Monday, December 28, 2009

Punë batakçinjsh

Kam ndjekur me vëmendje në shtyp akuzat e ndërsjellta lidhur me shitblerjen e 1300 metrave katrorë në qendër të Tiranës, tek Tajvani, që, së fundi, është bërë edhe casus belli midis maxhorancës dhe opozitës aq sa, maxhoranca ka hedhur në gjyq për këtë Edi Ramën dhe ky, nga ana tjetër, ka hedhur në gjyq Sali Berishën (të paktën kështu thonë të dy palët). E kam ndjekur me kuriozitet edhe pasi pikërisht në atë kohë kam shkruar një artikull me titullin "Pse u shit/ble gazeta Tema" (nga pronari i Tajvanit) i cili, në thelb, hidhte alarmin se maxhoranca e re, në vend se ta luftonte sistemin e korrupsionit, po fillonte ta kalëronte atë.
Duke bashkuar copat e puzzellit që shkruhen në gazetat e opozitës me ato që shkruhen në gazetat e maxhorancës historia që po na del në skenë lidhur me Tajvanin është emblematike për të ilustruar se si funksion politika jonë, biznesi ynë, mediat tona. Del se ndërtesa e Tajvanit si pronë publike (jo ajo copa e tokës) na qenka privatizuar dhe shitblerë disa herë me çmime që brenda një kohe të shkurtër qënkan dhjetëfishuar: pazari ka filluar me famëkeqen shoqëri Shqiponja që në vitin 1997 ia paska shitur një biznesmeni për një shifër të ulët, i cili, ky biznesmeni, pastaj ia paska shitur një greku për 750 000 dollarë, i cili, ky greku, vetëm pas gjashtë muajsh ia paska shitur Besos së Tajvanit për 1 milion e 200 mijë. (ndërkaq, sipas gazetave të maxhorancës, këto shifra të dhëna nga Tema nuk përputhen me ato të regjistruara tek noteria, çka është bërë për evazion fiskal).
Me një fjalë kemi të bëjmë me historinë tipike të privatizimeve të pronës publike në Shqipëri gjoja në emër të ndërtimit të një ekonomije tregu të lirë dhe që, në realitet, ka rezultuar në punën e grabitjes së pronës publike nga një grup i vogël njerëzish të lidhur me politikën që ka ndërtuar një sistem ekonomik ku mbizotëron monopolizimi, spekullimi, informaliteti, evazioni, kriminaliteti.
Mirëpo, për të vazhduar historinë, Besos së Tajvanit nuk i ka mjaftuar kaq tokë, por i duheshin edhe ato 1300 e ca metrat katrorë përreth. Duket se i duheshin për lulishte edhe sepse në tokën që kishte pas blerë kishte prishur, i patrazuar, koeficentin e ndërtimit. (Në fakt kujtoj se atë kohë një ndërtues erdhi tek unë i shqetësuar dhe më tha se themelet që ishin hedhur atje nuk qenë për një ndërtesë dy katëshe, por për një pallat mbi njëzet katësh. Por kjo është një tjetër histori). Dhe për të blerë këtë copë tokë Besos i duheshin edhe votat e këshilltarëve të PD sepse këshilltarët e PS-së së Ramës, që i kishte në xhep, nuk mjaftonin. Dhe ky ishte një problem pasi në fushatën elektorale PD kishte premtuar se do ta hiqte kazinon e Besos nga Tajvani dhe e kishte akuzuar këtë biznesmen si simbol të korrupsionit të socialistëve. E këtu hynë në lojë demokratët, që na kishin premtuar të luftonin korrupsionin. Sipas dëshmive që na jep Mero Baze dhe Mitro Çela, që janë dy nga këshilltarët e PD që kanë votuar për Beson, votimi është bërë me bekimin e Berishës tek i cili paskan ndërhyrë që nga Fatmir Mediu e Gramoz Pashko e deri tek Merua e Mitrua të cilët, këta dy të fundit, paskan shkuar në zyrën e Berishës një ditë para votimit për ta biseduar çështjen. Ishin të armatosur edhe me atë që Besua u kishte thënë në një takim të organizuar për këtë punë tek shtëpia e Pashkos, se ai kishte sponsorizuar edhe Partinë Demoraktike për zgjedhjet (pyesni Bertin e PD në Ballsh po deshët) prandaj Berisha mund të kandisej. Sigurisht ky allishverish ose punë e pisët - siç e quan PD sot - nuk bëhej pa bekimin e Berishës prandaj dhe Merua e Mitro kanë shkuar dhe e kanë biseduar me të dhe ky u paska dhënë dorë të lirë. Se si është tamam e vërteta e atyre bisedimeve ne nuk e dimë, por dimë se shitja "u kry". Dhe fakti që shitja u kry nuk mund të mos na bëjë të mendojmë disa gjëra: si psh. se kjo punë nuk bëhej dot pa miratimin e Berishës, por edhe se nuk bëhej dot pa votat e Meros dhe Mitros e të disa prej këshilltarëve të tjerë të PD. Dhe, po ashtu, nuk mund të mos kujtojmë se në këto kohë gazeta Tema, megjithëse me humbje, u shit nga Merua tek Besua për 500 000 euro dhe se versioni që na ka servirur Baze, si një nga njerëzit më të afërt të Berishës, se ky ka qenë i ndershëm në ato kohë, por u prish më vonë, pasi u bë peng i korrupsionit të fëmijëve, është i rremë. Dhe të gjitha këto nuk duhet të na bëjnë të harrojmë se kjo shitje korruptive nuk kryhej nëse në krahun tjetër të mos kishte një këshill të tërë të Edi Ramës që e ka votuar në grup, siç kishte pas votuar më parë edhe shumë bëma të tjera si këto, pasi shumica e këshilltarëve socialistë ndanin, me thikën e Kryetarit, tortën e përfitimeve në formën e lejeve të ndërtimit e tenderave e më the të thashë.

Në fakt historia e 1300 metra katorëve tek Tajvani është metaforë e asaj se si i kanë trajtuar 28000 km katror Shqipëri këta batakçinj të vjetër dhe të rinj. Si histori privatizimesh ajo është aq e rëndomtë sa ndoshta të vetmen vlerë që ka, për të marrë mundimin ta shkrush, është që t'u lihet një dëshmi më shumë nipërve dhe mbesave të këtyre batakçinjve që një ditë të dinë se si janë pasuruar gjyshërit e tyre në kurriz të të gjithë shqiptarëve, se si gjyshërit e tyre politikanë punën publike e kanë pasur thjesht si mundësi për të marë rryshfete dhe përfitime nga gjyshërit bisnesmenë që biznesin e tyre nuk mund ta ndërtonin pa rryshfete dhe se këto biznese mund të lulëzonin edhe më mirë me ndihmën e gjyshërve gazetarë që në vend të punës së gazetarit bënin punën e sekserit.
Por historia e rëndomtë e Tajvanit ka edhe një specifikë që e bën të veçantë. Ajo është ndër të parat, në mos e para, që shenjon një datë të re kur sistemi i korrupsionit filloi të punojë tashmë me dy shina që vende vende kryqëzoheshin dhe vende vende ndaheshin. Dhe këtu duhet të ndalemi në analizën tonë sepse ky është një moment i rëndësishëm për të kuptuar edhe çfarë po ndodh sot. Viti 2005 shënon, pra, herën e parë në historinë e paskomunizmit tonë ku instalohen jo më një, por dy pushtete të korruptuar që punojnë paralelisht me njëri tjetrin, por edhe në konflikt me njëri tjetrin: ai qendror i Berishës dhe ai lokal, i Ramës.
Ajo që më duket për t'u vënë në dukje në këtë kontekst është se konflikti midis tyre, në mënyrën se si po kryhet sot, zbulon krizën në të cilën ndodhen të dy bandat. Duket se vështirësia në të cilën ndodhen i ka bërë të humbasin edhe vetëdijen se punët e pista bëhen nën tryezë, por nuk thuhen, në publik. Të duket gati gati sikur të jenë të arrestuar dhe të kapur me presh në duar dhe po akuzojnë, si të penduarit e mafjes, njëri tjetrin se kush ka qenë më i poshtri në këtë histori. Si shpjegohet kjo, kur ke parasysh që s'ka gjykatë për ta?
Për mua kjo nuk shpjegohet vetëm me karakterin konfliktual e iracional të liderve Berisha dhe Rama, pavarësisht se mendoj se një maturi dhe urtësi e tyre do të ndikonte, për mirë dhe për keq, për ta bërë më racional konfliktin. Në fakt vetëm në sipërfaqe duket sikur situatën e ka acaruar konflikti politik, por, sipas meje, nën të, duhet të kërkojmë edhe konfliktin ekonomik prej nga gjeneron ai. Normalisht duhet pohuar se ne kemi dy grupe interesi (po përdor këtë eufemizëm kësaj here) që janë në konflikt me njëri tjetrin sepse ushqimi në xhungël është në skarcitet. Në këtë situatë të rrezikuarit më të mëdhenj, ata rreth Ramës, kanë shtuar agresivitetin, kurse Berisha nga ana e tij, duke pasur në dorë pushtetin qendror, po përdor luftën e akuzave ndaj tyre për punëra të pista, duke bërë pa dyshim një luftë selektive, në emër të fuqizimit (apo mbijetesës) të grupit të tij të interesit. Pse nuk flitet psh. për shitjen e një cope trualli publike edhe më në qendër se Tajvani, përsëri me një çmim qesharak? Në parim është e njëjta gjë: Kisha Ortodoksde kishte edhe ajo nevojë, si Besua, për më shumë tokë për ndërtimin e kishës sesa ç'i takonte nga kompensimi për tokën që i ishte marrë nga regjimi tek Hotel Tirana. Dhe kjo tokë iu shit/fal atje ku u kompensua, tek lulishtja prapa ministrive, duke shkelur me këtë kompensim e shitje edhe konventën e Ahrusit edhe ligjin e mbrojtjes së monumenteve të kulturës të hartuar nga Rama dhe të aprovuar nga vetë Meta, në dëm të të gjithë banorëve të Tiranës që sot po u merret fryma për pak gjelbërim. Mirëpo kjo shkelje (mesa di, e Metës dhe Ramës bashkë) Berishës nuk i intereson se s'ka pse prishet me Janullatosin dhe Metën ashtu sikurse nuk i interesojnë batakçillëqe të tjera, të bëra në vende të tjera nga Rama, në favor të klientelës së tij të sotme.
Ndërkaq, i dëmtuari i madh i këtyre batakçillëqeve, populli shqiptar, asiston i neveritur dhe i rrasbitur në luftën që po bëhet gjithnjë e më lakuriqe, gjithnjë e më e vështirë për t'u mbuluar me gjethen e fikut politik. Vizat dhe sabotimi i tyre, hapja apo mbyllja e kutive, hyrja ose dalja ne Evropë, korrupsioni e lufta kundër tij, gratë e Edi Ramës dhe familja e Berishës janë gjethefiku që mbulojnë këtë luftë sa të egër aq edhe banale për para. Ata që s'janë dhe s'duan të jenë apo s'mund të jenë pjesë e kësaj lufte janë të destinuar të shohim nga shtëpia, të pafuqishëm, përleshjen e këtyre dy bandave në rrugë ndërkohë që interesi i i tyre është se si të çlirohen prej terrorit të tyre moralvrasës e ekonomivrasës.
Të mendosh se shpëtimi mund të vijë nga ngrënia e kokës që ata do t'i bëjnë njëri tjetrit, dmth. që hundëleshi i rradhës të vijë e t'i thyejë hundën agresorit të rradhës, sipas meje rezulton në përforcimin e së keqes.
Sigurisht është absurde të mendosh se të gjithë pjestarët e këtyre bandave do të duhet të eliminohen. Personalisht mendoj se brenda këtyre partive/banda ka shumë që duan të çlirohen nga kjo situatë ashtu sikurse edhe brenda biznesit dhe mediave, por kanë frikë të ndërmarrin hapa sepse imponimi dhe komprometimi që u është bërë nga kapobandat i nxjerr jashtë loje. Megjithatë mendoj se kjo krizë duhet të ndihmojë që dikush nga politika apo edhe nga biznesi dhe nga mediat të bëjë përpara për të ngulmuar për një projekt që do të synonte transformimin e sistemit kriminal politik, ekonomik e mediatik që kemi ngritur. Kjo kërkon një projekt që do të synonte çarmatosjen e partive/banda nga armët e tyre të paligjëshme ekonomike dhe mediatike, çarmatosjen e bizneseve nga mbështetja e tyre e paligjëshme politike dhe mediatike dhe çarmatosjen e gazetarisë nga lidhjet imorale me politikën dhe me ekonominë. Për t'u lehtësuar kjo do të ishte mirë që nga kjo betejë/krizë të "vriteshin" protagonistët kryesorë të të dyja palëve dhe të dilte në skenë një prapavijë e dytë më e pakomprometuar dhe më racionale. Dikush do të më thotë se dashkam të shembet ngrehina dhe të na zërë brenda të gjithëve. Por, për mua, ngrehina ka filluar të kërcasë nga të katër anët. (Korrieri, 28 dhjetor 2009)

Thursday, December 24, 2009

Liderët karizmatikë dhe demokracia

Para disë ditësh në Itali ndodhi një ngjarje e pazakontë. Një i sëmurë psiqik goditi në fytyrë, me një statuetë prej allçie të Duomos së Milanos, nga ato që shiten për suvenir, liderin e partisë në pushtet Silvio Berlusconi duke i shkaktuar, bashkë me disa çarje në fytyrë, një frakturë të lehtë të kockës së hundës dhe thyerjen e dy dhëmbëve.
Ngjarja u komentua shumë dhe vazhdon të komentohet. Partia e Berlusconit akuzoi për aktin ata që i quajti "dërguesit moralë" të agresorit. E kishte fjalën për fushatën akuzuese që po bëhet ndaj Berlusconit nga një pjesë e mediave dhe opozita më radikale për lidhjet e tij me mafjen. Opozita e dënoi aktin, por përgënjeshtroi gjithashtu akuzat që iu bënë asaj. Gazetarët e akuzuar u shprehën se ky akt i dënueshëm nuk mund të shfrytëzohet nga maxhoranca për të dhunuar lirinë e shprehjes dhe të investigimit.
Ndër shpjegimet e aktit të të sëmurit psiqik më tërhoqi në mënyrë të veçantë vëmendjen ajo e sociologut dhe psikoanalistit Gallimberti. Ai e shpjegoi aktin ndaj Berlusconit me karakteristikat e atij që ai e quajti "lideri karizmatik". Sipas Gallimbertit liderët karizmatikë krijojnë rreth vetes një raport dashuri urrejtje me simpatizantët dhe kundërshtarët e tyre. Pra lideri karizmatik e ndërton autoritetin e tij në partinë e vet me një lidhje të fortë dashurie të mbështetësve të vet. Në mitingjet e partisë së Berluskonit këndohet hymni "Meno male che Silvio c'e" që do të thotë "shyqyr që kemi Silvion". Por, nga ana tjetër, kundërshtarët, pikërisht për këtë, krijojnë më shumë urrejtje ndaj tij. Dhe në këtë raport dashuri urrejtje - sipas Gallimbertit - njerëz me probleme psikike, që kanë pësuar trauma persekutimi në fëmijëri, janë shumë më të ndjeshëm ndaj këtyre liderve kur i urrejnë, prandaj dhe duan t'i vrasin ata, simbolikisht, si në rastin në fjalë, apo edhe realisht
Ky koment mbi liderin karizmatik më tërhoqi në mënyrë të veçantë sepse, duke e dëgjuar, s'mund të mos mendoja për raportet dashuri urrejtje të liderve tanë Berisha dhe Rama me simpatizantët e kundërshtarët e tyre. Nuk besoj se duhen shpenzuar shumë rreshta për ta përshkruar raportin e tyre me partitë që drejtojnë dhe simpatizantët e tyre si ai i liderit karizmatik Berlusconi, madje deri në atë shkallë sa të meritojnë vargjet e Majakovskit në poemën V. I. Lenin: "Kur themi partia nënkuptojmë Lenini/kur themi Lenini nënkuptojmë partia." Mjaft të kesh parasysh faktin se të dy janë zgjedhur me mbi 90% të votave, apo hapësirat që u jepen nëpër gazeta e televizione, apo faktin se brenda partive nuk pipëtijnë thuajse fare zëra disidence, çka është më dramatike në partinë e Berishës, por edhe ajo e Ramës duket se aty po shkon. Është po ashtu krejt i dukshëm fakti se, kur flasin nëpër mitingjet e tyre, këta liderë gjithnjë e më shumë u drejtohen pikërisht adhuruesve të tyre me një gjuhë që, nga ana tjetër, synon të ngjallë urrejtjen për liderin kundërshtar. Mjaft të kesh parasysh replikat e kohëve të fundit. Ndërkaq, dihet se kundërshtarët e liderve tanë karizmatikë i urrejnë aq shumë këta saqë mbyllin televizonin ose e kalojnë në kanal tjetër kur shfaqet pamja e tyre në ekran. Shumë syresh e kalojnë kohën në kafene duke tallur dhe përqeshur liderët e urryer.
Fenomeni i liderit karizmatik, siç e thashë, është një fenomen që e vëren sot edhe në botën demokratike. Veçanërisht tani në kohën e mediave, karizma e tyre ndërtohet edhe më shpejt. Ndërkaq atje gjen edhe shqetësim për rrezikun ndaj demokracisë që paraqesin këta liderë, për një raport të zhdrejtë midis nevojës për lider karizmatik dhe demokracisë së një vendi apo të një partie. Sa më karizmatikë të jenë liderët apo sa më shumë nevojë të ketë për liderë karizmatikë, aq më shumë probleme ka demokracia në një vend. Rasti i Berluskonit në Perëndim është ndër më të theksuarit, por edhe në vende të tjera perëndimore spikasin figura që, sa më karizmatike janë, aq më antidemokratike shfaqen. Mjaft të kesh parasysh Sarkozi në Francë që sot po akuzohet për bonopartizëm.
Megjithatë Perëndimi ka jo pak instrumente mbrojtës nga të ashtuquajturit liderë karizmatikë. Madje duket se pikërisht për të kundërballancuar rrezikun e liderit karizmatik në këto vende partitë kundërshtare kanë lider jo karizmatikë ose më mirë të themi me një karizmë antikarizmatike, siç ishte Prodi psh. në Itali.
Nëse do t'i kthehemi realitetit tonë do të thoja se problemi i liderit karizmatik në termat e Gallimbertit në vende si i yni, që s'kemi shumë (por tashmë as pak) kohë që kemi dalë nga një periudhë lideri karizmatik absolut, është shumë më i madh. Liderët tanë karizmatikë janë një shartim i trashëgimisë së liderit absolut të tipit të diktatorit Hoxha me imitimin e liderve karizmatikë perëndimorë që janë produkte mediatike e që shpesh quhen edhe liderë populistë. Ne kemi në krye të partisë në pushtet një lider si Berisha që ka afro njëzet vjet që drejton partinë e tij dhe që as duket të ketë ndërmend të tërhiqet, sepse i thotë vetes fitimtar. Është tipiku i liderit karizmatik me të cilin identifikohen simpatizantët e partisë së tij dhe që urrehet thellë nga kundërshtarët. Nano në vitet e para ishte disi më i ndryshëm nga Berisha, por edhe ai, megjithë një lloj përçmimi që reflektonte për figurat autoritare si Berisha, në llojin e vet ndërtoi figurën e liderit karizmatik duke arritur deri atje sa të deklaronte "jam Fatos Nano prapa më vjen historia". Kurse tani që Nano është larguar, Partia Socialiste ka gjetur simetrikun e Berishës tek Edi Rama. Mospranimi i këtij për të dhënë dëroheqjen pas humbjes - siç bëri Nano - dhe mbështetja që iu dha nga partia në këtë akt jodemokratik, por karizmatik, ishte një hap dramatik i kësaj partie për nga instalimi në krye të partisë të liderit karizmatik të tipit Berisha.
Nuk ka dyshim se dalja e liderëve karizmatikë nuk është një çështje rastësie fatkeqe. Ajo është e kushtëzuar nga një lloj kulture vulgu kombinuar me kultin e shpëtimtarit e cila mund të shfaqet virulente edhe në vende me tradita demokratike e jo më tek ne. Për kultivimin e këtij lloj lideri, pra, nuk mund të fajësohen vetëm liderët, por edhe numri i madh i atyre që, duke mos patur një identitet dhe personalitet të pjekur, kërkojnë identifikimin dhe shpëtimin tek lideri karizmatik. Ka një rreth vicioz në raportin midis këtyre njerëzve dhe liderit. Lideri karizmatik ushqen tek ata dashurinë për të duke përdorur të gjitha mjetet. kurse, nga ana tjetër, ata, duke e ditur se pa dashurinë e liderit nuk jetojnë dot, bëhen gjithnjë e më adhurues e të varur prej tij. Kjo e ndihmon liderin karizmatik ta pastrojë partinë nga ata që rrezatojnë një lloj personaliteti, dmth që nuk tregojnë adhurim e nënshtrim ndaj tij, por racionalitet dhe barazi me të. Shembujt i gjen pa fund si në PD edhe në PS. Kështu lideri karizmatik arrin e bëhet gjithnjë e më i pazevendësueshëm sa më shumë kalon koha, siç shohim të ndodhë me Berishën sot.
Do të thoja se, ekzistenca në PD dhe në PS e dy liderve të tillë është një nga arësyet e konfliktualitetit të ndezur politik që po përjetojmë. Kultivimi i këtij lloj lideri është një nga dëmet e shumta që i kanë ardhur demokracisë sonë të re. Në fakt lideri karizmatik është inkompatibël me demokracinë për shumë arsye. Ai thellë thellë aspiron të jetë e gjitha jo një pjesë; të jetë "monarku", jo lideri i rradhës (siç ka thënë së fundi Fini për Berlusconin në një bisedë private që u kap nga mediat). Ndërkohë pluralizmi kërkon ekzistencën e më shumë sesa një partie dhe dialogun midis tyre ashtu sikurse alternimin e pushtetit brenda idesë se pjesët do të ekzistojnë edhe kur të mos jetë më lideri i njërës apo tjetrës parti. Po ashtu midis dy poleve të simaptizantëve të mbarsur me dashuri urrejtje reciproke ekziston një zonë e tërë gri e shoqërisë që mund të jetë edhe më e madhe se 50%, që nuk e mbush jetën me dashuri urrejtjen që ngjall lufta permanente e liderve karizmatikë, por që ka një jetë të vetën, kurse politikanët i kërkon të sillen si njerëz nga të cilët pret të punojnë për përmirësimin e jetës së të gjithëve dhe ruajten e lirisë dhe dinjitetit të të gjithëve.
Sikurse e thashë ka një rreth vicioz në raportin midis liderit karizmatik dhe militantëve të partisë së tij që sa më shumë thellohet aq më shumë çon në reduktimin/degradimin e partisë në një njeri të vetëm. Në rastin kur të dy partitë kanë lider të tillë, siç është ky i yni, do të thoja se këta dy lider paradoksalisht mbajnë njëri tjetrin pikërisht pse duan të eliminojnë njëri tjetrin. Socialistë mendojnë se për një si Berisha duhet një si Edi Rama dhe anasjalltaz. Por, sipas meje, nuk është kështu. Konflikti sa më i ndezuar aq më shumë ndjell nevojën për liderë të tillë. Ky paradoks nuk e përjashton faktin që një ditë kjo luftë të mbarojë me fitoren e njërit lider karizmatik, por kjo do të sillte shkatërrimin jo vetëm të liderit tjetër, por edhe të partisë së tij. Ndërkaq gjykoj se një lider i moderuar dhe demokrat i PS-së do ta fundoste shumë më shëndetshëm për demokracinë liderin karizmatik Berisha sesa lideri karizmatik Rama, i cili, paradoksalisht po e forcon Berishën. Dhe anasjelltaz: një lider i moderuar në PD do ta bënte më normale në agresivitetin e saj PS-në. Mungesa e zgjidhjes së krizës së sotme ka veç të tjerash si shkak edhe dinamikën negative midis dy liderve tanë karizmatikë.
Në vazhdën e shkrimit paraardhës, ku kam shprehur idenë se kriza po na jep më qartazi se kurrë mësimin se duhet të bëjmë çmos të ndërtojmë institucionet e arbitrit që të kontrollojë partitokracinë PD-PS mendoj se kriza po bën gjithnj e më evidente edhe nevojën që partitë tona kryesore të ndryshojnë llojin e liderit. Duhet kaluar nga liderë karizmatikë të tipit Berisha Rama në liderë që të kenë më pak karizmën për të ngjallur dashuri urrejtje dhe më shumë frymën e dialogut dhe respektit, për liderë që nuk marrin përsipër gjithshka, por që ndajnë përgjegjësitë me të tjerët, për liderë që nuk urdhërojnë, por diskutojnë. Edhe kjo duket si një punë e vështirë, ndoshta po aq sa edhe ajo e forcimit të institucioneve që do të kontrollojnë partitokracinë PD-PS. Mjafton të kesh parasysh se Berisha sapo fitoi një mandat të ri duke u bërë edhe më karizmatik. Por rrugët gjithsesi duhen kërkuar dhe mendimi im është se ato duhen kërkuar tek PS e cila ka më shumë mundësira për ta filluar këtë proces për disa arësye: sepse është në opozitë, sepse ka pasur më shumë demokraci të brendshme këto 20 vjet dhe sepse ka shfaqur, edhe kohët e fundit, nëpërmjet figurave si Blushi, Malaj, Islami etj. shenja rezistence ndaj liderit karizmatik. (Korrieri 24 dhjetor, 2009)

Saturday, December 19, 2009

Rregullat e lojës dhe kush e fiton lojën

Atmosfera që ka krijuar konflikti i kohëve të fundit midis mazhorancës dhe opozitës është e tillë që sikur kërkon t'i heqë trurin e madh shoqërisë, dmth. aftësinë për të menduar, racionalizuar konceptualizuar. Kjo sepse të dy palët në konflikt po ngacmojnë trurin e vogël të njerëzve, atë të emocioneve, me gjuhën e urrejtjes e të fyerjes, me eksitimin e militantëve nëpër sheshe, me ftesat për veprim, për rreshtim në një krah apo në tjetrin. Ndërkaq, për një numër jo të vogël njerëzish, që, sipas meje, është maxhoranca e vërtetë, kjo krizë ka thelluar emocione negative dëshpërimi. Ata që nuk jetojnë me emocionet e kësaj lufte civile pa armë, por që, përkundrazi, ndjehen të dhunuar prej saj, thonë shpesh e më shpesh: "Ç'është ky mallkim?!", "Kur do të shpëtojmë nga këta të marrë?"
Sipas gjykimit tim këta të dytët, të dëshpëruarit, janë më pranë mundësisë së racionalitetit sepse një pjesë syresh kërkojnë të dalin nga dëshpërimi me gjetjen e rrugëzgjidhjes. Po ashtu, për fat të mirë, ethja e luftës që u transmetohet militantëve, nuk, është ende e tillë që t'i nxisë në veprime dhune. Dhe kjo për shkak se kriza është një krizë e përsëritur ndaj të cilës shoqëria ka njëfarë imuniteti.
Kjo bën që mendimi racional, ndonëse i pakët, të mos mungojë krejt në shoqërinë tonë. Dhe të mendosh e konceptualizosh në këtë situatë, sipas meje, do të thotë të nxjerrësh disa mësime, që nuk se nxirren për herë të parë, por që, me përsëritjen, duket se bëhen gjithnjë e më evidentë.
Sipas gjykimit tim mësimi kryesor që duhet të nxjerrin shqiptarët nga kjo krizë është se në demokraci rregullat e lojës janë më të rëndësishme sesa kush e fiton lojën. Pra, problemi që na shtrohet përpara më kthjelltësisht se kurrë është se si ta shembim një kulturë të trashëguar nga diktatura sipas së cilës e rëndësishmja nuk qëndron në rregullat e lojës, por se kush e fiton lojën. Pra, se si të bëjmë pjesë të vetëdijes sonë se më e rëndësishme është të kesh zgjedhje të lira dhe të ndershme se sa t'i fitosh këto me çdo mjet; të kesh një pushtet gjyqsor të pavarur dhe jo të përpiqesh ta kapësh për fyti pushtetin gjyqsor; të jemi të gjithë të barabartë përpara ligjit dhe jo të kemi dy ligje, një për miqtë dhe tjetrin për armiqtë.
Duke i renditur këto ide më duket sikur po rendis një leksion të mërzitshëm, nga ato që perëndimorët bënin në fillim të demokracisë. Dhe nuk ka punë më të mërzitëshme sesa të thuash gjëra evidente: jemi të gjithë të barabartë përpara ligjit, demokraci do të thotë shtet ligjor, "the rule of law". Bëhet edhe më e mërzitshme dhe qesharake përsëritja e këtyre mësimeve evidente pasi është po aq evidente se këto mësime ne nuk i kemi përvetësuar kurrë seriozisht, por vazhdojmë t'i (sh)përdorim me lehtësinë më të madhe. Kriza që po kalojmë e provon këtë, por, po kjo krizë, imponon megjithatë, pikërisht pse është krizë, kërkesën për një zgjidhje jo vetëm në terma afatshkurtëra, por edhe në terma afatgjata, si mësim prej saj. Diçka pra duhet bërë. Nga diku duhet filluar për të arritur që edhe në Shqipëri ligji të ketë më shumë rëndësi sesa "maliqi".
Me këtë "diçka" nuk kam parasysh zgjidhjet afatshkurtëra të tipit që propozojnë kryesisht palët në konflikt: "të hapen kutitë", "harroini kutitë"; "të hyet në Parlament", "të vazhdohet bojkoti", "do t'i shkulim dhëmballët e mafjes", "hap kutitë ose largohu!"; as tentativat e fundit të disave për pajtimin e Berishës me Ramën. Sipas meje, kush ndalet vetëm në këtë nivel, thellë thellë nuk kërkon ndryshimin e kësaj gjendjeje, pasi ajo i leverdis. Me "diçka" kam parasysh disa hapa që më duken thelbësore për ndryshimin e drejtimit të mbrapshtë që kanë marrë punët e politikës sonë.
E vërteta është se ne kemi bërë disa hapa duke ngritur disa institucione të demokracisë, duke hartuar mjaft ligje, por, nga ana tjetër, e dimë shumë mirë se këta janë shumë më pak të rëndësishëm sesa "insitucionet" e dhunës, hilesë, rryshfetit, mikut klanit etj. me të cilat operojnë politikanët tanë e shoqëria në përgjithësi, nën shembullin e tyre. Të ndërtosh demokracinë, në këtë kontekst, do të thotë se si arrish të dobësosh këta institucione të paligjëshme në favor të fuqizimit të institucioneve të ligjshme. Dhe kriza që po provojmë, sipas meje, na mëson se, për të arritur këtë, duhet të ndalim prirjen e rrezikshme që po na çon në drejtimin e kundërt me këtë.
Për të kaluar në një terren më konkret: le të marrim shembullin e institucioneve që duhet të forcohen, duke patur parasysh krizën aktuale. Kriza ka nxjerrë në pah, si problem kryesor, atë të mungesës së një arbitri autoritar e të padiskutueshëm midis të dy palëve. Me arbitër kam parasysh institucione të tilla si gjyqsori i pavarur, institucioni i presidentit, apo shoqëria civile, mediat, intelektualët. Çfarë ka ndodhur në vendin tonë? Presioni i dy partive në konflikt ka synuar t'i pakësojë fuqitë e këtyre insitucioneve me çdo kusht. Ky presion ka qenë aq i madh sa, duke e ditur se, qoftë edhe thjesht me të shkruara në ligj, disa institucione mund të bëhen nesër të rrezikshëm, ata kanë marrë masa që edhe në ligj këta të jenë të dobët. Le të kemi parasysh vetëm faktin se, kur u hartua kodi zgjedhor, dy partitë e mëdha bënë kujdes të mos kishte arbitër, por të kishte përfaqësues të tyre që të kontrollonin njëri tjetrin. Madje hartuan një kod zgjedhor që eliminonte edhe shumë parti të vogla që i kishin nëpër këmbë e që nesër mund të rrezikonin pushtetin e tyre. Po ashtu ato bënë kujdes që Presidenti të ishte i kontrollueshëm nga pushteti i tyre. Nuk po flas këtu për "kujdesin" që ato kanë bërë për të vënë në shërbim të tyre mediat dhe shoqërinë civile që e kam shtjelluar mëse një herë. Dhe e gjitha kjo është bërë në kuadrin e një strategjie të tillë ku të dy palët e kanë imagjinuar veten si forca që, në një të ardhme të afërt, do të arrijnë ta eliminojnë kundërshtarin dhe të mbeten vetëm. Në fakt, nëse qëllimi është ta eliminosh tjetrin, atëhere ç'kuptim ka të përpiqesh për ekzistencën e një arbitri që të arbitrojë ndeshjen midis teje dhe atij? Ç'kuptim ka të flasësh për rregulla loje kur ti mendon se me fitoren tënde mbaron çdo lojë?
Mësimi kryesor që del nga kriza është se drejtimi që i ka dhënë vendit kjo strategji, që ka zhvleftësuar nevojën e arbitrit dhe të ligjit, duhet të ndryshojë. Shoqëria shqiptare ka nevojë urgjente të shikojë nevojën e çlirimit prej saj. Ashtu siç u çliruam nga monopartitizmi i partisë së punës sot është detyrë urgjente të çlirohemi nga bipartitizmi PD -PS. Dikush mund të më thotë se nuk mund të vihet në një plan maxhoranca me opozitën, se opozita pikërisht këtë po bën me luftën e saj, po përpiqet të mbijetojë. Për mua opozita nuk po përpiqet të mbijetojë, por të fitojë duke e eliminuar tjetrin. Edhe ajo ka bërë të njëjtin kalkulim si partia e Berishës: se po të vinte në pushtet do të eliminonte tjetrin dhe prandaj i ka interesuar eliminimi i arbitrit. Edhe forma e opozitës që ka zgjedhur, duke injoruar Parlamentin dhe çdo këshillë racionale që i vjen, është e mendësisë se më te rëndësishme sesa rregullat e lojës është fitorja e lojës. Ndërkaq kriza po provon se, për të pasur minimumin e një demokracie dhe lirie që funksionojnë, nuk mjafton ekzistenca e dy partive dhe as lufta midis tyre. Fakti është se me eliminin e arbitrit ai që humbet gjithmonë është më i dobëti, dmth opozita, por edhe vendi mbi të gjitha, sepse atje ku nuk ekziston opozita nuk mund të ketë demokraci. Të çlirohet gjyqsori nga kontrolli i partive, të çlirohen mediat nga kontrolli i tyre, të çlirohen bizneset nga kontrolli i tyre, të çlirohet shoqëria civile nga kontrolli i tyre. Vetëm po u hodhën hapa në këtë drejtim mund të fillojnë të zgjerohen hapësirat e lirisë dhe demokracisë që po ngushtohen përditë. Kjo nënkupton se, midis tjerash, duhen ndryshuar edhe ato vendime e ligje që garantonin kontrollin e partive nga njëra tjetra dhe jo kontrollin e të dyjave nga një arbitër i paanshëm në emër të mbrojtjes së rregullave të lojës dhe interesit publik. Problemi sot ngrihet se kush do t'i detyrojë dy partitë, që të dyja në pushtet, të hedhin këto hapa, dmth. të hapin dhëmbët e darës me të cilët i kanë mbërthyer dhe paralizuar garantët e demokracisë? Kjo është çështja. Dikush do të më bëjë vërejtjen se përderisa këta garantë janë të kapur, ndoshta është më e saktë të thuhet se as nuk ekzistojnë, sepse realisht janë pjesë e dhëmbëve të darës; e kështu vijmë në situatën absurde kur kërkojmë shpëtim nga ai që, për të mbijetuar, ka nevojë të jetë pjesë e darës. Vështirë ta kundërshtosh një vërejtje të tillë cinike që na sugjeron idenë e rrethit vicioz, të gjarpërit që ha bishtin e tij. Por më mirë le të përdorim në këtë rast metaforën e pikës së ujit që një ditë e çan shkëmbin. Duhet ngulmuar përditë, me durimin e pikës së ujit që bije mbi shkëmb, mbi nevojën e arbitrit e të ligjit në formën e një gjyqsori të pavarur, të një presidenti mbi palët (e jo nën palët), të një medieje të pavarur, të një shoqërie civile kritike, që do t'u imponojnë një ditë palëve në konflikt të sillen me vetëdijen se më të rëndësishme janë rregullat e lojës sesa kush e fiton lojën. Situata krizash si kjo që po ndodh janë moment i përshtashëm që pika e ujit të bjerë me efekt mbi kokat e ngurta. (Korrieri, 19 dhjetor 2009)

Monday, December 7, 2009

Çmimi Asturias dhe Kadare

“Dëshironi të njihni të kaluarën, shikojeni veten në të tanishmen, sepse ajo është rezultat i së kaluarës suaj. Dëshironi të dini të ardhmen tuaj, shikojeni veten ne të tanishmen, sepse ajo është shkaku i të ardhmes suaj“.
Budda

Të nesërmen e intervistës televizive që Fevziu i bëri Ismail Kadaresë për emisionin Opinion, pas ceremonisë së dhënies së çmimit Asturias, gazetat u hapën me tre tituj që varionin nga njëra tek tjetra: "Shteti komunist më ka 2 milion dollarë borxh", "Nuk e kam shoqëruar Ramis Alinë në Rinas", "Qosja është një mësues katundi"
Këta tituj, shoqëruar me foton e madhe në faqe të parë të shkrimtarit, më krijuarn idenë se, pas çmimit Asturias, Kadaresë po i jepet një status nga mediat tona i tillë që, paradoksalisht, t'i lejojë vetes të thotë gënjeshtra gjithnjë e më të mëdha duke u bërë gjithnjë e më e vogël mundësia e përgënjeshtrimit të tyre. Personalisht mu ringjall një si jehonë e kohës kur Enver Hoxha ishte i gjithpushteshëm dhe kishte merakun të shkruante historinë ashtu siç donte, dhe, për këtë, i shërbente një ushtri e tërë gazetarësh e shkruesish që nuk kishin shqetësim tjetër veç si t'i shërbenin më mirë gënjeshtrave të diktatorit.
Me këtë ndjesi nuk u ula as ta lexoj intervistën e zbardhur. Mirëpo, duke lexuar rastësisht në internet reagimet e një numri jo të vogël lexuesish, pas shkrimit të ish dipllomatit Genc Mlloja me titull "Një dëshmi lidhur me deklaratën e Kadaresë mbi Ramis Alinë" (www.shekulli.com.al/2009/11/10/nje-deshmi-lidhur-me-deklaraten-e-kadarese-mbi-ramiz-aline.html), sikur ndërrova mendim lidhur me trushpëlarjen e publikut shqiptar. Gjeta aty reagime që më bënë të mendoj se ka ende shqiptarë që nuk e hanë sapunin për djathë.
Këto reagime më bënë të ulem të shoh inervistën e Kadaresë me Fevziun që ndodhet edhe ajo në internet dhe, duke e parë, mendova se ia vlen të shkruhet për këtë fenomen, gjithnjë e më të përhapur, ku shkrimtarë dhe gazetarë të njohur, siç është Kadareja dhe Fevziu, punojnë për ta shpërndërruar historinë e diktaturës apo thjeshtëzuar në klishe që i interesojnë forcimit të pushtetit të elitës që ata përfaqësojnë, me aq forcë saqë kanë krijuar klimën e një konformizmi e të një frike intelektuale për çdo mendim ndryshe.
E them këtë sepse shumëçka nga ato që tha Kadareja në intervistën e tij, megjithë çmimin Asturias, ose për fat të keq të çmimit Asturias, janë shtrembërim i rëndë i së vërtetës. Dhe nuk e kam fjalën këtu për të vërteta thjesht kadarejane, por për të vërteta njohja e së cilave, ngulmoj, është e rëndësishme për brezin e sotëm dhe për brezin që do të vijë, kurse harresa e rrezikshme.

Botimet jashtë shtetit të komunizmit
Le të marrim psh. historinë që na tregon Kadareja lidhur me botimet e tij të para jashtë shtetit.
Fevziu e pyet se si është e mundur që ai është botuar në vende që ishin armiqësore me Shqipërinë, "nuk ishte kjo një problem për ju?". (Ç'është e vërteta problemi fillon që me pyetjet, pasi Fevziu merr pozicionin sikur të mos jetë një gazetar që ka jetuar në Shqipëri, por sikur të vijë nga ndonjë vend i huaj, duke bërë kështu një operacion vetëshplarje trush që i imponon edhe publikut shpëlarje trush e kujtese. Të gjitha pyetjet, për fat të keq, ishin ashtu që gazetari sikur zhvishet nga dijet e tij dhe qëndrimet e tij për t'i krijuar mundësi Kadaresë të bëjë marketingun e historisë së vet si do vetë.) Kadareja përgjigjet: "Krijonte dhe ishte normale që të krijonte probleme, militantët e partisë thoshin: pse ne kemi një shkrimtar që edhe vetë e duam dhe e pranojmë, por na e do edhe borgjezia?", duke ne lënë të kutojmë se botimi i tij ishte një si çudi.
E vërteta është se këtu nuk kishte asnjë problem dhe asnjë çudi. Regjimi ishte i interesuar në mënyrë të veçantë që autorët e tij të lexoheshin jashtë shtetit. Ai paguante edhe një botim të veçantë për këtë: “Les Letters Albanaises", kryeredaktor i së cilës ka qenë vetë Kadareja. Regjimi ishte i interesuar për shumë arësye: por kryesisht për të paraqitur në dritë sa më të mirë Shqipërinë dhe sistemin, por edhe sepse ai pretendonte se do të udhëhiqte nesër revolucionin botëror. Edhe botimi i Kadaresë ishte në këtë kontekst. Kush ka lexuar librin e ish ambasadorit shqiptar në Francë në atë kohë, Javer Malo, do të mësojë atje për përpjekjet që ka bërë ky për botimin e Kadaresë atje, i cili u zgjodh, me vendim nga lart, sepse konsiderohej, për talentin e tij, si autori që mund të ishte më i lexueshmi në Perëndim. Le të mos harrojmë se atëhere Shqipëria mbahej si kampione e marksizëm leninizmit dhe nuk është rastësi që përkthyesit e Kadaresë në disa gjuhë të huaja, ndër ta edhe ai spanjoll, ishin marksistë leninistë. Po ashtu, kush do të kërkojë të shfletojë faqet e Dritës së asaj kohe, do të gjejë reçensat që janë botuar në shtypin francez duke iu referuar librave të Kadaresë, që flasin aq mirë për Shqipërinë socialiste. Dhe kjo sepse librat e Kadaresë, botuar në atë kohë, ishin konform me propagandën e regjimit. Gjenerali i ushtrisë së vdekur zhvillonte mitin e luftës nacional çlirimtare, armiqësinë me Perëndimin, armiqësinë me klerin si dhe dashurinë për një Shqipëri të simbolizuar me një personazh monstër ideologjik, si është plaka Nicë. Kurse libri i dytë, "Kështjella", i botuar në Francë me titullin "Daullet e shiut", siç e ka paraqitur edhe vetë Kadareja në atë kohë në një parathënie që e gjen edhe sot në botimin italisht, ishte i frymëzuar nga qëndresa e Shqipërisë socialiste ndaj imperializmit dhe soc-imperializmit. Këta dy libra shpejt i pasoi "Dimri i madh", libri më i shitur i tij në Francë, që na jep një interpretim krejtësisht konform me propagandën e Partisë për prishjen me Bashkimin Sovjetik dhe që nxjerr Enver Hoxhën si hero të nivelit botëror. Por pse i pëlqyen botuesit perëndimor, do të pyesë një lexues? I botoi sepse Perëndimi është i larmishëm ideologjikisht, sepse librat ishin interesant për të pasi flisnin për një botë të panjohur krejtësisht, por edhe sepse shteti shqiptare investoi goxha për botimin e tyre. Dua të them me këtë se fakti që librat botoheshin në Perëndim dhe pëlqeheshin nga një pjesë nuk do të thotë se ato ishin kundër regjimit, por se, përkundrazi, i shërbenin më së miri propagandës së tij dhe, pikërisht për këtë, autori gëzonte edhe privilegje edhe pak më shumë liri për zgjedhjen e temave të tij.
E vërteta e asaj kohe është se shkrimtarë si Kadare paguheshin si profesionistë, me rroga të nivelit të kuadrove të rëndësishëm, vetëm për të shkruar. Edhe përkthyesi Vrioni paguhej nga shteti shqiptar. Madje edhe një numër përkthyesit marksistë - leninistë jetonin në Shqipëri asaj kohe ku punonin si spikerë të Radio Tiranës në emër të shpërndarjes së valëve të revolucionit m-l në botë. Pra jemi larg asaj që pretendon shkrimtari të na e shesë si të vërtetë: se fakti i thjeshte që ai është/egziston (ai = shkrimtar dhe humanist i madh), pavarësisht diktaturës së egër brenda se cilës i është dashur të jetojë dhe të krijojë, tregon se kemi të bëjmë me një mrekulli, mrekullinë e letërsisë që është e pavarur, çka ishte, në esencë, edhe fjala e tij kur mori çmimin Asturias. Kjo është një gënjeshtër që nuk na le të kuptojmë dikaturën. Varësia nga pushteti në atë regjim totalitar ka qenë dërrmuese për lirinë dhe krijimtarinë e individit. Kadare ditët që mori çmimin deklaroi se "në asnjë rast letërsia letërsia dhe arti nuk e sulmojnë jetën reale, për ta dëmtuar, por përkundrazi, luftojnë që ta bëjnë më të bukur, më të jetueshme." Po ajo letërsi që ka glorifikuar diktatorët dhe diktaturën e që ka propaganduar urrejtje deri në thirrje për asgjësim fizik të "armikut të klasës", që është edhe letërsia e shumicës së veprave të Kadaresë së asaj kohe, si e ka ndihmuar jetën? Në fakt ka ndihmuar jetën e Kadaresë.
Kush kërkon të merret sot me letërsi e di se çfarë lluksi është të paguhesh vetëm për të shkruar. Por është një lluks që, në diktaturë, ka pasur çmimin e vet për të cilin brezat që vijnë kanë nevojë të dinë. Kanë nevojë të dinë, mes të tjerash, edhe për të mos përqafuar modelin e një intelektuali që shfaqet edhe sot si shumë problematik në shoqërinë tonë: intelektuali që, për të pasur sukses, i duhet patjetër të bashkëpunojë me pushtetin, të paguhet e të shpërblehet nga pushteti, ndërkohë që roli i tij duhet të jetë pikërisht e kundërta.

Distancimi nga Alia
Le të dalim tek titulli i dytë i gazetave: "Nuk e kam shoqëruar Ramis Alinë në Rinas", ku shkrimtari distancohet nga ish presidenti komunist, (duke mohuar faktin, sipas Alisë i vërtetueshëm, se ai e ka përcjellë në Rinas kur ky u nis për në SHBA), çka simbolikisht është një distancim nga pushteti ku ka bërë pjesë.
Pa dyshim ikja e Kadaresë në Francë në atë kohë ishte një goditje për regjimin. Por, nëse kërkojmë të vërtetën e atij momenti, nuk mund ta paraqesim sikur Kadare të ishte kryetari i një partie opozitare. Ai ishte Zv. Kryetar i Frontit që kishte për kryetar Nexhmije Hoxhën. Dhe ikja e Kadaresë ishte një goditje pikërisht sepse vinte nga një njeri i regjimit duke dhënë kështu qartë sinjalin se anija po mbytej dhe kishte ardhur koha për ta braktisur. Sipas mendimit tim prapaskenat e ikjes së tij nuk na janë thënë të gjitha as nga Kadare as nga kush tjetër ka dijeni, por ajo që dimë me siguri është se Kadare bën pjesë ndër ata ish komunistë që, në atë kohë, dolën në kampin antikomunist, sikurse edhe Berisha e shumë të tjerë, ndryshe nga sivëllezër të tyre si psh Agolli, Nano, që mbetën në partinë e origjinës duke u rrekur ta tranformojnë atë. Sipas gjykimit im edhe sot e kësaj dite shoqëria nuk ka reflektuar sa dhe si duhet mbi aktin e kësaj pjese të inteligjencies ish komuniste që flaku tej çdo përgjegjësi për të kaluarën duke ia veshur atë sivëllezërve të vet dhe duke u bërë vetë antikomuniste. Pyetjet që mund të shtrohen, në kontekstin e këtij reflektimi, janë të shumta: sa ishte ky një akt që tregonte dije dhe vetëdije më të lartë, sa ishte një akt karrierist ndrrimi xhakete, sa ishte i moralshëm dhe sa i pamoralshëm, a ndryshonin këta nga sivëllezërit e tyre dhe ku e në çfarë ndryshonin etj. Duke e analizuar këtë në dritën e çfarë ka ndodhur në këta 20 vjet pseodopluralizëm, pa ua mohuar edhe meritat, mendoj se përgjigjet ndaj këtyre pyetjeve janë të mbushura me ekuivoke. Por kjo është një temë tjetër. Le të kthehemi tek ajo kohë.
Sigurisht raporti i inteligjencies komuniste me regjimin ka qenë një raport që ka pasur ambiguitetet e veta. Sipas mendimit tim kishte kohë që, pas viteve të para, nuk ekzistonin më shkrimtarë e artistë që ndjenin e mendonin sinqerisht sipas idealeve komuniste apo që besonin në madhështinë e Enver Hoxhës. Madje vlen të bëhet një studim se cilët kanë qenë të fundit që kanë besuar vërtet jo vetëm ndër shkrimarët dhe artisët, por edhe ndër kuadrot e Luftës. Sipas meje, pas gjithë çfarë kishte ndodhur, në vitet e fundit të regjimit, zor se kishin mbetur shumë besimtarë të fesë së fillimit. Më shumë ka ndodhur që "gënjështra e madhe", siç e quan Solzhenicini, jetohej nga shumica e tyre si diçka e bërë zakon. Një pjesë e kultivonin gënjeshtrën sepse kështu ruanin pushtetin, një pjesë të shtrënguar të gënjenin vazhdimisht përfundonin në besim, të tjerë nga frika për të qasur mendime kundërshtare i ndrydhnin ato edhe kur këto u vinin, të tjerë bënin një jetë të dyfishtë. Besoj se më të vetëdijshmit se kishim të bënim me një gënjeshtër, një gënjeshtër të imponuar; një gënjeshtër të cilës i shërbehej për të mbijetuar, për të bërë karrierë, për të dalë jashtë shtetit etj. ishin ata të jetës së dyfishtë, intelektualët si Kadareja. Edhe dashuria për Enver Hoxhën, e shprehur dhe e stërshprehur edhe nga Kadareja, me art dfhe talent madje, ka qenë e shtirë, një gjë që duhej bërë se përndryshe humbje privilegjet. Por ama fakti është që, po të shfletosh materiale, deri edhe të vitit 1989, pasi kishte rënë muri i Berlinit, do të gjesh një konformizëm të frikshëm me gënjeshtrën e madhe, që sot mund të duket skandaloz edhe për komunistë të thekur e jo më kur e zbulon tek Kadare. Në konferencën letrare në kuadrin e 45-vjetorit të "çlirimit të Atdheut" dhe "fitores së revolucionit popullor", pra në kohën kur Kadare i tha Fevziut se i ka shkruar Bushit letër kundër regjimit, ai deklaronte: "Ka gati gjysmë shekulli që populli shqiptar jeton e ushqehet me letërsinë socialiste shqiptare. Nevoja e tij për të është e madhe, dashuria e tij për të është prekëse. Kjo nevojë e kjo dashuri e nënvizojnë edhe më shumë përgjegjësinë tonë përpara popullit që i përkasim, përpara kohës që jetojmë, përpara socializmit për të cilin kemi dyzetepesë vjet që punojmë e luftojmë papushim." "Shkrimtarët e sotëm shqiptarë e ndjejnë veten mirë e të nderuar në këtë shoqëri dhe nuk kërkojnë një tjetër klub."
Mendoj se fshehja e kompleksitetit të së vërtetës historike të asaj kohe na bën dëm. Ajo e vërtetë na duhet jo thjesht për të njohur e për të kuptuar një regjim që i impononte dyftyrësi inteligjencies shqiptare, konformizmin e saj me gënjeshtrat e pushtetit të djeshëm, vënien në shërbim të kësaj gënjeshtre gjithashtu, por edhe për të kuptar se ku e kanë origjinën dyftyrësia, konformizmi me gënjeshtrat e të sotmes e shërbimi ndaj tyre gjithashtu. Dhe kjo jo vetëm pse kemi të bëjmë me të njëjtët protagonistë, por edhe pse kjo kulturë e dyftyrësisë po i jepet, si trashëgim i vyer, brezit më të ri.

Kritikë çmimit
Kadare, meqënëse ka marrë çmimin Asturias, i duket se i është shtuar pushteti dhe jep kështu të drejtë vetes të përçmojë publikisht një nga kritikët e tij, Rexhep Qosjen, duke e quajtur një ‘mësues katundi’. Në fakt një numër shkrimtarësh, që, sipas meje, jo rastësisht vijnë nga e njëjta origjinë, u ngritën kundër idesë së Qoses se letërsia shqipe është larg asaj evropiane dhe binte në sy se ishin çmimet e Kadaresë, më shumë sesa përmbajtja e veprës së tij, arma më e fortë për të godituar kritikat e Qoses. Kështu Qosja u bë nga media jonë mësues katundi me lehtësinë më të madhe, duke na treguar se, kur një shoqëri nuk ka sistem vlerash të vetin, por gjithshka e mat me çmime dhe vlerësime të të tjerëve, atëhere ajo meriton vërtet të quhet, ashtu siç e ka quajtur Qosja, "provinciale". Por më e rënda është se ky provincializëm ka bërë që çmimet e Kadaresë t'i japin atij një autoritet të padiskutueshëm prej mendimtari, ndërkohë që këtyre 20 vjetëve, kur s'ka më as peshën e ideologjisë së regjmit, apo ndoshta pikërisht prej trashëgimisë së saj, ai po tregon një varfëri dhe mosnjohje të tillë të mendimit bashkëkohor evropian që nuk e gjen as në intelektualët e zakonshëm evropianë. Dhe më e keqja është se, mu për shkak të autoritetit të Kadaresë, kjo ndikon shumë në moszhvillimin e një tjetër kulture në Shqipëri. Kam parasysh psh. qëndrimet e tij në debatet mbi çështjet e historisë apo të identitetit ku mendimin i tij është pak ta quash regresist.
E këtu mendoj se vlen të thuhet diçka kritike edhe lidhur me këta çmime që jepen nga ndërkombëtarët, sepse është vetë Kadare që na shtyn t'i vemë ata në dyshim.
Heroi më i shquar i letërsisë spanjolle, Don Kishoti, në një nga urtësitë e tij të marrëzisë, i thotë të riut don Lorenco që shkruan poezi: "nëse gatiteni ashtu për ndonjë garë letrare, le të përpiqet zotëria juaj të zerë vendin e dytë, se i pari jepet pas sërës që zë dhe mikut që ka akshi a filani…". Është ky një mësim që shekujt nuk e kanë përgënjeshtrtuar, por veç vërtetuar, shpesh në një shkallë të tilla saqë kjo e ka bërë Longanezin të thotë: "Çmimet jo vetëm duhet t'i refuzosh, por as duhet t'i meritosh" a thua se, kur të jepet një çmim, të kesh bërë ndonjë punë të mbrapshtë. Dhe ky paradoks e ka një kuptim: çmimet jo rrallë janë rezultat politikash institucionale pushteti, lobingjesh të caktuara për interesa të caktuara, manipulimesh mediatike për shkaqe tregu dhe jo gjithmonë tregues vlerash të vërteta.
Me këtë nuk dua të akuzoj vetëm spanjollët e zhurisë që, përderisa kanë venë në motivimin e çmimit se vepra e Kadaresë është antitotalitare, për mua as janë munduar të njohin kuptimin e korpusit qendror të asaj vepre në kontekstin shqiptar. E kam me shqiptarët, që e dinë mirë se Kadare ka qenë një shkrimtar i regjimit të djeshëm. Me ata që e dinë mirë se një libër si Pallati i Ëndrrave, i cili, gjithsesi, subjektin e ka me Perandorinë otomane, nuk mund të mjaftojë për të kundërballacuar një korpus të tërë në prozë e poezi veprash në shërbim të ideologjisë nacional komuniste të Hoxhës e as të na bëjë ta quajmë librin më disident të komunizmit në botë, siç e quajti Berisha, së fundi, në ceremoninë e zhvilluar në Tiranë nga ambasada spanjolle.
Çmimi i dhënë nga spanjollët, si shumë çmime të tjera, është edhe një çmim që i jepet Shqipërisë, kjo dihet, bën pjesë në politikat e shpërndarjes së çmimeve. Dhe këtu ngrihet pyetja; cilës Shqipëri i jepet? Përgjigjen e kishim mu në tryezën e asaj ceremonie. Krahas Kadaresë dhe Ambasadorit spanjoll në atë tryezë qëndronte kryeministri i vendit, kryetari i një partie të ashtuquajtur antikomuniste i cili ka qenë vetë, për çerek shekulli, sekretar partie, por që, si Kadareja, flet edhe ai ditë e natë sikur tërë jetën të ketë qenë kundërshtar i atij regjimi. Për mua, në këtë kontekst, çmimi i jepet pikërisht Shqipërisë së Kadaresë e Berishës, një Shqipërie që nuk e ka filluar ende katarsisin e së kaluarës, por që e jeton këtë periudhë si vazhdimësi të pushtetit të djeshëm. Dikush do të më thotë përsëri: ç'punë ka zhuria spanjolle? Ndaj kësaj vërejtjeje do të përgjigjem me Qosen kur thotë: "Sikur shoqëria shqiptare të mos ishte e prapambetur siç është, sikur shoqëria shqiptare të mos ishte në krizë të rëndë shpirtërore dhe morale siç është, inteligjencia shqiptare jo vetëm se nuk do të rehabilitonte Ismail Kadarenë dhe ismailkadarenjtë e tjerë, por do të mënjanonte njëherë e përgjithmonë modelin e mendimit dhe të sjelljes së tij të pamoralshme intelektuale." Unë nuk di të ketë në historinë e letërsisë moderne shkrimtar të vlerësuar ndërkombëtarisht si ai që të ketë manipuluar të shkuarën dhe veprën e tij si ai, me synim mashtrimin e të huajve. Mirëpo është e gabuar të thuash se kjo është thjesht punë e Kadaresë, apo strategji e botuesit frëng, madje as thjesht punë njerëzish të frustruar province për të cilët më shumë se sa e vërteta ka rëndësi të njihen nga metropoli. Puna është se Kadare është përfaqësuesi më i shquar i kësaj inteligjencie që trashëgoi pushtetin komunist e që, nëpërmjet asaj që Qosja e quan "riabilitim i Kadaresë", kërkon të riabilitojë vetveten në emër të pushteti të sotëm, por edhe në emër të historisë. Është kjo inteligjencie që një vjershë që bën thirrje për terror stalinist kundër armikut të klasës, si "Pashallarët kuq", ia ka shitur ndërkombëtarëve si vjershë antikomuniste, është po ajo që ka shkruar libra të porositur për të provuar se Kadare është persekutuar nga regjimi. Është po kjo inteligjencie që lobon për çmimet e Kadarenë ku dhe si mundet. Së fundi deri Kryetari i Shtetit, Bamir Topi, që ka dekoruar prokurorët më të zinj të regjimit, ndonëse lider i një partie të ashtuquajtur antikomuniste, ka lobuar tek Nobeli për Kadarenë. Dua të them, pra, se sikur shoqëria shqiptare ta kishte analizuar me ndershmëri e vërtetësi të kaluarën e saj dhe, bashkë me të, edhe çfarë ka shkruar Kadare, në kuadrin e një katarsisi aq të nevojshëm, ajo do ta dënonte dhe jo vlerësonte e lobonte një vepër të tillë, e kjo do të njihej nga zhuritë ndërkombëtare.
Dikush që do t'i lexojë këtë rreshta mund të më thotë me cinizëm: ja pse thuhet se kush kontrollon historinë kontrollon edhe pushtetit e do të më kujtojë se historinë e shkruajnë gjithnjë fitimtarët. Do t'i përgjigjesha se kjo thënie i takon një kohe jo fort demokratike; se sot në Shqipëri, megjithatë, ka aq demokraci, sa të ketë mundësi të shkruhet edhe një histori ndryshe nga ajo e fitimtarëve dhe se, herët ose vonë, nevoja për të ndryshuar mjerimin e sotëm kulturor e shpirtëror do t'i çojë shqiptarët edhe në nevojën për të riparë historinë e shkruar nga këta fitimtarë. (Korrieri, 7 dhjetor 2009)

Thursday, December 3, 2009

Flama e derrit dhe flama e politikës

Bashkë me ethet e flamës së derrit në këtë dimër duket se po na vërviten edhe ethet e flamës së politikës së konfliktit. Ashtu si flama e derrit parashikohet të arrijë pikun e vet në dhjetor edhe flama e politikës së konfliktit duket se po kërkon të arrijë pikun e vet në këtë muaj. Një numër jo i vogël njerëzish ka rënë tashmë pre e etheve, veçanërisht këto dy javët e fundit kur, pas ultimatumit të PS se po nuk u hapën kutitë për dhjetë ditë do të ketë përshkallëzime, që nënkuptonin përdorim force, kryeministri Berisha u përgjegj se do t'i shkulte dhëmbë e dhëmballët e opozitës me darët e ligjit. Ndonëse ata të Ramës thanë se fjala "forcë" ishte përdorur në kuptimin figurativ dhe ata të Berishës se bëhej fjalë për "darët e ligjit", jo për darë dentisti, eufemizmat e përdorur linin qartë shijen se kërcënimet synonin të frikësonin kundërshtarin me përdorim dhune.
Pikën kulminante të dhunës verbale e arriti kyeministri i cili me një gjuhë që deri dje ia kishte lënë shkarrashkruesve në shërbim të tij ta përdornin u fut personalisht, që nga tribuna e Parlamentit, deri në punët e shtratit të liderit të opozitës me nje batare akuzash që synonin ta zhburrëronin plotësisht.
Disa ditë rresht pas kësaj ngjarjeje ata të Berishës dhe ata të Ramës u morrën me problemin se cili prej të dy liderëve është më i sëmurë psiqikisht dhe më pervers. Pritet që ethet të rriten edhe më tani pas skadimit të ultimatumit të opozitës me premtimet e Berishës për denoncimin e bandës "punisto mafjoze" të Ramës dhe mitingun e madh që kërkon të organizojë PD-ja me rastin e 8 dhjetorit.
Simptoma kryesore e sëmundjes është rritja ekstreme e syverbësisë. Të sëmurët kanë bindjen se e drejta dhe e vërteta është vetëm me Berishën ose vetëm me Ramën, se në këtë vend ekzistojnë vetëm militantët e këtyre të dyve që janë apo duhet të jenë të gatshëm të bëjnë çdo sakrificë për të çrrënjosur të keqen që është në krahun tjetër e, për këtë, lëshojnë thirrje për rreshtim. E pësova edhe unë personalisht një fshikje nga flama kur një gazetar i prekur rëndë prej saj, Mustava Nano, i cili, ndonëse jo më shumë e disa muaj më parë më kishte cilësuar si gazetarin më të lavdërueshëm të medias shqiptare tani më cilësoi si gazetarin më të rrjedhur trush, pasi nuk mendoj si ai.
Për gripin e derrit specialistët thonë se një nga karakteristikat e tij të veçanta në krahasim me gripin e zakonshëm është se ai paraqet një mutacion të tillë virusal ndaj të cilit organizmi nuk është i përgatitur. Po ashtu është thënë se ndoshta, pikërisht pse është i tillë, ai godet më shumë fëmijët dhe të rinjtë të cilët kanë sistem imunitar më të fortë - sepse dihet se ethet e larta shkaktohen pikërisht si reaksion i sistemit imunitar.
Çfarë mund të themi lidhur me flamën e fundit të politikës së konfliktit që i ka rënë së fundi, veçanërishtë për rrezikshmërinë e saj, duke e përqasur me atë të derrit?
Sipas gjykimit tim flama politike e këtij dimri ndryshon nga ajo e derrit sepse nuk kemi të bëjmë me ndonjë virus me mutacion të ri të panjohur për organizmin. Kemi të bëjmë me virusin e "gripit të zakonshëm”, nëse, figurativisht, me këtë do të kemi parasysh dy gjëra: së pari, të njëjtët aktorë që luajnë prej kohësh lojën e politikës së konfliktit dhe, së dyti, se kemi të bëjmë me të njëjtat problematika e akuza, me të njëjtën gjuhë. Pra, për rrjedhojë, kemi të bëjmë edhe me një trup shoqëror që tashmë ka të zhvilluar njëfarë imuniteti ndaj kësaj flame.
Nuk është hera e parë që kontestohet vota, nuk është hera e parë që politikanët tanë shahen e kërdisen, nuk është hera e parë që Sali Berisha kërcënon se do të shkulë dhëmbë e dhëmballë duke nënkuptuar me këtë baronët e drogës, mafjozët e lidhur me socialistët (dikur ka përdorur fjalën “rruspa”.); nuk është hera e parë që bëhen publike turpet dhe sëmundjet psikike të Ramës; nuk është hera e parë që Rama na bën thirrje të preokupohemi për shëndetin mendor të Berishës, (mjafton të kesh parasysh ulërimën e tij "O doktoooor…" në sheshin Skënderbej para disa vjetësh).
"Mjerë ju për atë që keni në krye dhe mjerë ju për mua që më keni në krye." është përkthimi i gjuhës së këtyre fjalimeve për ata që nuk janë të rreshtuar.
Tashmë njerëzit e dinë këtë punë. Opozita do të mbledhë forcat që të sjellë në shesh ushtrinë e militantëve të vet nga fillimi i dhjetorit, Berisha do të nxjerrë të vetët ca ditë më vonë. Ata e dinë se e gjitha kjo paradë force nuk ka ndonjë vlerë të madhe për brenda vendit, por, sipas tyre, ka shumë vlerë jashtë vendit, sepse numri i madh i njerëzve do t’i bindë ndërkombëtarët se këtu kemi të bëjmë me forca serioze dhe punë serioze. Ndërkombëtarët do t’i shohin të dy palët dhe do të thonë: duhet të uleni në tryezën e dialogut. Ata thanë kështu edhe në 97-tën e jo tani që jemi antarë të Natos. Dhe kanë të drejtë, sipas meje, sepse nuk meritojmë të trajtohemi si të rritur, por si fëmijë.
Deri këtu unë gjykoj se flama e këtij dimri do të kufizohet në dhimbjet e fytit të politikanëve kryesore dhe militantëve të tyre. Dikush do të më thotë se po gaboj. Ndoshta po gaboj por, nëse po gaboj, besoj se nuk kam ca të dhëna që, në mungesë të transparencës së të gjithë aktorëve, nuk më lenë të bëj parashikim të saktë. Le të shpjegohem.
Kur flitet për parrezikshmërinë e gripit të derrit thuhet se ai nuk ka bërë më shumë viktima sesa gripi i zakonshëm. Pra edhe gripi i zakonshëm ka rrezikshmëri, por tek ato organizma që kanë një dobësi ekstreme. Edhe rreziku i kësaj flame politike për t'u bërë fatale nuk lidhet me llojin e virusit, por me shkallën e dobësimit të organizmit. Pra nëse gjendja ekonomike e vendit është e rëndë, shumë e rëndë, atëhere rreziku i kësaj flame është i madh. Dhe për këtë ne, fatkeqësisht, nuk kemi të dhëna të sigurta.
Mirëpo, nëse është vërtet kështu, siç edhe mund të jetë, por shpresojmë që jo, atëhere duhet ndalur pak më seriozisht në këtë çështje. Sepse, nëse gjendja ekonomike është shumë e rëndë, kush ka leverdi të hyjmë në një situatë ethesh destabilizimi politik që mund të na mbajnë edhe për një vit, të paktën, në destabilizim? Sipas gjykimit tim nuk mund të thuhet kurrsesi se për këtë ka interes shumica e shqiptarëve. Ka mjete të tjera shumë më të shëndetshme për ta përballuar një krizë të tillë në emër të tyre. Kjo edhe për faktin se, nëse jemi në krizë të rëndë ekonomike, mendoj se shkaku është shumë më i thellë sesa shkalla e perversitetit të njërit apo tjetrit lider. Ai është rezultat i një politike ekonomike të gabuar të ndjekur të paktën që nga viti 1997, ndonëse, sipas meje, sikurse e kam shkruar edhe vite më parë, politika ekonomike e ndjekur pas 97-ës ka qenë në thelb e ngjashme me piramidat financiare, prandaj e destinuar të falimentojë një ditë. E nëse është kështu, nuk dilet nga kriza thjesht duke mallkuar apo kërcënuar persona të veçantë. Opozita nuk mund të na thotë thjesht e vetëm se mjafton të ikë Sali Berisha dhe do të shpëtojmë nga e keqja. Ajo duhet të na paraqesë një pasqyrë sa më reale dhe sa më bindëse të gjendjes së krizës dhe planin e saj alternativ për daljen prej saj. Madje, sipas meje, nëse jemi vërtet në një krizë kaq të rëndë, Berisha do të kishte interes ta mbante opozitën jashtë Parlamentit e tu'a vishte vështirësitë e krizës turbullirave të shkaktuara nga opozita, duke thënë, siç po thotë, se e gjithë kjo që po bën opozita ka si shkak prekjen e interesave të një grupi të vogël mafjozësh prapa Ramës. Në fakt një opozitë që nuk mund të akuzohet për interesa personale të liderit dhe të grupeve prapa tij është shumë më kredibël në një situatë krize, sesa një opozitë që akuzohet për këtë. Por, nga ana tjetër, edhe Berisha ka kredibilitetin minimal kur i lëshon akuzat e tij për "mafjen më të rrezikëshme të Ballkanit" mu në momentin kur kontestohet nga opozita për vjedhje votash. Edhe këto akuza nuk bëjnë shumë efekt se i ka thënë prej kohësh, qysh para se të merrte pushtetin më 2005 dhe kohën e ka pasur me bollëk për të vepruar ndaj saj me "darën e ligjit". Prandaj ato duken më shumë në stilin e kundërreagimeve të njohura të flamës së politikës së konfliktit.
Si përfundim, mendoj se kjo rishfaqje me virulencë e flamës së politikës së konfliktit do të qetësohet për shkak se trupi i shoqërisë ka një farë imuniteti indiference, ose mund të jetë me pasoja shumë më të rënda nëse gjendja ekonomike e vendit është e rëndë, por ndërkaq ngulmoj se e keqja që i ka dhënë këtij trupi imunitetin e indiferencës apo që e ka lektisur deri në shkatërrim do të mbetet brenda pa shpresë shërimi.