Friday, December 23, 2016

Tirana dhe merimanga e droguar

Dje pasdite, për të përshkuar me makinë rrugën  nga një pikë brenda Tiranës për në shtëpinë time, që rëndom e kam kryer për 10 -15 minuta, mu deshën 45 minuta. U gjenda në mes të një lumi makinash që ecte me shpejtësinë e breshkës. I shikoja shoferët dhe pasagjerët të strukur secili në makinën e tij duke thithur tym karburanti pafund me detyrim dhe përcaktim. Ishte mbrëmje dhe të gjithë mezi prisnin të mbërrinin në shtëpi të lodhur pas pune. Jam i bindur se, ashtu si unë, të gjithë turfullonin me vete për shkakun e kësaj pengese dhe stresi që u shtohet streseve dhe pengesave që shoqërojnë ditën e shqiptarëve në këtë vend ku duket se çdo hap i njërit është pengesë e tjetrit.
Të vinte të mendoje për një çast se gjithë ata njerëz, në atë lum makinash, sikur të bëheshin bashkë, të zbrisnin nga makinat e tyre mund të bënin çudira. Për shembull, mund t'i flaknin tej pengesat prej llamarine me të cilat ua kanë bllokuar rrethrrotullimin e qendrës pa i pyetur, për ta kthyer në një shesh pedonal absurd, e tu japin kështu një mësim këtyre maskarenjve që as nuk i provojnë këto mundime, sepse ua hapin rrugën me skorta arrogante e të dhunshme. Por jo. Në atë ecje prej breshke ndjehej edhe një nënshtrim i madh ndaj fatit. Ashtu si kanë duruar që maskarenjtë tua kthejnë qytetin nga këmbësorësh në qytet makinash duke ua bërë trotuaret vetëm gjysëm metri, tani u duhet të durojnë kur u thonë "nuk na rruhet për makinat tuaja, ecni më këmbë!" Më shumë se gjithçka tek shoferët ndjehej kujdesi se mos i gërvishtje makinën tjetrit - se atëherë do të bëhej nami, - se dihet se për një makinë të gërvishtur shqiptarët janë gati të ulërasin pa fund, paçka se mund të ecin me vite pa bërë zë në rrugë gjithë gropa, që ua bën copë makinat, apo në situata si kjo që po përshkruaj.  Në fakt, ecja me makinë ndaras nga njëri-tjetri në kushtet e ditës së mbrëmshme është ndoshta metafora më e goditur e ecjes së shqiptarit këta 25 vjet. Çdo shofer kujdeset vetëm që  t'i hapë rrugën ndonjë më të forti e se si t'ia hedhë ndonjë më të ngathëti që ka përpara, për ta kaluar, por kurrsesi për të ndërtuar rrugë ku të gjithë të ndjehen mirë e të respektuar. Secili ecën në trajektoren e vet absurde, dhe pa lidhje me tjetrin. Është ecja në rrjetën e merimangës së droguar.
Ç'është kjo merimanga e droguar dhe ç'lidhje ka me Tiranën? - do të pyesë lexuesi që ka parë titullin e këtij shkrim. Ja, po e shpjegoj. Më së pari dua të them se nuk është gjetje e imja. Diku e kam lexuar, apo ma kanë treguar, shumë kohë më parë dhe i kërkoj ndjesë autorit që nuk i kujtoj emrin. Më duket se është holandez apo gjerman.
Sipas autorit Tirana është projektuar nga urbanistët italianë mbi konceptin e rrjetës së merimangës. Në fakt, po ta shikosh planimetrinë e vjetër të Tiranës, ajo i shëmbëllen vërtet një rrjete merimange. Nga qendra, ku fillon rrjeta, dalin vertikalet më të trasha si rruga e Kavajës, rruga e Durrësit (të cilat janë projektuar që të dyja që të shohin simbolet e qytetit, Xhaminë e Et'hem Beut dhe Kullën e Sahatit), dy bulevardet, rruga e Dibrës, rruga midis Pallatit të Kulturës dhe Xhamisë,  të cilat, pastaj, përshkohen e lidhen  me tërthoret më të holla në formë unazash koncentrike, të cilat, nga ana e tyre, lidhen me kapilarët, rrugicat.
Sipas studiuesve rrjeta e merimangës e ndërtuar kështu ka racionalitetin e vet, sepse evolucioni i ka mësuar merimangës se kjo është mënyra më e shkurtër dhe më efikase për t'u ndërtuar një rrjetë duke nisur nga qendra e duke u zgjeruar. Mirëpo, çfarë kanë bërë shkencëtarët - gjithmonë sipas autorit holandez apo gjerman. Ata kanë marrë një merimangë dhe i kanë dhënë të marrë pak drogë. A e dini çfarë ka ndodhur? Merimanga nuk e ka humbur instinktin për të ndërtuar rrjetën, që është edhe mënyra e saj e mbijetesës, por, në vend të rrjetës racionale funksionale ka ndërtuar një rrjetë të çmendur, kaotike dhe jo funksionale.
Besoj se lexuesi, veçanërisht banorët e Tiranës, tani e kuptojnë se ku e kam fjalën. Tirana e projektuar sipas një urbanistike për të qenë, nga pikëpamja e sistemit rrugor, e ngjashme me rrjetën e merimangës, ka kaq kohë që ka rënë në duart e një merimange të droguar nga pushteti dhe nga paraja. Rezultatin e provon çdokush përveç merimangës që vazhdon të punojë e  droguar. Rrjeta është bërë e po bëhet gjithnjë e më kaotike, më e çmendur, e më jofunksionale.
Sigurisht kjo është një metaforë dhe si çdo metaforë ka edhe kufizimet e veta. Merimanga e droguar me një rrjetë të çmendur jo funksionale ngordh. Ose e ç’droguar fillon ndërton një rrjetë tjetër.  Po ne çfarë do të bëjmë kur shohim se kjo e jona nuk jeton dot pa drogë? Do të ngordhim së bashku me të apo do gjejmë rrugë për ta shpëtuar qytetin (dhe gjithë Shqipërinë) nga kthimi në një rrjet të çmendur dhe vrastar merrimangash të droguara? 

Wednesday, December 14, 2016

Postdemokracia italiane dhe parademokracia shqiptare

Kryeministri italian Mateo Renzi pësoi një humbje të rëndë në referendumin e 4 dhjetorit. Italianët i thanë “jo” ndryshimeve kushtetuese që propozonte qeveria e tij dhe kjo e detyroi atë të jepte dorëheqjen. Ishte një humbje e rëndë për Renzin, që është komentuar shumë edhe në Shqipëri, qoftë për arsyen se shqiptarët ndjehen më pranë Italisë se çdo vendi tjetër, qoftë për faktin se dy kryeministrat tanë kanë pasur marrëdhënie të afërta, ndoshta më të afërtat në historinë e marrëdhënieve të paraardhësve të tyre. Kjo ka bërë që një pjesë analistësh tek ne ta shohin humbjen e Renzit edhe si parathënie të humbjes së Ramës, i cili, sipas tyre, po i humbet një nga një udhëheqësit mbështetës të tij në Perëndim.
Po a është ky një parashikim i drejtë?
Për t’i dhënë përgjigje kësaj pyetjeje le të ndalemi në krahasimin midis Italisë së Renzit dhe Shqipërisë së Ramës, në  ngjashmëritë dhe diferencat midis tyre.
Nuk ka dyshim se nëse do të kërkojmë ngjashmëritë ato do t’i gjejmë si në tipologjinë e të dy liderëve (më së shumti), edhe në disa tipare të përbashkëta të sistemeve që vijnë nga fakti se Italia ka qenë veçanërisht model i Shqipërisë post komuniste.
Përsa i përket tipologjisë së dy liderëve do të theksoja disa ngjashmëri të dukshme, që nuk burojnë vetëm nga karakteret e dy personave në fjalë, por janë edhe reflektim i një modeli politikani të kohës.
Së pari, edhe Renzi edhe Rama akuzohen në vendet e tyre për personalizim të politikës, për prirje të theksuar për t’iu imponuar institucioneve.
Së dyti, që të dy akuzohen si politikanë me lidhje me ato që në Itali i quajnë “poteri forti” (pushtete të forta) apo më saktë si përfaqësues të interesave të tyre dhe, më në përgjithësi, të kastave të vendeve të tyre.
Së treti, edhe Renzi ashtu si Rama shquhen për prirjen për ta zëvendësuar politikën e aksioneve të mira me propagandë mediatike dhe akuzohen se kanë vënë në kontroll mediat kryesore (Renzi veçanërisht RAI-n çka ra në sy si asnjëherë tjetër gjatë kësaj fushate për referendumin.)
Përsa i përket sistemit politik ekonomik do të veçoja faktin se edhe Italia vuan nga partitokracia që pengon forcimin e shtetit të institucioneve, në favor të shteti të klientelave të partive, si dhe modelin Berlusconi të konfliktit të interesave për shkak të përqendrimit të pushteteve politike, ekonomike dhe mediatike në të njëjtat duar.
***
Shkaqet e humbjes së Renzit në 4 dhjetor janë komentuar në Itali nga shumë këndvështrime. Ka pasur nga ata që e konsideruan  referendumin më shumë social, sesa kushtetues, në kuptimin se “po”-ja dhe “jo”-ja ndau shtresat më në gjendje ekonomike dhe në moshë më të madhe, nga shtresat më të varfra dhe në moshë më të re. Ka pasur të tjerë që e kanë vënë theksin tek evroskepticizmi në rritje, i italianëve i lidhur edhe me problemin e ndalimit të emigracionit. Por të gjithë komentatorët, edhe mbështetësit e Renzit madje, vënë në dukje se “jo”-ja që triumfoi në 4 dhjetor ishte, mbi të gjitha, një shuplakë që italianët i dhanë arrogancës së një kryeministri që, nëpërmjet ndryshimeve kushtetuese, kërkonte të rriste fuqinë e tij e të partisë që drejton, duke dobësuar instrumentet mbrojtës të demokracisë që Italia ka ngritur pas dramës së fashizmit. Një tentativë të tillë, të propozuar në emër të qeverisshmërisë dhe semplifikimit, italianët ia refuzuan edhe Berlusconit në vitin 2006, po nëpërmjet një referendumi. Kësaj here, të majtë dhe të djathtë, evroskeptikë dhe evropianistë,  ish partizanë dhe pasardhës së Movimento Sociale-s,  sëbashku me konstitucionalistë dhe intelektualë të njohur krijuan frontin e “Jo”-së që fitoi me 60%, duke e çuar Renzin në shtëpi.
***
Pyetja që shtrohet, kur e ballafaqojmë këtë realitet italian me realitetin shqiptar, është: të ndodhur përballë një kryeministri që dukshëm po shfaq, madje në masë shumë më të ekzagjeruar, tiparet e arrogancës dhe personalizimit të Renzit, e që, po ashtu, ka prapa “pushtete të forta” shumë herë më agresive se në Itali, a do të mundnin shqiptarët, të frymëzuar edhe nga italianët, t’i jepnin një mësim kryeministrit Rama? Apo do të  vazhdojmë të zhytemi gjithnjë e më shumë në pasivitet dhe nënshtrim përballë arrogancës në rritje të Ramës dhe të “pushteteve të forta” që e mbështesin atë?
Personalisht, përtej ngjashmërive që përmenda, shoh ndryshime të mëdha midis dy realiteteve që nuk më lenë shumë vend për optimizëm.
Ndryshimi thelbësor qëndron në faktin se nëse Italia e Renzit sot mund të konsiderohet një “postdemokraci” - në kuptimin që i jep Colin Crouch kalimit të shumë vendeve perëndimore nga vendimmarrja e popullit në vendimmarrjen e “pushteteve të forta” - Shqipëria e Ramës është një parademokraci, që do të thotë se nuk e ka njohur ende demokracinë.
Nëse do të përdorja një metaforë, për të bërë dallimin midis postdemokracisë dhe parademokracisë, do të thoja se post demokracia nënkupton se më parë e ke provuar demokracinë, çka do të thotë se ke kaluar një sprovë/ethe antiautoritare që të ka krijuar një lloj imuniteti. Kurse parademokracia nënkupton se ky imunitet të mungon pasi sëmundja nuk të ka kaluar ende dhe mund të përkeqësohesh shumë lehtë.
Në fakt Shqipërisë nuk i mungon një përvojë e refuzimit të prirjeve autoritare. Ajo ka arritur të kryejë tre rotacione pushteti në këta 25 vjet ku, pa dyshim, ka ndikuar edhe refuzimi i prirjeve autoritare të liderëve të radhës e, më gjerë, prirja e partisë më të madhe për t’u bërë e vetmja parti-shtet. Por kaq nuk mjafton për të thënë se e kemi imunitetin që treguan italianët ndaj sëmundjes së autoritarizmit, i cili shfaqet sot në formën e një regjimi më soft, që nuk ushtron dhunë policore, por dhunën strukturore të sistemit - quaje po deshe mediatik, plutokratiko–oligarkik, i totalitarizmit të parasë. Ne jemi ende në fazën e arrogancës së pushtetit që synon ta verë poshtë përfundimisht parademokracinë shqiptare, pa na lënë ta krijojmë antikorpet imunitarë ndaj saj. Në një shkrim të disa viteve më parë sëmundjejen që s’na le të ndërtojmë demokracinë e kam krahasuar me sëmundjet autoimunitare si SIDA, viruset e të cilave prodhojnë trupa që vrasin antikorpet imunitar të organizmit. Këta antikorpe në demokraci duhet të jenë një gjyqësor vërtet i pavarur, një medie vërtet e pavarur, një shoqëri civile vërtet kundërpart i pushtetit e të tjera vlera si ato që tregoi se i ka në masën e duhur kritike postdemokracia italiane për të mos lejuar synime si ato të Renzit. Psh. në Italinë e sotme gjen një respekt për ligjin dhe opinionin publik që e bën të pamundur edhe ta imagjinosh se aty mund të ndodhin akte të tilla si ato që bën kryeministri ynë përditë kur u jep koncesione miqve apo sponsorëve të partisë së tij, apo kur shemb stadiume e prish sheshe pa bërë merak as që të respektojë ligjin, lëre pastaj opinionin. Në Itali gjen një ekonomi që, megjithë vështirësitë që ndesh, është shumë e larmishme dhe njëmijë herë më e pavarur nga shteti e nga krimi, duke i bërë njerëzit, kësisoj, shumë më të pavarur nga kërcënimet e taksidarëve, policëve e kriminelëve të tij. Por mbi të gjitha ndryshimin e gjen tek kultura dhe morali i njerëzve. Në Itali gjen pa numër njerëz që mendojnë me kokën e tyre dhe jo sipas liderit të radhës apo ambasadorit të radhës. Edhe Renzi shkoi në SHBA e mori mbështetjen e Obamës, kishte edhe mbështetjen e Merkelit, por 60% e italianëve nuk deshën t’ia dinin për këtë. Po ashtu, në sajë të një sistemi arsimor dhe edukativ që ka ende në krye njerëz seriozë dhe të përkushtuar dhe jo batakçinj e mashtrues  të paturp, në sajë të intelektualëve të shumtë që e përqeshin dhe përçmojnë servilizmin ndaj pushtetit, dija dhe vlerat intelektuale e shpirtërore të njerëzve në Itali vazhdojnë të kultivohen si në botën laike dhe në botën fetare duke bërë që njerëzit të kenë më shumë respekt për veten, prandaj dhe për tjetrin, më shumë solidaritet, ndjeshmëri ndaj ruajtjes së natyrës kundër agresionit të industrisë së përfitimit etj.. Është pikërisht ekzistenca e këtyre antikorpeve ndaj arrogancës ajo që i dha mësimin e duhur Renzit më 4 dhjetor.
Në Shqipëri njerëz si kryeministri dhe ata të pushteteve të forta rreth tij (që deri dje rrethonin kryeministrin paraardhës), ashtu si viruset e sëmundjeve autoimunitare, punojnë përditë për t’i mbytur antikorpet e pakët imunitare që ka prodhuar shoqëria parademokratike shqiptare. Prandaj sot mund të thuash se parademokracia në Shqipëri është e shtrirë përtokë. Edhe vetë fakti që njerëzit shpresojnë se kjo gjendje mund të ndryshojë duke e hequr një arrogant si Rama me ndihmën e Trump-it apo udhëheqësve evropianë që mund të zëvendësojnë Renzin apo Merkelin janë shenjë e sëmundjes. Më parë se të ndodhë kjo mund të ndodhë  që sëmundja të avancojë derisa të vrasë edhe viruset  e së keqes dhe gjithçka të fillojë nga e para. (Panorama, 13 dhjetor 2016)


Thursday, December 8, 2016

Libri i dështuar i arkitekturës shqiptare



Libri i dështuar i arkitekturës shqiptare
Nga Fatos Lubonja

"Në emër të skandalozes forcë revolucionare të së kaluarës"
Pier Paolo Pasolini

Arkitektura e një vendi shpesh krahasohet me një libër, kapitujt e të cilit përshkruajnë epoka të ndryshme historike nëpërmjet stileve, materialeve, teknologjive të ndryshme me të cilët kanë ndërtuar njerëzit në shekuj. Por, tjetër gjë është të imagjinojmë një libër ideal, që do të presupozonte kapitujt e ruajtur siç janë „shkruar“ në kohën e tyre, dhe tjetër gjë të  flasim për librin që kemi në dorë. Sepse libri arkitektonik që kemi trashëguar, ndryshe nga një libër që ruhet në bibliotekë, ka qenë dhe është një libër i hapur ndaj agjentëve atmosferikë dhe atyre, shumë herë më të tmerrshëm, njerëzorë. Veprimi korroziv i natyrës, moskontinuiteti i historisë me rënien e disa qytetërimeve e ngritjen e të tjerëve, luftërat shkatërrimtare që i kanë shoqëruar shpesh këto e që jo rrallë, pastaj, janë shoqëruar me ngritjen e monumenteve të fitimtarëve mbi rrënojat e të mundurve, fetë apo ideologjitë e ndryshme të pushteteve që kanë kërkuar të ngrenë objektet e tyre të kultit, deliret dhe garat për madhështi të pushtetarëve, revolucionet, të tilla si ai industrial, me lëvizjet e shumta demografike që e kanë shoqëruar, etj., etj., kanë sjellë kudo në botë, jo thjesht kapituj të shtuar të librit, por edhe shumë kapituj të rishkruar e përçudnuar, që e bëjnë shumë të ndryshëm librin në krahasim me atë që do të mund të kishim pasur.
***
Duke i qëndruar metaforës, do të thoja se „shfletimi“ i librit të arkitekturës së vendeve të ndryshme ndonjëherë na vë përballë përçudnimesh ekstreme. Ka vende në të cilët duket sikur autori ka mbetur në kapitullin e parë sepse e ka fshirë dhe rifshirë atë për të shkruar gjithmonë një fillim të ri, pa arritur kështu të bëjë një libër.
Këtë përshtypje të le libri i sotëm i arkitekturës që gjejmë në truallin shqiptar, ku ndryshimi midis librit që do të mund të kishim pasur me librin që është shkruar e po shkruhet është i madh. Dhe ky ndryshim merr përmasa paradoksale kur ke parasysh se vetëm njëqind vjet më parë kishim një libër me kapitujt e shkruar gjatë shekujve, që ruanin faqet e veta thuajse në formën e vet origjinale.
***
E gjendur në një vend ku në shekuj kanë kaluar apo janë kryqëzuar qytetërime të rëndësishme si ato greko-romake, bizantine, veneciane, osmane; ku kanë bashkëjetuar popuj me fe të ndryshme: ortodoksë dhe katolikë, myslimanë sunitë e bektashinj dhe shumë komunitete me karakteristika etno-linguistike të veçanta, Shqipëria, edhe pse një vend i vogël, ka pasur diversitete të mëdha kulturore, të shprehura dukshëm edhe në trashëgiminë e larmishme arkitektonike. Kanë spikatur objektet e kultit si kishat e manastiret bizantine në Jug dhe ato katolike në Veri, xhamitë sunite e teqet bektashiane, pa harruar edhe sinagogat e ebrejve sefarditë, që kanë qenë të mirëpritur në perandorinë Osmane gjatë kohës kur persekutoheshin në Evropë. Diversiteti arkitektonik ka qenë i madh edhe në ndërtimet e banesave rreth këtyre objekteve kulti. Ato ndryshonin si stilistikisht ashtu edhe përsa u përket materialeve me të cilat janë ndërtuar, si nga koha në kohë dhe nga krahina në krahinë. Duke u nisur nga Shqipëria bregdetare për të hyrë në atë të brendshmen, e për të arritur deri në zonat e thella malore do të takoje ndërtimet veneciane gjatë bregut të Adriatikut, kështjellat bizantino-osmane, qytete ku bashkohej tradita osmane-myslimane me atë të krishterë, ku pazaret dhe xhamijat bashkëjetonin me kisha e manastire, fshatrat me shtëpi prej guri mbuluar me rrasa të Jugut, shtëpitë me qerpiç në Shqipërinë e Mesme, kullat monumentale të veriut etj.

Lindja e nacionalizmit dhe perëndimorizimi
Nga e gjithë kjo pasuri dhe diversitet i librit të shkruar në shekujt paraardhës ka mbetur shumë pak. Janë veçanërisht dy shekujt e fundit ata që kanë shkatërruar shumëçka nga faqet e librit të vjetër. Sigurisht, Shqipëria nuk është e vetme në këtë aspekt. Nëse do ta krahasojmë me vendet e tjera ballkanike, që dolën edhe ata nga Perandoria Osmane, do të gjejmë shumë të përbashkëta por do të gjejmë edhe specificitete shqiptare.
Një e përbashkët e rëndësishme është se gjendja e librit arkitektonik të trevave ballkanike deri në shekullin XIX ka qenë goxha e ruajtur dhe, se ashtu sikurse pak më herët edhe në Greqi, edhe në Bullgari, në Serbi e më gjerë, në ish-Jugosllavi, binomi shkatërrim-ndërtim ka filluar të punojë rëndshëm me lindjen e nacionalizmave dhe ndërtimin e shteteve-kombe.
Deri në Luftën e Dytë Botërore, që shënon edhe ardhjen e komunizmit në shumicën e vendeve të Ballkanit, dallojmë tre tipare kryesore të përbashkëta të ideologjisë nacionaliste që kanë ndikuar, të ndërlidhur me njëri-tjetrin, edhe për transformimin e pejsazhit urban e arkitektonik:
Së pari do të veçojmë mohimin e identitetit osman, i cili në ideologjinë nacionaliste u konsiderua rezultat i një pushtimi që solli prapambetje dhe largim nga identiteti i të parëve. Si provë e kësaj mjaft të kesh parasysh se Beogradi e ka thuajse të zhdukur arkitekturën osmane (nga 300 xhami që ka pasur ka mbetur vetëm një). Studiuesi holandez i arkitekturës osmane Machiel Kiel thotë, në bashkëbisedimin e tij me Holta Vrionin botuar në këtë numër, se në Bullgari është zhdukur 98% e arkitekturës osmane kurse në Shqipëri 97% (të dhëna këto që i përkasin shekullit të kaluar e që me shumë gjasa janë thelluar). Po ashtu në Greqi ka ndodhur i njëjti fenomen.
Një tipar tjetër që ka shoqëruar binomin shkatërrim-ndërtim të nacionalizmit ballkanas dhe ngritjen e shteteve-komb ka qenë zhdukja, nëpërmjet standartizimit, asimilimit dhe diskriminimit e partikolariteteve të shumta etnike-kulturore që ekzistonin në këto treva, të cilat ruanin jo pak edhe veçoritë e tyre ndërtimore.
Si anë tjetër e medaljes së binomit vjen tipari ndërtues: ai i krijimit të një identiteti të ri. Ky, përveç kthimit në një lavdi të së kaluarës, ka synuar perëndimorizimin, tipare të të cilit janë modernizimi, industrializimi dhe revolucionit teknologjik, urbanizimi. Shumë qytete të Ballkanit filluan të ndërtojnë duke imituar arkitekturën perëndimore të shekujve XIX-XX, jo vetëm duke shtuar kapituj të rinj, por edhe duke fshirë dita-ditës historinë e tyre disa shekullore. Për të ilustruar këtë fenomen, në rastin shqiptar, është emblematik transformimi i Kullës së Sahatit në qendër të Tiranës, pranë Xhamisë së Et'hem Beut, që është ndër xhamitë themeluese të qytetit të Tiranës. Ajo është ndërtuar në stil oriental në gjysmën e parë të shekullin XIX, por mbreti Zog, në emër të perëndimorizimit, ia ndryshoi harqet origjinale me stil oriental që kishte në majë duke e kthyer në një kullë të tipit venecian, duke imituar kullën e San Markos.

Binomi shkatërrim-ndërtim dhe komunizmi
Komunizmi që erdhi pas Luftës së Dytë në shumicën e vendeve ballkanike, si një formë e dhunshme e modernizimit apo si „pseudomodernizim“, - siç e kanë quajtur një pjesë studiuesish, - apo kapitalizëm shtetëror, me kultin e mohimit të së shkuarës në emër të ngritjes së një bote të re; me lëvizjet e mëdha demografike nga fshati në qytet, me ekzaltimin që i bënte industrializimit dhe materialeve të tilla si hekuri dhe betoni, ka ndikuar shumë për të shkruar kapituj të rinj, por edhe për të fshirë faqe të tëra të kapitujve të librit të vjetër.
Për disa vende ballkanike mund të thuhet se komunizmi ka shkruar në librin e tyre të arkitekturës më shumë duke shtuar sesa duke prishur e rishkruar mbi kapitujt paraardhëse, siç mund të sjellim p.sh. rastin e Sarajevës, ku ruhet mirë qendra historike osmane dhe ndërtimet e mëvonshme austro-hungareze. Edhe Beogradi, edhe Sofja komuniste dallohen për ruajtjen më të mirë të ndërtimeve të periudhës nacionaliste pas osmane. Nuk mund të thuhet e njëjta gjë për Bukureshtin e Çausheskut, i cili është i njohur për prishjen e një pjese të Bukureshtit të vjetër në emër të ndërtimit të arkitekturës së tij delirante paranojake.
Përsa i përket Shqipërisë, mund të thuhet se diktatura e Enver Hoxhës ka të përbashkëtat me elementë modernizues industrializues të komunizmit në vende të tjera, por ka edhe karakteristika e veta specifike.

Disa specifika shqiptare
Shqipëria, deri në ardhjen e komunizmit, ka qenë e vonuar në procesin e shkatërrimit të identitetit të vjetër dhe ndërtimi të një identiteti të ri. Kjo për disa arsye ndër të cilat do të veçonim: faktin se Shqipëria e fitoi pavarësinë më vonë, vetëm në vitin 1912, faktin se vendi kishte varfëri më të madhe, - ishte kryesisht me popullsi që jetonte në fshat, dhe procesi i industrializimit dhe modernizimit nuk kishte filluar ende - si dhe faktin se duke qene me fe të ndryshme, madje me maxhorancë myslimane, shqiptarët nuk e ndërtuan identitetin e ri mbi një përkatësi fetare. Edhe kjo ndikoi që shqiptarët, gjatë periudhës së mbretit Zog, të mos i hynin shkatërrimit të trashëgimisë osmane, veçanërisht xhamijave, në shkallën që kjo ka ndodhur në Serbi, Greqi dhe Bullgari, ku feja ortodokse dhe kombësia u panë si dy anë të së njëjtës medalje.
Kështu, deri afër Luftës së Dytë Botërore, libri që kishte trashëguar Shqipëria ishte dëmtuar më shumë nga agjentët atmosferikë se sa nga ata njerëzorë. Në pjesën më të madhe të vendit, si në fshatrat edhe në qytetet kryesore ruheshin partikolaritetet kulturore fetare të trashëguara në shekujt paraardhës, ku më ndaras dhe ku më në bashkëjetesë.
Në periudhën rreth viteve 30, mbreti Zog e përqendroi prirjen modernizuese në qytetin  Tiranës, që u bë edhe kryeqyteti i vendit, duke thirrur arkitektë italianë të kohës së fashizmit të projektojnë kryeqytetin.
Projektit perëndimorizues të nisur nga mbreti Zog iu bashkëngjit shumë shpejt projekti fashist, që synoi integrimin e Shqipërisë në perandorinë fashiste duke shkruar kësisoj kapituj të rëndësishëm edhe në librin e arkitekturës së vendit, veçanërisht në kryeqytetin Tiranë, aq sa Tirana mund të konsiderohet si qytet i projektuar nga italianët. Në projektin fashist, krahas karakterit perëndimorizues gjejmë edhe karakteristikat estetike ideologjike të arkitekturës fashiste që synonte t’i vite vulën epokës. Më emblematiku është kompleksi i arkitektit fiorentin, Gherardo Bosio, që përfshin Bulevardin e Madh me ndërtesën e Hotel Dajtit, atë të Kryeministrisë, kompleksin e ndërtesave rreth sheshit Nënë Tereza si dhe Sheshin Italia sëbashku me Stadiumin Qemal Stafa, të projektuar në mënyrë të tillë që nga avioni të ravijëzonin formën e sëpatës së liktorit.
Një karakteristikë tjetër e periudhës së ndikimit dhe pastaj pushtimit fashist ka qenë zhvillimi i arkeologjisë, që pasuroi trevat shqiptare me trashëgiminë greko-romake, më i rëndësishmi është rasti i Butrintit - dhe që vazhdoi edhe në periudhën komuniste.
Projekti modernizues fashist, ndonëse mbeti i papërfunduar, ka shkruar një kapitull të ri të rëndësishëm të librit duke u bërë, tek e fundit, pjesë e trashëgimisë kulturore shqiptare, që e dallon atë nga vendet e tjera ballkanike.
Projekti komunist nuk e preku arkitekturën fashiste, përkundrazi e integroi atë si pjesë e modernizimit të vendit. Ideologjikisht, ai vazhdoi traditën nacionaliste të denigrimit të periudhës paraindustriale rustike-osmane shqiptare dhe, në këtë aspekt, u tregua më radikal se vende të tjera komuniste përsa i përket shkatërrimit të kësaj të kaluare osmane në emër të ndërtimit të botës së re. Raste emblematike janë shkatërrimi, fill pas Luftës së Dytë, i xhamisë themeluese të qytetit të Tiranës, Xhamia e Sulejmanit, për të ngritur në vend të saj një monument të partizanit të panjohur, si dhe shkatërrimi në vitet 60 e pazarit të vjetër të Tiranës, për të ngritur atje Pallatin e Kulturës.
Megjithatë, specifika më e madhe e komunizmit shqiptar vjen në vitet 1966-67, kur nën ndikimin e revolucionit kulturor Kinez, komunistët e shpallën Shqipërinë vendin e vetëm ateist në botë dhe i dhanë nismën aksionit të rinisë për prishjen e shumë kishave dhe xhamive, ose shndërrimin e tyre në salla kinemaje apo pallate sporti, e deri edhe në magazina apo stalla. Ja si e përshkruan historiani i arkitekturës osmane Machiel Kiel këtë valë: "Prej gjurmëve të Revolucionit Kulturor të vitit 1967 kujtoj minaretë e gjata që shtriheshin në një prej rrugëve kryesore të Shkodrës, e që e bllokonin krejtësisht trafikun. Në vende të tjera pamë letra të vogla udhëzimesh, që u mësonin njerëzve si të shkulnin minaretë: lidhni një litar të fortë përreth ballkonit të minaresë, mblidhni 30-40 njerëz të fortë dhe filloni të tërhiqni." Shkatërrimin e xhamive të Kavajës dhe Peqinit ai e krahason me sakrificat barbare asteke, në të cilat drejtuesit e riteve asteke shkulin nga trupi i gjallë i të sakrifikuarit zemrën që rreh. [...] "një humbje e vetshkaktuar", - thotë Kiel - "për të cilën mund të fajsohen vetëm shqiptarët, jo osmanët e ligë, të cilët, në fakt, kishat dhe manastiret më të shquara dhe më të mrekullueshme të arkitekturës mesjetare të krishterë ortodokse i lanë të paprekura." Studiuesi ka të drejtë: mjaft të kesh parasysh kishat bizantine në Jugun e Shqipërisë, kishat në Elbasan, Berat, Korçë, Shkodër, por edhe manastirin e Deçanit apo patriarkanën e Pejës në Kosovë.

Kultura konsumiste - "forca revolucionare e së kaluarës"
Një nga intelektualët evropianë që ka shprehur në mënyrën ndoshta më elokuente ndjenjat e studiuesit holandez për këtë "varfërim të dhimbshëm për bashkësinë, të cilit vështirë t’i gjendet shërim" është Pier Paolo Pasolini. Ai ka denoncuar fort në vitet 60 - 70 valët shkatërruese të modernizmit qoftë në vendet ku ky ka ardhur në formën e kapitalizmit, qoftë ku ky ka ardhur në formën e regjimeve komuniste. Në dokumentarin „Forma e qytetit“ (1974), Pasolini e vendos kamerën filmike përpara qytetit mesjetar italian Orti, që ndodhet në Lacio të Italisë. Pasi na e tregon qytetin mbi kodër në formën e tij të përsosur stilistikore, ai e lëviz kamerën majtas ku shfaqet një ndërtesë e re: "diçka e huaj që s’ka lidhje me qytetin", - thotë Pasolini. Pastaj e zhvendos djathtas dhe e vendos mbi disa ndërtesa moderne "ekstremisht mediokre, të varfra, pa fantazi, pa krijimtari", që “i përkasin një bote tjetër, kanë karaktere stilistikore komplet të ndryshme”; "që mund të ishin ndërtuar gjetkë, jo aty"; “Sepse aty”, - thotë Pasolini - ato janë një “trup i huaj”, jashtë atij që mund të quhet tesuti perfekt i qytetit dhe, që për më tepër, prishin raportin e tij me natyrën përreth. Pasolinit i shkaktojnë "dhimbje, ofendim, zemërim" këto pamje; i kujtohet qytetit i jashtëzakonshëm Yazd, në Iranin e sotëm, ku - tregon ai - ka pasur një sistem ventilimi antik dy-tre mijë vjeçar, me kullat e erës, që shëmbëllenin si tempuj grekë apo egjiptianë dhe që Shahu i kishte shkatërruar - sikur të kishte bërë një bombardim - për të ndërtuar atje një qytet të ri, në emër të modernizimit.
Për të na futur më thellë në mendimin e tij, Pasolini e vë kameran edhe përpara qytetit Sabaudia, të ndërtuar nga fashistët. Ja çfarë thotë teksa kamera shëtit mbi pejsazhin e Sabaudias:
"Sa kemi qeshur ne intelektualët me arkitekturën e regjimit me qytetet si Sabaudia. Por tani shohim se kjo arkitekturë nuk ka asgjë ireale, qesharake. Me kalimin e viteve, ne zbulojmë se kjo arkitekturë ka një karakter midis metafizikes dhe realistes. Metafizike në sensin evropian të fjalës, që na kujton pikturën metafizike të De Chiricos; realiste sepse qyteti është në dimension njerëzor, se aty jetojnë qënie njerëzore të vërteta në integritetin dhe përunjësinë e tyre. Si ta shpjegojmë këtë magji të Sabaudias? […] Unë them se Sabaudia, edhe pse u ndërtua nga fashizmi sipas disa kritereve racionaliste-estetizante-akademike, nuk i ka rrënjët tek regjimi që e porositi, por […] tek ai realitet që fashizmi e dominoi me tirani, por që nuk arriti as ta gërvishtë, e kam fjalën për realitetin e Italisë provinciale, rustike, paleoindustriale. Është ai që ka prodhuar Sabaudian jo fashizmi."
"Sot po ndodh e kundërta”, - vazhdon Pasolini - “regjimi është demokratik etj. etj., po pikërisht atë akulturim, atë homologim që fashizmi nuk arriti absolutisht ta kryejë, pushteti i sotëm i shoqërisë së konsumit po e arrin në mënyrë të përsosur […], duke shkatërruar realitetet e ndryshme partikolare italiane, duke i zhveshur realitetin mënyrave të ndryshme të të qenit njeri që Italia i ka prodhuar në mënyrë shumë të diferencuar. Fashizmi i vërtetë është pikërisht ky pushtet i qytetërimit të konsumit; është ai që po shkatërron Italinë dhe kjo po ndodh me aq shpejtësi saqë as nuk e kemi vënë re, […] ne sot po zgjohemi si nga një ëndërr e keqe në të cilën po shihnim Italinë të shkatërrohej, të zhdukej dhe duke hedhur vështrimin rreth e rrotull konstatojmë se nuk mund të bëjmë dot asgjë.”; "Se në vend të Italisë së bukur dhe njerëzore, edhe pse të varfër, sot kemi diçka të papërkufizueshme, që ta quash e shëmtuar është pak.”
Fjalët e Pasolinit përpara Sabaudias na çojnë në themelin më të thellë të refleksionit të tij mbi nevojën e mbrojtjes të kaluarës. Ai nuk e gjen arsyen thjesht tek cilësitë estetike të konteksteve të ndryshme, por në atë që e përsërit dhe ripërsërit gjatë refleksionit të tij: fjalët "realitet" dhe "zhdukje e realiteteve". Ai na bën të mendojmë se mosshikimi i bukurive të së kaluarës e ka burimin tek fshirja e së kaluarës në mendjet e njerëve, tek paaftësia e tyre për t’u përballur me të, që do të thotë edhe për të nxjerrë mësime prej saj e për të zgjidhur problemet e së tashmes duke iu referuar asaj. Sepse rruga e vetme për të kuptuar të tashmen është kërkimi në të kaluarën, kërkime që janë "hija e pyetjeve që e tashmja projekton mbi të kaluarën" (Foucault). Dhe kur fshijmë të kaluarën mbetemi pa përgjigje. Nuk arrijmë dot të kuptojmë realitetin dhe shpesh ky moskuptim zëvendësohet me irealitetin. Pasojat e kësaj janë katastrofike sepse humbasim kontaktit me “botën reale”, me njeriun real dhe nevojat e tij, për të kaluar në triumfin e “irealitetit” që së jashtmi shfaqet me spekullimet ndërtuese të shoqërisë së konsumit.
Se deri në ç’nivel mund të shkojë zëvendësimi i realitetit me irealitetin, ia vlen të tregojmë historinë e Dohas, kryeqyteti të Katarit. Sheiku i Katarit mburret sot me mbi tridhjetë grataçielat që ka ndërtuar në Doha. Ai e ka zakon t'i marrë dhe shëtisë me makinë udhëheqësit e vendeve të ndryshme që vizitojnë Katarin për t'u treguar qytetin, veçanërisht grataçielat që ka ndërtuar. "Unë i kam shumë qejf grataçielat”, - u thotë Sheiku – “Kur udhëtoj nëpër botë, sapo shoh ndonjë grataçielë që më pëlqen, urdhëroj që të më sjellin arkitektët që e kanë projektuar dhe u kërkoj të më bëjnë një si ajo në Doha." Dhe kështu në Doha janë ngritur rreth tridhjetë grataçiela që imitojnë grataçielat e ngritura nëpër botë. Por historia nuk mbaron këtu. Në njërën nga këto shëtitje, teksa sheiku tregonte grataçielat ra mbrëmja dhe befas politikani evropian që ishte me të vuri re se u ndezën menjëherë të gjitha dritat në të gjithë grataçielat. “Si ka mundësi”, - e pyeti sheikun – “jeni marr vesh me banorët që ata t'i ndezin grataçielat në të njëjtën orë?”; “Çfarë banorësh”, - ia ktheu sheiku – “aty nuk ka banorë, ato janë bosh. Dritat i ndezim ne.”; “Po ky është shpenzim i madh parash.”; “Aspak”, - iu përgjigj sheiku – “Këto para i kishim poshtë nën tokë në formën e naftës dhe i kemi nxjerrë mbi tokë.”
***
Refleksionet e Pasolinit dhe kjo histori e sheikut të Katarit i shkojnë shumë për shtat historisë së arkitekturës shqiptare të kohës së triumfit të shoqërisë së konsumit. Megjithë dëmet e mëdha të shkaktura nga komunizmi, në fillim të viteve 90, Shqipëria nuk kishte pësuar agresionin homologues të shoqërisë së konsumit dhe globalizimit, të përzjera me një ethe për t’u bërë të ngjashëm vizualisht me vendet perëndimore. Mund të thuhet se komunizmi shqiptar, edhe pse ishte shumë më shkatërrues i së kaluarës sesa komunizmat në vendet e tjera evropiane, shumë më homologues nëse do të përdornim termin pasolinian, nuk arriti kurrsesi të bëjë atë fshirje në librin e arkitekturës që ka bërë periudha 25 vjeçare e ashtuquajtur tranzicionit, që filloi në vitet 90 me shkatërrimin e trashëgimisë kulturore, në emër të ndërtimeve për banesa për njerëzit që gjatë regjimit kishin pasur ngushtësi banimi, dhe po kulmon me ngritjen e grataçielave të zbrazura.
Në vitet 90 asaj i shkonin ende për shtat thirrja që Pasolini i bënte në vitet 70 UNESCO-s për ruajtjen e qytetit Sana të Jemenit:
" I drejtohemi UNESCO-s ta ndihmojë Jemenin të fitojë ndërgjegjen e identitetit të vet dhe të vendit të çmuar që është."
"I drejtohemi UNESCO-s që të kontribuojë të ndalojë një spekulim mjeran që po bëhet në këtë vend, e që askush nuk e denoncon."
"I drejtohemi UNESCO-s që të ndërhyjë sa nuk është vonë që të bindë një klasë drejtuese, ende naive, se pasuria e vetme e Jemenit është bukuria e vet dhe se të ruash një bukuri të tillë do të thotë të kesh një burim ekonomik që nuk kushton asgjë ... sepse Jemeni është në kohë të mos bëjë gabimet që kanë bërë vendet e tjera."
"I drejtohemi UNESCO-s, në emër të vullnetit të vërtetë edhe pse të pashprehur ende, të popullit Jemenit, në emër të njerëzve të thjeshtë që varfëria i ka mbajtur të pastër,
në emër të hirit të shekujve të errët,
në emër të skandalozes forcë revolucionare të së kaluarës”
Kjo thirrje e Pasolinit sot duket si një thirrje e vonuar për Shqipërinë.
***
Qëllimi i këtij numri të Përpjekjes mbi arkitekturën në Shqipëri nuk është të rishkruajë librin ashtu siç mund të kishte qenë duke përshkruar periudhat e ndryshme historike edhe pse nuk mungojnë përshkrime të tilla. Qëllimi është të përpiqet të na tregojë e shpjegojë se çfarë ka ndodhur ka ndikuar që sot ne kemi një libër arkitektonik kaq të përçudnuar në raport me librin që do të mund të kishim pasur. Edhe pse artikujt janë renditur sipas epokave që shqyrtojnë, çdo artikull sjell histori, aspekte, detaje, që shërbejnë si çelësa leximi të librit ekzistues dhe që njëherësh hedhin sadokudo dritë mbi librin e humbur.

Friday, November 25, 2016

Sigurimi i vërtetë - Ismail Kadare, oborrtar i dy regjimeve


Pasi lexova me vëmendje përgjigjen e autorit të librit "Kadare në Pallatin e ëndrrave" ndaj shkrimit tim "Kadare po fabrikon të shkuarën e vet - nuk e përndiqte Sigurimi", si dhe polemikën e botuesit Çili, që më thotë se thjesht "ka botuar dokumente" dhe pyet: "ku është manipulim-simulimi këtu?", u njoha më me detaje me materialet dhe vetë librin. Kjo njohje më konfirmoi çfarë shkruaja në përgjigjen dhënë “Panoramës” se ky libër (i cili nuk ka vetëm dokumente, por edhe interpretime, që më rezultojnë manipuluese, deformuese, keqdashëse) synon ta shtrembërojnë e kamuflojë të vërtetën, për qëllime që s'kanë të bëjnë me hedhjen dritë mbi të kaluarën, as me katarsisin për të cilin ka nevojë shoqëria. Ai është provë e vazhdimit të asaj kulturës së diktaturës, që karakterizohej nga dyfytyrësia, frika, gënjeshtra dhe manipulimi i njeriut; fabrikimi i historisë, i heronjve dhe i armiqve për interesa pushteti, që, fatkeqësisht, në kohën tonë po shfaqet në trajta të reja, ku drama merr ngjyrime groteske e të neveritshme.

Argumentet po i nis nga rasti im

Është manipulim të thuash se hetuesia e grupit tonë tregon se Sigurimi përndiqte Kadarenë me argumentin se “ka qenë më se normale që hetuesia ta pyeste Fatos Lubonjën edhe për Kadarenë” edhe për “faktin se Kadareja kishte pasur miqësi me Todi Lubonjën.” Në shkrimin paraardhës kam dhënë arsyet pse nuk ishte "normale" kjo. Tani them se edhe dokumentet nuk e provojnë këtë. Emri i Kadaresë nuk ka dalë si rezultat i ndonjë pyetjeje për të, por siç e nënkupton edhe përgjigjja, nga pyetja se ç’mendonte im atë për letërsinë. Dhe po të lexosh me vëmendje faksimilen me  shkrim dore, që afërmendsh ka qenë më afër fjalës sime, botuar edhe në gazetën “Panorama”, aty thuhet: “... (babai) ka pëlqyer  shkrimtarët Ismail Kadare, Dritëro Agolli. Për të tjerët thoshte që këta nuk shkruajnë mirë, nuk kanë kurajë pse vuajnë nga skematizmi. Ky ka qenë mendimi i tij për letërsinë tonë.” Autorët nuk kanë vënë këtë pohim, që nuk përmban as ndonjë gjë "armiqësore", por zbardhjen e tij me makinë të rënduar në formën: "më ka thënë se kishte simpati për Ismail Kadarenë, kurse për të tjerët se janë ta paaftë, se shkrimet i bëjnë nga frika." “se i futin brenda." 


Etika profesionale, duke parë këtë ndryshim jo të vogël, ta donte që të paktën autori të kërkonte një sqarim edhe nga unë, meqenëse jam gjallë. Dhe po të isha pyetur në hetuesi për Kadarenë, s'kisha pse ta mohoja. Jo vetëm nuk e ka bërë këtë, por ka vepruar në stilin e zbardhjeve që kanë bërë hetuesit dhe sekretarët e regjimit. Ka vënë si kryetitull të faqes ku janë bërë interpretimet/manipulimet frazën me të cilën u hapën edhe disa gazeta: "babai thoshte… se vetëm Kadare shkruan të vërtetën", frazë që nuk ekziston fare në asnjërin dokument.

Manipulimi me Fadil Paçramin

Duke shfletuar disa nga faqet e librit në kapituj ku preket koha e goditjes së liberalizmit, që e njoh mirë, vura re se të tilla manipulime nuk janë përjashtime, por rregull në këtë libër. E njëjta gjë ndodh me deponimin e Fadil Paçramit.

Fadil Paçrami është akuzuar për agjitacion e propagandë, paragrafi i dytë, që parashikonte dënimin nga 10 vjet deri me vdekje (u dënua 25 vjet). I shtrënguar të pranojë (gjithmonë sipas një dokumenti nxjerrë në ato kushte), se mendimet e tij - për konfliktin e brezave, romanin e shkurtër, traditën etj. - kanë qenë të gabuara dhe kundër vijës së partisë, por pa pranuar se ka pasur qëllim armiqësor, ai thotë fraza të tilla: “Biseda të tilla për këtë çështje kam zhvilluar me Ibrahim Uruçin, Kujtim Spahivoglin, Bardhyl Kosovën, Riza Hajron, Qamil Buxhelin, Ismail Kadarenë dhe kam folur në një mbledhje me trupën e Teatrit Popullor”. “Pikëpamje të ngjashme me mua për romanin e shkurtër ka pasur edhe Ismail Kadareja, Dhimitër Xhuvani e ndonjë tjetër i ri.” Emri i Kadaresë nuk ndahet në dokument nga shumë emra me të cilët Paçrami ka punuar si njeri i kulturës dhe si politikan, disa prej të cilëve, si Uruçi e Spahivogli, kanë marrë asokohe vërtet goditje të rënda si liberalë. Asnjë pyetje nuk i drejtohet në mënyrë të veçantë për Kadarenë. Kurse manipuluesit shkruajnë: “Ato çka deponon Fadil Paçrami në procesin e tij hetimor janë ‘kopsitur’ me shumë kujdes deri në detaje nga më të hollësishmet, për ta ‘implikuar’ Kadarenë ‘si bashkëpunëtor në veprimtarinë armiqësore’ të Paçramit”.

E pra, nuk mjafton fakti që këta njerëz nuk duan t’ia dinë për torturat që ka hequr ky njeri në hetuesi në kushte midis jetës dhe vdekjes. As për faktin se edhe Kadareja vetë ka kontribuar në arrestimin e tij duke amplifikuar në “Zërin e Popullit” akuzat e Enver Hoxhës për të si "armik i partisë", "kundërshtar i tërbuar i kombëtares", "djathtist", "antishqiptar", as për traumat që mund t’u ringjallin familjarëve me evokimin e tragjedisë së tyre, por, njëlloj si hetuesit e Enver Hoxhës, nxitojnë ta keqpërdorin fjalën e tij për qëllime të ulëta manipulimi të së vërtetës.

Selektiviteti

Etika profesionale e një studiuesi serioz, që kërkon të vërtetën, është ballafaqimi i të gjitha dokumenteve dhe argumenteve rreth një çështjeje. Ky libër në këtë aspekt ka një selektivitet të skajshëm, në funksion të manipulimit të publikut me të vërtetën që do të imponojë: se raporti i Kadaresë me diktaturën ka qenë ai i një kundërshtari që e ndiqte Sigurimi.

Po ndalem vetëm në disa shembuj selektiviteti:

Lidhur me poemën "Pashallarët e kuq", në libër vihet dokumenti me fjalët që ka shkruar Enver Hoxha në ditar, për "mutrat që ka bërë Kadareja", si dhe një intervistë që Kadare i ka dhënë autorit, ku i thotë se Hoxha u tërbua ngase unë kam përmendur "duart e përgjakura". Mirëpo, ndërkaq, autori ka neglizhuar një debat të tërë që u bë në fillim vitet 2000 lidhur me botimin e një libri me autor Maks Velon për "Pashallarët e kuq". Kadareja pretendonte në atë libër se poema ishte kundër Enver Hoxhës dhe nomenklaturës dhe se, jo vetëm nuk qe botuar, por qe zhdukur prej tyre, duke kryer kështu një krim ndaj letërsisë. Mirëpo në atë debat dolën edhe shumë dëshmi se ajo nuk ishte kundër Hoxhës, por kundër puçistëve dhe sabotatorëve që ky i kishte çuar në burg e në plumb; se mosbotimi i saj dhe zemërimi i Hoxhës lidhej me zellin e tepruar të autorit për t'ia veshur atij tërë meritat për vrasjen e këtyre armiqve, ndërkohë që ai në këto raste thoshte gjithmonë "partia". E, më në fund, u gjet edhe poema "e zhdukur", e cila provoi, jo vetëm se autori nuk kishte dashur ta kërkonte, por edhe se "duart e përgjakura" ishin të armiqve, kurse Hoxha mbante në dorë një pishtar me të cilin i zbuloi ata. Përse autori i këtij libri dhe botuesit nuk u referohen edhe këtyre dokumenteve. Përse, tek e fundit, nuk botojnë edhe poemën vetë, disa vargje të së cilës mund të shpjegojnë edhe zemërimin e Hoxhës, sepse e tejkalojnë edhe gjuhën terroriste që përdorte ai vetë në publik: "Klasën që u përmbys nën këmbë e mbaj./ Në se s’do që nesër skuadër e pushkatimit,/ Të të vejë në mur/tek Bulevardi i Madh."?   

Poende, nëse do të kishim të bënim me një libër ku të kërkohej përmes dokumenteve e gjithë e vërteta për raportet e Sigurimit me Kadarenë, autorët duhet të merrnin e fusnin në këtë libër edhe deklarimin në gjyq të ish-zv/ministrit të Punëve të Brendshme, Zylyftar Ramizi, se Kadare ka qenë i rekrutuar nga Sigurimi dhe ka pasur pseudonimin "Gjenerali", gjë që e ka shkruar edhe shkrimtari Kasëm Trebeshina.

Ata do të duhej të kërkonin edhe në dosjen e internimit të Renato Rrapit, për të cilin e ëma ka dhënë prova se është internuar dhe ka përfunduar i gjymtuar psiqikisht për shkak se Kadare vuri në lëvizje Sigurimin për ta hequr qafe këtë djalë, krimi i vetëm i të cilit ishte se dashurohej me të bijën e tij duke mos qenë i të njëjtit rang.

Ata duhet të na kthjellonin ca më mirë se cili ka qenë  raporti i Kadaresë me Sigurimin në rastin e Dhora Lekës nëpërmjet botimit edhe të çfarë ka thënë ajo, të tjerë si Sulejman Mato e dokumentesh të tjera. Sepse, nëse Sigurimi e paska shtyrë Dhora Lekën për t'i dërguar letrat provokuese, kur ishte në Berat, mbetet pa përgjigje pyetja: Pse pas denoncimit të këtyre letrave nga Kadare ajo u linçua publikisht dhe u dërgua në burg? Me kë paska qenë ky Sigurimi, se s'po merret më vesh, me ata që i shërbenin apo me ata që i përndiqte?

Për t'i mbyllur me një ilustrim të fundit shembujt e selektivitetit, që mund të vazhdonin gjatë, them se autorët do të duhej të kishin përfshirë në libër edhe një letër të hapur që i ka dërguar ish-miku dhe kushëriri i gruas, shkrimtari Nasho Jorgaqi, i cili thotë aty disa fakte, të mbetura pa përgjigje nga Kadare. Ajo tregon se kjo historia e librit me denonciatorë të Kadaresë mund të jetë si historia e librit për "Pashallarët e kuq":

“Meqë jemi te raportet tona si shkrimtarë me Ministrinë e Brendshme, po përmend se kontaktet dhe lidhjet me të nuk të kanë munguar as ty, ndonëse tani s’ta ka qejfi t’i kujtosh. Ke pasur të njohur dhe miq prej tyre, me të cilët shkëmbeje mendime ose u kërkoje ndihmë për ndonjë hall që kishe. Po kështu, edhe ti ke kontribuar në botimet e këtij dikasteri, siç është parathënia që ke shkruar për serinë e librave “Heronj të heshtur” apo ke botuar tregime me temën e Sigurimit në revistën “Në shërbim të popullit”. […]Me këtë rast më shkon mendja dhe te ndonjë problem i vështirë familjar që e ke zgjidhur me ndihmën direkte të funksionarëve të lartë, deri edhe te Ministri i Brendshëm. Por, pa dashur të shkoj më tej e të bie në pozitat e tua, nuk mund të rri pa evokuar një episod që na ka treguar pas viteve ’90, mua dhe një mikut tonë të përbashkët, një ish-funksionar i Sigurimit të Shtetit. Sipas tij, në një bisedë të rastit që ke pasur me të nga vitet ‘80, në muhabet e sipër i ke shprehur pakënaqësinë që Sigurimi Shqiptar ka dështuar në zbulimin e agjenturës sovjetike në Shqipëri. Pas këtij takimi, funksionari nuk do ta linte problemin me kaq, por me rastin më të parë do t’ia raportonte Ministrit të Brendshëm, Hekuran Isai. Ai e mirëpriti dhe e porositi vartësin që të të ftonte në zyrën e tij për të pirë një kafe e për të biseduar. Dhe kështu u bë. Ti pranove menjëherë dhe pa e zgjatur, shkove në zyrën e Ministrit. Sipas funksionarit, që do të ishte prezent, biseda në pjesën më të madhe iu kushtua problemit të agjenturës sovjetike në Shqipëri, ku fjalën kryesore e kishe ti, ndërsa ata të dëgjonin me vëmendje. Një takim i vërtetë profesional, me arsyetime dhe fakte, të shprehura seriozisht e pa doreza. Unë e dija se ku e kishe hallin. Ti atëherë ishe i pakënaqur nga disa intelektualë partiakë që kishin studiuar në Bashkimin Sovjetik, me të cilët ishe i zemëruar pasi ata të sillnin pengesa ose flisnin keq dhe ndikonin për mosaprovimin e veprave të tua në Aparatin e K.Q. të Partisë. Por ti kishe pozita të forta dhe gëzoje përkrahje deri lart fare, pavarësisht nga këto pengesa.

Në fund, Ministri të falënderoi për mendimet me vlerë që shfaqe, duke shtuar se “derën e kini gjithnjë të hapur për çdo gjë që ju shqetëson”. Por kjo histori nuk u mbyll me kaq. Ministri, i prekur nga gjesti yt, nuk dinte si të ta shpërblente dhe, kur mori vesh, pas disa ditëve, se Lidhja e Shkrimtarëve të kish dhënë në përdorim, si drejtues i revistës, një veturë të konsumuar, urdhëroi që nga fondi i dikasterit të të dhuronte një nga pesë makinat “Volkswagen” të porsablera në Gjermani.”

Dokumentet e Sigurimit

Manipulimi më i madh me librin "Kadareja në Pallatin e ëndrrave" është se ai shitet sikur kemi të bëjmë kryesisht me "DOKUMENTE të panjohura arkivore të Sigurimit të Shtetit". Në të vërtetë, përveç një dokumenti për të cilin do të flas më poshtë, libri, në fakt, ka dokumente mbledhjesh organizatash partie, mbledhjesh të Lidhjes së Shkrimtarëve, raporte nga këto mbledhje dërguar lart, artikuj gazetash, letra, ankesa e raporte drejtuar ndonjë udhëheqësi, faqe nga dosje hetimore dhe gjyqësore të burgosurish, por jo dokumente të Sigurimit që të provojë ndjekjen e Kadaresë.

Dokumentet e Sigurimit që provojnë ndjekjen e personave të ndryshëm janë në të tjerë sirtarë, të cilët autorët as kanë bërë ndonjë përpjekje për t'i kërkuar.

Po sjell për ilustrim disa të tilla nga arkivi im i dokumenteve familjare, që kam mundur të siguroj për të sqaruar edhe publikun për mashtrimin që kërkojnë të na bëjnë.

Materiali i parë është kartela e dosjes sime të Sigurimit.


Ajo tregon se, kur fillonte një ndjekje, hapej një dosje që në krye ishte e kategorisë PP (që do të thotë procesi i përpunimit) dhe caktohej një operativ, i cili vinte në lëvizje agjentët ose rekrutonte enkas informatorë të rinj. Kur mblidheshin të dhëna të mjaftueshme, dosja kalonte në kategorinë 2A, siç ka kaluar në janar të vitit 1974 dosja ime e hapur më 6 korrik 1973, që do të thotë se personi ka aktivitet armiqësor.



Dokumenti i dytë tregon se personat me kësi dosjesh ndiqeshin edhe nëpërmjet përgjimit të telefonave, kur kishin të tillë në shtëpi. Ai tregon për përgjimin e telefonave të shumë familjeve në vitet '73, '74, '75 ku, përveç numrave të tjerë, do të bien në sy edhe numrat e disa Lubonjave dhe Paçramëve, që përfunduan më pas në burg. Po të vësh re me kujdes dokumentet, instalimi është bërë në datën 17 janar 1974 dhe vetëm pas 4 ditësh dosja ime ka kaluar në kategorinë 2A, mesa duket për shkak të interceptimit të ndonjë bisede.


Po ashtu, po botoj dy dokumente, ku i pari flet për ndjekjen e nënës sime Liri Lubonja, me dosje 2A, dhe i dyti për heqjen e përgjimit të familjes sime në vitin 1991, për të ilustruar se si vepronte Sigurimi për të "kopsitur" e futur në burg, nëpërmjet agjenturës së tij, dhe TO (teknikë operative) njerëzit me dosje. Aty bien në sy pseudonimet e agjentëve që ka vënë në aktivitet për këtë qëllim dhe instalimet e përgjuesve në shtëpi apo, te komshiu me të cilin ndaje murin.

E pra, asnjë dokument të tillë nuk na ka ofruar autori për të na provuar ndjekjen e Kadaresë nga Sigurimi. I vetmi dokument që vjen nga sirtarët e Sigurimit është ai që flet për kalimin nga një funksionar i Sigurimit në një tjetër të disa dosjeve dhe listave ku figurojnë 315 emra (disa edhe të njohur publikisht), ku është edhe emri i të shoqes. Së pari, vetë fakti që emri i tij nuk figuron ndër 315 emra flet për atë se intelektuali që kërkon të shitet si i vetmi thënës i së vërtetës në atë kohë, paska qenë më pak i rrezikshëm edhe se një numër kaq i madh intelektualësh. Së dyti, sikurse thotë edhe një ish-funksionar i Sigurimit që autori i librit e ka intervistuar, "lista apo dokumentet që botohen më poshtë, […] nuk ishin objekt ndjekjeje nga Sigurimi, por pika reference, për komunikim me udhëheqjen politike." "… lista, […] nuk është listë e ndjekjes operative ""kush të lexojë emrin e tij në ndonjë dokument si ky që po botoni ju, është i lirë që ta gjykojë vetë nëse ka qenë në ndjekje operative apo jo? Dhe kjo vlen veçanërisht për … të cilët janë në kërkim të një disidence të paqenë." Autori nuk na shpjegon se ç’kuptim kanë tri pikat në mes të frazës së ish-funksionarit. Është përmendur ndonjë emër që ai s'ka dashur ta vërë, apo ish-funksionari, për të mos përmendur emra, ka thënë gojarisht "pika, pika." E çuditshmja është se autori nuk e ka pyetur direkt për Kadarejtë, sepse ish-funksionari mund t'i jepte përgjigjen që kërkonte, siç i ka thënë për Petro Markon. Me gjasa nuk ka marrë përgjigjen që ka dashur. Megjithatë, manipulatorët nuk ngurrojnë t'i vënë  dokumentit titullin: "Elena Kadare në dokumentin sekret të 315 intelektualëve që survejoheshin nga Sigurimi i Shtetit."

***

Në fakt është e kotë të zgjatesh me argumente për të provuar një gjë që e dinë të gjithë. Fakti që autori, në vend se të ngrejë pyetjen: pse hyri ky shkrimtar në Parti, shet si "riedukim" edhe stazhin e partisë të Kadaresë në vitin 1970, që e bënte çdo njeri që bënte lutje për t'u anëtarësuar, e bën qesharake këtë histori. Problemi këtu nuk është e vërteta, por se si mund të ngrihet një mekanizëm i tillë manipulimi e mashtrimi dhe pakkush guxon ta denoncojë atë. Çfarë po ndodh në këtë vendin tonë? Apo, më saktë, çfarë ka ndodhur në ato vite që s'po del e keqja?

Kur vdiq Enver Hoxha në vitin 1985, Kadareja i dërgoi gazetës franceze Le Monde një letër proteste për çfarë kishte botuar ajo me rastin e vdekjes së diktatorit ku, mes të tjerash, i shkruante: "Emri i Enver Hoxhës është i lidhur pazgjidhshmërisht me themelet, me historinë dhe me ndërtimin e Shqipërisë së re. Ja çfarë e përcakton madhështinë e figurës së tij, dhe, për pasojë, se sa i madh është hidhërimi."

Sigurisht, këto fjalë nuk ia ka nxjerrë Sigurimi pas torturash në ndonjë qeli. E pra, mjafton të lexosh këtë letër për të përgënjeshtruar atë që shkruan botuesi Çili në parathënien e këtij libri se "Ismail Kadare ka një meritë, sepse ka shkruar, ka folur dhe ka vepruar sikur të jetonte në tejkohë, sikur ta dinte që të nesërmen do të jepte llogari për aktet e tij". Kjo letër Le Monde-it, ashtu si dhe vepra e tij, është shkruar në "kohë" jo në "tejkohë". Në fakt, vulën e kohës në veprën e tij e ka pranuar edhe Kadareja vetë në shkrimet e tij të viteve '90. Nuk ka njerëz që jetojnë jashtë kohës në të cilën kanë lindur dhe vdekur. Ka nga ata që bëjnë zgjedhje për ta refuzuar frymën dominuese të asaj kohe dhe nga ata që zgjedhin t'i përshtaten.

Kur vjen puna për zgjedhjet e njerëzve në atë kohë dhe kërkimit të llogarisë, fakti është se shoqëria jonë ka qenë në përgjithësi shumë mirëkuptuese. "Ashtu ishte koha" - është shprehja që përdoret për t'u rënë shkurt përgjegjësive që kemi të gjithë. Kjo, sepse aktet e asaj kohe janë kryer në mungesë të madhe lirie. Mungesë lirie për shkak të terrorit mbi ata që kishin mend dhe për shkak të padijes tek ata që s'kishin mend. Dhe sa më e madhe mungesa e lirisë, aq më e pakët përgjegjësia. Kjo e bën të vështirë të heqësh një kufi ndarës të prerë se ku fillon përgjegjësia për bashkëpunimin me të keqen. Sidoqoftë ka dy kritere që, sadokudo, i japin një përgjigje kësaj pyetjeje. Së pari, ai se kush përfitoi privilegje në atë kohë dhe kush pësoi vuajtje; se cilin e promovoi pushteti lart e më lart dhe cilin e varrosi poshtë e më poshtë. Kadareja, qartazi, ka zgjedhur t'i përshtatet, t'i shërbejë me talentin e tij ideologjisë dhe propagandës së pushtetit dhe jo t'u kundërvihet atyre, duke marrë maksimumin e përfitimeve.

Së dyti, kriteri i së tashmes. Kush ka punuar për të krijuar kushtet që njerëzit të mos jenë më të detyruar të bëjnë zgjedhje që shkojnë kundër bindjeve e mendimeve të tyre (për shkak të shtrëngimeve që në kohën tonë janë më së shumti ekonomike); dhe kush vazhdoi të bashkëpunojë me regjimin e ri autoritar, mafioz e të korruptuar që u instalua pas viteve '90, për të pasur përfitime dhe privilegje. Fakti që Kadareja nuk e ka ngritur një herë të vetme zërin kundër liderëve autoritarë, mafiozë e të korruptuar që kemi pasur dhe kemi në krye, por i ka shfrytëzuar ata për të marrë përfitime gjithfarëlloj, siç merrte dikur çmimet, rrogat e shkrimtarit profesionist, botimet jashtë shtetit  e apartamentin me gjashtë dhoma, është kriteri më i mirë për të përcaktuar edhe raportin që ka pasur ai me regjimin e kaluar. 

Fshehja në vend se denoncimi i kësaj të vërtete, me libra të kulturës së manipulimit dhe simulimit si ky, të sponsorizuar dhe trumbetuar nga njerëzit e kastës, që vazhdojnë të mashtrojnë e grabisin shqiptarët, është shenjë flagrante e vazhdimësisë së dominimit të kësaj kulture. Është, po ashtu, shenjë e vazhdimësisë së dominimit të modelit të intelektualit, që, për të arritur suksesin, zgjedh rrugën e bashkëpunimit apo vënies në shërbim të pushtetit duke përdorur këtë kulturë pushteti. Është  virusi i kësaj kulture, që i kthen njerëzit në skllevër dhe intelektualët në oborrtarë, i futur në kohën e komunizmit, që po vazhdon të punojë me kaq virulencë, duke i dhënë Kadaresë, që është autori i vërtetë i këtij libri, titullin e oborrtarit të zgjedhur të të dy regjimeve. Vetëm kur të çlirohet nga dominimi i virusit të kësaj kulture dhe i sojit të intelektualëve që e përdorin atë, Shqipëria do të fillojë të shohë dritën e lirisë dhe të së vërtetës, që një ditë shpresojmë se do të duket në horizont. 


Faksimile e ndjekjes se Liri Lubonjes





LENDA: Mbi shfrytëziin e TO në drejtim të elementit antiparti



MINISTRISË SË PUNEVE TË     BRENDSHME DREJTORISË SË PARË

TIRANË



Gjegje telit tuaj Nr. 979 datë 26.10.1983.



Siç kemi njoftuar me informacionin tonë Nr. 907/2, datë 30.59. 1983, në rrethin tonë kemi një element të cilësuar antiparti e kjo është e quajtura Liri Ibrahim Lubonja, në përpunim aktiv 2/A dhe e internuar në fshatin Fishtë të këtij rrethi.

Në drejtim të këtij objekti, gjatë vitit 1983 nuke kemi arritur të kryejmë ndonjë kombinacion T.O, kjo edhe për shkak se në banesën ku ndodhet aktualisht mungon T.O stacionare, gjë për të cilën po sudiojmë mundësitë për instalimin e saj. Ndërsa për kontrollin e këtij objekti kemi përdorur forma të tjera të punës agjenturore - operative si agjenturën ekzistuese, KP-në, vijën e masave, survejimin e jashtëm e veçanërisht kur kjo ka lëvizur jashtë rrethit tonë, nga përdorimi i të cilave nuk ka dalur që të zhvillojë aktualisht veprimtari armiqësore të mirëfilltë, me përjashtim të ndonjë reagimi për vështirësi të jetesës së saj, mundësitë e pakta që ka për të ndihmuar materialisht bashkëshortin dhe djalin e saj që i ka të dënuar  për veprimntari armiqësore, të cilat nuk formojnë figurë krimi. Edhe në muajin nëntor të këtij viti u shfrytëzua me kombinacion vajtja e objektit në Tiranë dhe në kombinim me Drejtorinë e Punëve të Brendshme  të atij rrethi, u organizua survejim për ditët që qëndroi atje dhe u aktivizua bp me pseudonimin "Erka", vjen nga lidhjet e saja, por në përfundim nuk doli ndonjë material me interes operativ.

Veçori e këij objekti është se, duke njohur pozitën shoqëore të saj, qëndron e veçuar nga njerëzit, qoftë dhe ndaj lidhjeve miqësore e me karakteristika të përafrëta me të, i shmanget çdo bisede me karakter politik, të cilën e shpreh edhe vetë objekti "me politikë unë, as djali, nuk merremi" ose "nuk di pse jam e ndjeshme edhe ndaj njerëzve që më parë i kemi konsideruar të afërmit tanë" etj. Këto deri në një farë shkalle kanë  vështirësuar edhe kontrollin e saj nga ana jonë.

E megjithatë, jemi të ndërgjegjshëm se duhet organizuar më mirë puna agjenturore - operative në drejtim të shfrytëzimit të kombinacioneve me TO, sepse, pavarësisht nga pasiviteti i përkohshëm i saj, bindja jonë është se ajo qëndron në pozita armiqësore, kjo edhe për shkak të masave që janë marrë ndaj saj dhe lidhjeve kryesore të saj.

Kurse në radhët e të dënuarve të repartit të riedukimt Nr. 302 kemi 3 elementë antiparti: Dashnor Mamaqin, Vasil Kati e Kristofor Mërtiri për të cilët, me gjithë kontrollin që bëhet me agjenturë, nuk janë marrë të dhëna për veprimtari armiqësore. Dashnor Mamaqi dhe Vasil Kati në raste të veçanta kanë mbajtur edhe qëndrim pozitiv në ambjentin ku jetojnë, ndërsa Kristofor Mërtiri menjëherë posa erdhi në repartin 302 filloi të nxiste elementë të veçantë në rrugën e veprimtarisë armiqësore dhe për këtë u muar masa e izolimit në repartin 321 Burrel. Pas ardhjes nga Burreli në përgjithësi qëndrimi i tij është jo i keq.

Pavarësisht nga këto qëndrime, të cilat mund të jenë të përkohshme, kontolli ndaj tyre do të vazhdojë edhe në të adhmen duke përcaktuar masa më të mira e të studiuara.



KRYETARI I DEGËS SË PUNËVE TE BRENDSHME

KADRI IBAJ





Shënim me dorë mbi dokumentin:

Shokut J Gjika

Të bisedojmë me shokët e Degës V çështja e TOp që nuk funksionon dhe të merren masa për kontrollin e saj. Të ndiqet në të gjitha rethe përgjijet e tel me 879 dhe 261.

30.12.83

firma   
 
Faksimile e heqjes së TO në 1991.

(Panorama, 22-23 nëntor 2016)