Monday, January 29, 2007

Harmonia midis komuniteteve tona fetare duhet ndërtuar në konteks të ri

Ditët e fundit është shfaqur sërisht çështja e vajzave myslimane në shkollë. Madje njëra prej tyre në Durrës rrezikon të mbetet jashtë fakultetit. Si e shikoni këtë çështje dhe a mendoni se është i drejtë ndalimi i veshjes fetare në shkolla?

Çështja e shamisë apo e vellos së myslimanëve është një nga më të debatuarat këto ditë në Evropë dhe nuk di nëse Rektorit të Universitetit të Durrësit i ka ardhur frymëzimi prej debatit përtej Adriatikut apo i ka lindur spontanisht në brigjet e tij të Durrësit. E them këtë sepse, po do t’i referohemi debatit që bëhet sot në Evropë lidhur me këtë çështje, qëndrimi i tij do të kualifikohej si kompatibël vetëm me qëndrimet e ekstremit të djathtë ndërkohë që Shqipëria ka një kontekst krejt tjetër. Por para se të kalojmë në kontekstin shqiptar le të shohim disa nga kundërthëniet që paraqet sot në botë çështja e vënies së shamisë apo vellos për të ilustruar se nuk është një çështje kaq e thjeshtë dhe se kompleksiteti i konteksteve duhet të na bëjë të jemi shumë më të përgjegjshëm edhe kur flasim për këtë çështje e jo më kur ndërmarrim veprime si ai i Rektorit të Universitetit të Durrësit. Njëri prej këtyre konteksteve ka të bëjë me raportin e myslimanëve me perëndimorët në Evropë. Sot, veçanërisht pas 11 shtatorit, vihet re se vënia e shamisë apo e vellove është shtuar edhe pse pikërisht vënia e tyre, si simbole, shihet si çështje mbrojtjeje identiteti dhe krenarie. Ndërkaq perëndimorët nga ana e tyre ndahen përgjithësisht në dy kampe në këtë debat: në kampin e atyre (kryesisht të majtë) të cilët mbështesin lejimin e mbajtes së shamive apo vellove si një kondicion i ri i Perëndimit që, tek e fundit, ka të bëjë me çuarjen më tej të multikulturalizmit, si dhe në kampin (konservativ i djathtë) që kërkon të gjejë forma kufizimi duke i mshuar idesë së nevojës që këta t’i adoptohen vendeve ku kanë ardhur të punojnë e jetojnë. Kuptohet, ndërkaq, se debati midis të dy palëve ka sfumaturat e veta me qëndrime më radikale e më të moderuara dhe, në këtë aspekt, shkolla, duke u parë si një vend i rëndësishëm edukimi dhe kulturimi, merr një rëndësi të veçantë. Por në tërësi mbizotërn ideja se mbajtja e shamisë është një e drejtë e pamohueshme.
Ndërkaq është vënë re shtimi i vënies së shamisë sot edhe në botën arabe. Këtu kemi një kontekst tjetër që lidhet edhe me të parin, por që, sipas analistëve, ka të bëjë edhe me një realitet në ato vende arabe të ashtuquajtur laikë ku në përgjithësi ka regjime autoritare dhe të korruptuara (e që pëlqehen më shumë nga perëndimi pse konsiderohen si më properëndimorë), por ku feja shihet nga popullsia atje edhe si një formë kundërvënieje ndaj këtyre regjimeve. Psh. sot vihet re një shtim i shamisë në Egjypt ndërkohë që gratë myslimane kanë fituar atje të drejtën e votës që më 1927, pra edhe përpara Francës dhe Italisë.
Por vënia e shamisë apo vellos duhet parë edhe si çështje që ka të bëjë me emancipimin e gruas, pra se sa tek vënia e shamisë apo vellos kemi të bëjmë me vullnetin e lirë të grave dhe sa kemi të bëjmë me një kulturë që gruan e sheh në funksion të burrit dhe mbajtjen e shamisë apo vellos si shenjë e një shoqërie thellësisht patriarkale e konservatore. Besoj se ky problem u përket të tre konteksteve që përmenda më sipër edhe perëndimorit edhe arabit, por edhe shqiptarit.
Përveç kësaj debati në Evropë zvillohet edhe lidhur me llojin e mbulesës që përdoret: shamia që mbulon vetëm flokët apo vellot që arrijnë të mbulojnë tërë trupin e të lenë vetëm sytë. Personalisht zgjedhjen e shamisë e respektoj dhe nuk më krijon asnjë problem kurse velloja e zezë që zbulon vetëm sytë më krijon një vështirësi që ma bën të papranueshëm komunikimin me një qënie njerëzore që më paraqitet asisoj. Por që nga ky refuzim dhe deri tek imponimi i heqjes së saj me detyrim përsëri ka një hendek që duhet vlerësuar sipas kontekstit.
Për t’u kthyer në kontekstin shqiptar: Mbi të gjitha duhet të kemi parasysh se tek ne nuk bëhet fjalë për një “agresion” emigrantësh të huajsh që po na vijnë dhe po na sjellin vlera të tjera. Bëhet fjalë për një situatë shqiptarësh paskomunistë të cilët me lejimin e fesë edhe si nevojë besimi, identiteti, përkatësie, spiritualiteti kanë filluar të praktikojnë fetë, kryesisht ato tradicionale, por edhe të tjera. Është një fenomen pra i ndryshëm në këtë aspekte nga ai i Evropës, ku myslimani shihet si i huaji që sipas disave duhet pranuar ashtu siç është kurse sipas disa të tjerëve duhet asimiluar. Në këtë kontekstin tonë, sipas mendimit tim, akti i rektorit të Universitetit të Durrësit është një akt që nuk mund të quhet as intolerancë, sepse toleranca nënkupton një më të fuqishëm pse më i shumtë në numër apo pse ka pushtetin që toleron një të ndryshëm më të pakët e më të papushtetshëm. Kurse shqiptarët myslimanë janë pjesë e këtij populli madje tradicionalisht janë shumica. Kemi të bëjmë pra me një akt që mund të konsidereohet remineshencë e komunizmit kur shteti i të fuqishmëve kishte përcaktuar ideologjinë e tij dhe e impononte atë me dhunë. Dhe aspak me një shtet laik apo shkollë laike siç pretendon rektori i Durrësit. Sikurse e kam shtjelluar edhe më herët në faqet e kësaj rubrike me shtet laik duhet të kuptojmë një formë organizimi të shoqërisë që ka lindur pikërisht nga nevoja e mbrojtjes të të gjithë komuniteteve të ndryshme në një shoqëri duke respektuar autonominë e tyre, një shtet, pra, që, ruan një neutralitet të rreptë përsa i përket çështjeve ideologjike dhe fetare. Kurse në rastin e detyrimit të vajzës myslimane me heqjen e shamisë nuk kemi asgjë laike në këtë kuptim, kemi përkundrazi mungesë neutraliteti dhe imponim me detyrim të një botkuptimi të rektorit, që, për fat të keq, nuk është vetëm i rektorit. Dyshoj shumë se ky rektor nuk do të donte të kishte as të zinj dhe as homoseksualë në universitetin e tij. Pra, sipas meje, rasti në fjalë është shenjë se ajo që ne e kemi ekzaltuar aq shumë: toleranca apo harmonia fetare, është një retorikë boshe sepse në thelb ne jemi një shoqëri intolerante. Arësyet janë të qarta: vijmë nga një periudhë e gjatë shoqërie komuniste që ka synuar eliminimin e diversiteteve në shoqëri duke patur në sfond të ideologjisë së saj edhe nacionalizmin i cili, edhe ai, për rrethanat historike të Shqipërisë, u ngrit si një ideologji që i kundërvihej diversiteteve fetare. Në kontekstin post komunist dhe post nacionalist ku jetojmë “Feja e shqiptari është shqiptaria” që Hoxha e çoi në ekstrem duke eliminuar krejtësisht fetë, edhe pse mit i rëndësishëm i nacionalizmit shqiptar, duhet riparë në kontekstin e shtetit laik që shtjellova e që është e kundërta e shtetit ideologjik. Pra ky qëndrim i rektorit nxjerr në pah faktin se në kushtet e rilindjes së feve në vendin tonë harmonia fetare duhet parë si e kërcënuar, si një “harmoni” që më shumë e mban ende në këmbë prirja dominante e shqiptarëve drejt modeleve evropian të shoqërisë konsumiste – si dhe mungesa historikisht e konflikteve fetare - sesa një thellim në këto fe dhe në dialgun midis tyre dhe në hapjen ndaj tyre. Akti i rektorit na tregon gjithashtu se duhet të mendojmë që sot, sa nuk është vonë, se harmonia midis komuniteteve tona fetare është diçka për të cilën duhet të punohet vazhdimisht në çdo brez.
Në funksion të kësaj harmonie dua të përsëris edhe një herë idenë se nëse kemi ndonjë gjë që mund t’i japim Evropës jo vetëm si vlerë, por edhe si mundësi për të bërë politikë është pikërisht bashkjetesa e komuniteteve tona fetare në harmoni për shkaqe tona specifike historike. Kush pretendon se ne duhet të diskriminojmë fenë myslimane për shkak se duke u vetëshpallur të krishterë mund të pranohemi më lehtë në Evropë sipas meje gabon. Ky gabim, tek i cili, sipas meje, e ka rrënjën edhe qëndrimi i rektorit të Durrësit, vjen se, për fat të keq, gjatë kohës së komunizmit, edhe si rrjedhojë e një nacionalizmi të vonuar e të përdorur për qëllime pushteti, elita jonë e asaj kohe ka kryer një manipulim nacionalist të historisë duke i paraqitur 500 vjetët që ne kemi jetuar me Turqinë sikur të kemi qenë 500 vjet në luftë me ta, ndërkohë që ky është një lexim me syze nacional – komuniste i një historie krejt tjetër. Madje nëse do të kërkojmë rrënjët historike të harmonisë sonë fetare, sipas meje, këto duhet t’i gjejmë jo tek intoleranca nacionaliste e komuniste e shekullit paraardhës, por tek bashkjetesa për pesë shekuj në perandorinë otomane e cila njihet historikisht si një perendori që ka treguar një tolerancë fetare të admirueshme. Le të kujtoj psh. se ebrejtë sefarditë kanë pasur një jetë shumë më të mirë në myslimanët sesa vëllezërit e tyre ashkenazë në Evropën e krishterë. (Historia na tregon se nga mesi i shekullit të dhjetë “kryeministër” i Kalifatit u emërua kryetari i komunitetit ebraik të Kordovës: ndërkohë që një peshkop i krishterë ishte “ministër i jashtëm”.) Rreth vitit 1454 një rabin me origjinë franceze i shkruante bashkëfetarëve të tij një letër që u bë e famshme : “Ua them unë, Turqia është një vend i begatë ku, nëse do të dëshironi, do të gjeni rehati… A nuk është më mirë të jetojmë nën sundimin e myslimanëve sesa të të krishterëve? Këtu çdo njeri mund të ketë jetën e tij të paqme nën hijen e vreshtës dhe të fikut të tij. Këtu askush nuk do t’u pengojë të mbani ornamentet më të bukura ndërsa në vendet e krishtera nuk guxoni t’i vishni fëmijët tuaj me të kuqe apo blu, ngjyra që ne i duam aq shumë, nga frika se mund t’i godasin dhe fyejnë, e jeni të detyruar të rrini të veshur në mënyrë të mjerë me ngjyra të errëta…” Është shumjë interesante kjo dëshmi sot kur flitet për veshjen.
Këto ngjyra të historisë së asaj kohe e bote ku shqiptarët kanë bërë pjesë për pesë shekuj janë “fshirë” dhe “ripikturuar” nga kujtesa për një arësye shumë të thjeshtë: sepse nacionalizmi dhe komunizmi i trajtonte turqit si armiq. Ky qëndrim arkaik vazhdon sot të dëmtojë e të kërcënojë edhe harmonin e jetës së komuniteteve tona fetare që siç thashë duhet parë në kontekst krej të ri.


Gjatë kësaj jave në shtyp është zhvilluar një debat i ashpër mes Kadaresë dhe Paskal Milos. Një konflikt në distancë midis një historiani dhe një shkrimtari. Si e gjykoni një përplasje të tillë?

Sipas meje polemika konfliktuale midis Kadaresë dhe Milos duhet parë jo thjesht si një grindje midis dy personash të njohur, por si një polemikë tek e cila do të gjejmë një model tipik qasjeje ndaj të kaluarës prej ish pjesëtarëve të inteligjencies së asaj kohe. Megjithëse duket sikur ka një ndarje shumë të thellë midis të dyve, po ta shohim me sy më të qetë, do të gjejmë se, në thelb, ka edhe shumë të përbashkëta. E përbashkëta më e madhe që gjej është se që të dy e dënojnë të kaluarën komuniste, por nuk thonë asnjë fjalë për përgjegjësitë e tyre në këtë të kaluar. E kam fjalën për përgjegjësinë morale dhe intelektuale që duhet të ndjejë cilido për atë që ka bërë apo që nuk ka bërë si intelektual dhe si detyrë intelektuali në atë regjim. Pa mllefe, si nevojë katarsisi e shoqërisë. Kurse ata të dy më një anë akuzojnë njëri tjetrin për atë që kanë bërë në të kaluarën dhe që të dy mohojnë totalisht, nga ana tjetër, akuzat që i thonë njëri tjetrit. Problemi është se ky nuk mund të quhet debat i mirë intelektual dhe nuk është as bindës e aq më pak në shërbim të katarsisit. Është më shumë një ballafaqim force në stilin e vjetër. Është pikërisht kjo mosndjerje e së kaluarës edhe si përgjegjësi e tyre që e bën sipas meje Milon të përmendë Enver Hoxhën në dritë pozitive siç bëri në Pezë dhe Kadarenë nga ana tjetër ta akuzojë për këtë pa bërë as më të voglin reflektim për monumentet që i ka ngritur Enver Hoxhës dhe përgjegjësisë që ka edhe ai për ngritjen e kultit të diktatorit. Thellë thellë mua më duket se ata mendojnë se pa atë të kaluar ata nuk do të ishin ata që janë dhe prandaj e shajnë apo lëvdojnë Hoxhën sa për të larë gojën.
Një tipar tjetër që nxjerr ky debat sipas meje është një lexim i skajshëm selektiv i historisë dhe veprës personale në shërbim të glorifikimit të vetes nga ana e shumë intelektualëve tanë, që ka arritur kulmin tek Kadareja, e që Milo e nxjerr në pah në polemikën e tij. Kadareja, sikur njerëzit të mos jenë gjallë dhe të mos t’ia kenë parasysh veprat, por edhe privilegjet e panumërta që ka gëzuar deri në fund, shfaqet si dikush që nuk ka qen këtu në atë kohë. Ka shkruar së fundi një parathënie për dy poetë të pushkatuar nga regjimi ku nuk gjen asnjë rresht refleksion për faktin që ai nuk ishte mik me poetët, por me akuzuesit e tyre, as edhe për përgjegjësitë që kishte edhe ai sepse ekspertimi dhe dënimi i poetëve është bërë pikërisht duke patur parasysh modelet e poezisë që kishte bërë ai dhe shumë si ai. Në këtë aspekt i jap të drejtë Milos i cili ndryshe nga shumë pjesëtarë të inteligjencies së asaj kohe që mendojnë, si ai, rreth falsifikimit të jetës dhe veprës së tij nga Kadareja, nuk e thonë, madje një pjesë edhe i kanë shërbyer këtij falsifikimi. Por edhe këtu përsëri duhet vënë në dukje fakti se këtë Milo e bëri sepse u sulmua personalisht dhe jo pse parimisht i duket se si historian ka për detyrë të mos lejojë falsifikime të historisë.
Kurse përsa i përket versionit të Kadaresë për Mehmet Shehun i cili sipas tij qënka vrarë kurse Milo e ka paraqitur si të vetëvrarë duke falsifikuar edhe letrën që ka lënë Shehu, apo se Milo paguhet me paratë e Enver Hoxhës për ato që thotë këtu jemi në një zëvendësim të realitetit me fiksionin që nuk do të qe aspak i dëmshëm sikur këto të mos i thoshte Kadareja, por mu pse i thotë Kadareja e mu pse jetojmë në një shoqëri ku mbretëron injoranca dhe idolatria duhen përgënjeshtruar më fort nga ata njerëz të cilëve u ka mbetur ende sadopak respekt për të vërtetën në këtë vend.

Presidenti nuk miratoi kërkesën e shumicës për të shkarkuar Sollakun duke thelluar hendekun midis tij dhe të djathtëve. Në këto kushte a mund të funksionojë shteti në mënyrë normale?

Shteti mund të funksionojë fare mirë sikur Presidenti i mbështetur në ligj dhe Kushtetutë të mos miratojë, duke ushtruar kompetencat e tij, një ligji të mazhorancës. Problemi është se sipas meje edhe Presidenti ashtu sikurse edhe mazhoranca ashtu sikurse edhe Sollaku e aplikojnë ligjin në mënyrë selektive duke e zhvleftësuar atë e duke bërë më të rëndësishëm sesa ligji lojën e forcës dhe të arbitraritetit e të interesave personale. E në këtë rast shteti ligjor nuk funksionon dot në mënyrë normale, por zëvendësohet nga shteti i klaneve dhe interesave të tyre.
(Rubrika Përpjekja, Standart, 21 tetor 2006)

Saturday, January 27, 2007

Mbi personin dhe personazhin Kadare

Në konferencën e tij të famshme “Puna intelektuale si profesion (apo vokacion)” Max Weber thotë: “në fushën e aktivitetit intelektual mund të thuhet se është “personalitet” vetëm ai që i shërben thjesht dhe pastërtisht objektit të tij. Nuk mund të jetë “personalitet” ai që, si një tregëtar, nxjerr në skenë, sëbashku me objektin të cilit duhet t’i dedikohet, edhe veten e tij.”
Kuptimi i asaj që thotë Weberi është se shpesh ndodh që suksesi në aktivitetin e tij e bën një intelektual të dalë në skenë/treg sëbashku me objektin/veprën e tij, madje mund të ndodhë që ky, si subjekt, të bëhet më i rëndësishëm sesa vetë objekti/vepra vetë. Këtu e ka origjinën edhe thënia e famshme e Bernard Show: “Nobelit mund t’i fal që shpiku dinamitin, por jo çmimin.” Sepse nganjëherë rendja për çmimin apo vetë çmimi mund ta bëjnë një shkrimtar të priret të bëhet më i rëndësishëm sesa vepra e tij duke tjetërsuar kësisoj edhe veprimtarinë e tij.
Nuk mund të mos më rivinte ndërmend thënia e Max Weberit teksa ndiqja në shtypin shqiptar qëndrimin e Kadaresë, por mbi të gjitha qëndrimet që ka mbajtur një pjesë e mirë e elitës së djeshme dhe të sotme shqiptare pas botimit në Gazeta Shqiptare të fakteve lidhur me rolin e shkrimtarit në internimin e familjes Rrapi, që tregojnë se ky jo vetëm nuk ka qenë disident, por ka qenë aq i lidhur dhe organik me regjimin saqë ky e ka pasur në rradhën e të privilegjuarve specialë.
Nëse do të ndjekim kurbën e një artisti apo shkrimtari nga ata që mund të meritojnë epitetin “i njohur” do të vemë re se deri në një farë pike një krijues veprash intelektuale i intereson publikut vetëm për veprën e tij. Mirëpo pastaj mund të vijë një moment kur fillon që më shumë sesa ajo që ai shkruan, bën e thotë të vlejë ajo se kush e shkruan, kush e bën e kush e thotë. Ky është momenti kur shkrimtari apo artisti fillon e kthehet në personazh duke rrezikuar të bëhet, si të thuash, tregëtari i vetvetes dhe të fillojë të reshtë së qëni një person. Dashur pa dashur, pra, ai rrezikon të bëhet rob i figurës që është apo që i kanë veshur të tjerët dhe fillon të kujdeset më shumë për imazhin e kësaj vetje sesa për veprat dhe punën e tij. Ai fillon e bën kështu vetveten objekt të aktivitetit të tij dhe fillon e sillet sikur vetë ekzistenca e tij të jetë një kryevepër. Ai e ngre veten (apo e ngrenë) në një piedestal dhe kjo shpjegon edhe një ton moralizues e përmbi të gjithë që ai mban ndaj atyre që i sheh poshtë. Kemi të bëjmë me narçizizmin e intelektualit që mund të mos hyjë domosdoshmërisht në kontradiktë me veprën e tij, por edhe mund të hyjë sepse kurimi i aspektit të vetes mund të pengojë kurimin e veprës e të së vërtetës – jo vetëm, por mund ta deformojë veprën dhe të vërtetën. Besoj se kur flasim për rastin Kadare mund të themi se kemi të bëjmë me një rast kur qartazi kurimi i aspektit të vetes ka hyrë në kontradiktë të thellë me veprën e jetën e tij. Kujdesi për figurën e tij, veçanërisht për të rritur famën e mundësisht për të marrë Nobelin, e ka futur në procesin e krijimit të një personazhi Kadare që gjithnjë e më pak ka të bëjë me personin Kadare, por as edhe me veprën e tij. Kemi të bëjmë me një proces shpërndërrimi degjenerativ që ka avancuar në kohë ku hyn edhe rishkruaja e një pjese të veprës së vet për t’ia përshatur kohëve të tjera. Në fillim të rënies së komunizmit, kur flet për veprat e tij në librin “Ftesë në studio”, Kadare thotë: "Të gjitha këto vepra janë të shtresëzuara në ndërgjegjen time në gjëndje të dyfishtë: ashtu siç janë, dmth në pamjen e tyre të tanishme, dhe ashtu siç duhet të ishin. Fantazmat e tyre më rrinë ngaherë në sy në orët e pasdites së vonë në studion ziplot. [...] Për t'i nxjerrë nga terri me atë fytyrë që doja, mungonin ato dhjetëra mijëra qeliza që u vranë gjatë përplasjes. " Është një pohim, që stonon kur shikon sot shkrimtarin të deklarojë poshtë e lart në Shqipëri, por më shumë nëpër botë, bash të kundërtën: se regjimi nuk e ka penguar të bëjë letërsi të lirë, se vepra e tij është produkt i lirisë së tij të brendshme, se veprat e tij janë ato që do të kishin qenë edhe sikur të mos ishte diktatura e, më anë tjetër, t’i rishkruajë ato.
Kemi të bëjmë me një rast tipik për të cilin flet Weberi, kur shkrimtari vihet mbi veprën e tij dhe kuron më shumë imazhin që kërkon të krijojë sesa të vërtetën e tij e të një vepre. Kadareja në këtë aspekt ka shkuar shumë larg sepse këtë imazh e ka larguar si pakkush nga e vërteta. Pakkush si ai ka punuar me vetëdije për të na e humbur personin Kadare dhe për të krijuar personashin Kadare. Mjafton të kesh prasysh fallsifikimin me Pashallarët e Kuq kur një poezi të cenzuruar mu pse tejkalonte tonet glorifikuese për diktatorin dhe ato linçuese për armiqtë e këtij, tentoi, nëpërmjet një libri intervistë, të na e paraqesë si vepër disidente të shkatërruar nga diktatura dhe nuk ngurroi t’i japë okejin e botimit këtij libri falso në Francë edhe pasi në Shqipëri poezia u gjet dhe rezultonte një elozh për diktatorin dhe diktaturën e proletariatit. Dhe e keqja është se me këtë “punë’ të tij të udhëhequr nga pamja e vetes me sytë e personazhit që ka gatuar dhe që e kanë gatuar të tjerët ka humbur sensin kritik e të realitetit. Kjo shfaqet midis të tjerash edhe në faktin se ato që shkruan e thotë në më të shpeshtën e herëve janë të një mediokriteti që vjen në rënie proporcionale me madhësinë e gërmave me të cilat ia botojnë fjalët në faqet e shtypit shqiptar. Një tjetër e keqe e madhe e kësaj pune të mbrapshtë në nivel social e kulturor është se me këtë lloj pune ka krijuar një model që e imitojnë shumë sot në Shqipëri duke prodhuar pseudokulturë.
Por ajo që sipas mendimit tim është më problematike për Shqipërinë nuk është thjesht roli i Kadaresë në krijimin e personazhit të tij. Më problematik është fakti se ky shpërndërrim degjenerativ i personit në një personazh krejt tjetër nuk mund të krijohet pa kontributin e të tjerëve edhe se fakti që Kadare ka shkuar aq larg në këtë shpërndërrim është njëkohësisht edhe pasqyrë e shoqërisë ku jetojmë, veçanërisht e elitës intelektuale. Është e vërtetë se aktiviteti intelektual duke qenë edhe ai një industri, jep edhe ai kontributin për kthimin e autorit në personzazh me tërë ato inisiativa e çmime, intervista mbi çdo lloj argumenti që jep autori, fotografi etj. apo aktivitete që organizohen për të promovuar veprat duke promovuar figurën e autorit. Është i njohur po ashtu fakti se njeriu i thjeshtë ka nevojë të madhe për identifikim e mund të kuptohet në këtë rast fakti i krijimit të një raporti të personalizuar midis autorit dhe publikut të tij apo edhe përdorimi i Kadaresë si nevojë identitare veçanërisht tek shqiptarët e frustruar jashtë shtetit. Këto shihen si rreziqe kudo në botë për autorët që mund të humbasin kështu sensin e realitetit dhe sensin kritik. Por ama ka një limit që nuk duhet të kalohet apo tjekalohet. E kur flitet për përgjegjësitë e kapërcimit të këtij limiti që çojnë në humbjen e sensit të realitetit e të sensit kritik këto duhen ndarë midis autorëve që nuk dinë t’i rezistojnë seduksionit të suksesit që i transformon në objekte; industrisë kulturore që ka nevojë për simbole për arësye komerciale dhe një publiku që kërkon instrumente identifikimi pasi i mungon fryma kritike dhe indentiteti. Rasti Kadare i ka tejkluar tërë limitet mu pse të tre aktorët që nuk duhet të lejojnë të kalohet ky limit që ndan të vërtetën nga manipulimi, personin nga personazhi: - autori, industria kulturore dhe fryma kritike e publikut, - janë në nivelet më të ulëta.
Dhe kjo mund të ketë pasoja shumë të dëmshme për një shoqëri. Kjo u vu re në mënyrën më dramatike se si e trajtoi një shtresë e gjerë e elitës së sotme rastin e denoncuar nga Paskal Milo lidhur me një ngjarje që tregon se çfarë niveli dhune dhe nëpërkëmbjeje të njeriut ka ushtruar regjimi i kaluar e që ka si protagonist vetë Kadarenë si njeri i atij regjimi pasi deputet dhe shkrimtari i parë i regjimit. Shkrimtari monument kulture as nuk denjoi të japë përgjigje sqaruese për rastin. Por kjo mund të jetë edhe e kuptueshme. Më i pakuptueshme është kur një numër i madh intelektualësh me një pandjeshmëri skandaloze ndaj dramës së një familjeje që u internua vetëm për të lënë të qetë Kadarenë, me përjashtim ndoshta vetëm të Andi Bejtes që shkroi shkrimin “A është ky një nga krimet e komunizmit?”, kërkuan të mos flitet për këto gjëra të Kadaresë sepse ai “është më i lexuari në Perëndim” thotë njëri, “ka detyruar Thaçin të firmosë Rambujenë” ia fut kot tjetri, “sepse na ka frymëzuar kur ishim të rinj” thotë një i tretë e me rradhë. Është e qartë se tek këta njerëz cënohet një ikonë, por edhe një alibi e së kaluarës së tyre, por edhe një shtyllë e pushtetit kulturor të një elite të vjetër, mirëpo, më anë tjetër, këta kanë shkuar shumë larg, sepse kanë dhënë një shembull ekstrem mungese sensi kritik e intelektual, por edhe të një mosndjeshmërie ndaj të dobëtëve pa të cilët shoqëria zor se do të mund të shkojë përpara. Sa kontraston kjo ftese e intelektualëve tanë për idolatri ndaj patriarkut që duhet respektuar e nderuar çfarëdo që të ketë bërë e që bën, mundësisht pa i prekur asnjë qime, me debatin që hapi Gunter Grassi në Gjermani i cili me vetëdije kërkoi të nxjerrë në pah personin atje ku të tjerët shihnin personazhin.
Një shoqëri që nuk ka apo nuk zhvillon sensin kritik mbetet në një stad foshnjor duke përsëritur e ripërsritur pa fund të njëjtët gabime. E po të flasim për përgjegjësinë e mospasjes apo të humbjes së sensit kritik e të realitetit në një shoqëri kjo bije shumë më tepër tek ata që i dedikohen rolit të intelektualit sesa tek të tjerët, mu pse sensi kritik ndaj realitetit, e para së gjithash ndaj vetvetes, duhet të jetë conditio sine qua non e kësaj lloj pune. Në fakt duhet të presim që ndaj suksesit që e kthen atë në ikonë të jetë pikërisht autori ai që thotë i pari “mjaft” sepse kush i dedikohet një profesioni si ky nuk duhet të jetë simbol i asgjëje tjetër përveç se i seriozitetit të veprës së tij. Rolet simbolike i takojnë tjetërkujt, psh udhëheqësve politikë apo fetarë; jo atyre që e kanë letërsinë apo artin arësyen e ekzistencës së tyre profesionale. Por, kur një autor, për njëmijë arësye nuk e bën dot këtë, por kërkon të luajë role që, po t’i referohemi Weberit, e depersonalizojnë, atëhere është roli i të tjerëve që ta mbajnë këtë qëndrimi kritik për t’i dhënë personalitet shoqërisë dhe veçanërisht intelektualëve të saj. Sepse sensi kritik është kusht themelor i integritetit të jetës së njerëzve që i dedikohen profesionit të intelektit. (Korrieri, 23 tetor 2006)

Monday, January 22, 2007

Operacioni i hapjes së dosjeve dhe kirurgët kasapë

Gjatë kësaj jave në skenën politike është rikthyer si temë ditë hapja e dosjeve të ish-sigurimit. Si e shikoni këtë inisiativë të re të politikës shqiptare dhe si duhet bërë një veprim i tillë?

Inisiativa ishte nisur për dënimin e krimeve të komunizmit dhe, sipas meje, reduktimi i një çështjeje të tillë kaq të rëndësishme në çështjen nëse duhen hapur apo nuk duhen hapur dosjet e Sigurimit të Shtetit është një mëkat i ri i politikës, por edhe i gazetarisë, ndaj kësaj çështjeje. Sepse çështja e dënimit të krimeve të komunizmit është shumë më e madhe e më e rëndësishme sesa çështja nëse duhen hapur apo jo dosjet. Çështja e dosjeve dhe e bashkëpunëtorëve të Sigurimit duhet parë si pjesë e kësaj çështjeje shumë më të gjerë e më të thellë. Në thelbin e vet kjo çështja ka të bëjë me ndërgjegjësimin sa më të thellë e sa më të plotë të shoqërisë për atë sistem, për atë mënyrë të menduari e të vepruari politik, për atë lloj raporti të individit me pushtetin për atë degradim që i sjell qënies njerëzore një regjim që shtyp liritë – e të gjitha këto me synimin që ato të mos harrohen kurrë që të mos përsëriten kurrë. E shoqëruar kjo, pa dyshim, edhe me kultivimin e respektit për tërë ata që i kanë bërë rezistencë atij regjimi duke dhënë shembullin moral të mospajtimit me të keqen ashtu sikurse edhe dënimin e atyre që janë bërë vegla të së keqes. Reduktimi i gjithë kësaj problematike në batutat e politikanëve që sulmuan njëri tjetrin me pseudonimet e tyre siç ndodhi në parlament dhe pastaj me sfidat retorike që i hedhin njëri tjetrit “hajt t’i hapim që të shohim se kush jeni ju dhe kush jemi ne” – të gjitha këto në funksion të luftës së tyre aktuale për pushtet – si dhe reduktimi në shtyp i gjithë problematikës vetëm në këtë çështje për mua është një fyerje ndaj gjithë atyre që kanë përjetur seriozisht tragjedinë e atij sistemi. Është fyerje po ashtu për inteligjencën njerëzore që kërkon të kuptojë e të mësojë e të racionalizojë.
Ja pse siç e shihni po vonoj t’ju jap përgjigjen direkte për atë që kërkoni, sepse edhe në pyetjet tuaja reflektohet ky reduktim i gjithë çështjes në atë të dosjeve. Nuk mund ta mohoj se një çështje e tillë ka tërheqjen e vet të veçantë gazetareske pasi ka të bëjë me diçka të fshehtë që duam ta mësojmë, me diçka që e dimë, por nuk e dimë, me diçka që fshihet prapa shumë njerëzve të njohur e që ndoshta do të shpjegonte më mirë shumë nga sjelljet e tyre. Pa dyshim pra në këtë kontekst çështja e dosjeve përbën një lloj skupi gazetaresk, por detyrën e shypit e shoh edhe si detyrën e atij që kërkon të shohë përtej dhe më thellë skupit.
Për t’i dhënë një përgjigje më direkte pyetjes suaj: inisiativën e politikanëve tanë të së djathtës për tu marrë me dënimin e krimeve të komunizmit e shoh si një inisiativë të mirë, por që në rastin në fjalë rezultoi e dështuar mu sepse çështja e shpallur u reduktua në gjetjen e një mjeti për të sulmuar dhe diskredituar kundërsharët politikë. Besoj se kjo insiativë lindi nga festimi i Pezës ku e ashtuquajtura e majtë, nisur nga një pragmatizëm elektoral, por edhe nga një shterpësi kreative e së tashmes për shak të korruptimit moral, tentoi të mbledhë të rinjtë sëbashku me veteranët rreth kësaj feste të Luftës Nacional - Çlirimitare, që ka qenë festë e komunistëve, dhe nuk hezitoi, për të mikluar elektoratin që ende ka nostalgji për Enver Hoxhën, të përmendë atje pozitivisht edhe emrin e diktatorit të urryer. Pa dyshim kjo duhet dënuar dhe pa dyshim socialistët kanë përgjegjësi të madhe që për tetë vjet që ishin në pushtet kryen një reabilitim të butë të diktaturës dhe të figurave të diktaturës dhe lanë në heshtje shumë nga krimet e komunizmit. Por mënyra se si u trajtua në Parlament nga deputetët inisiatorë qe shumë e cekët – në vend të analizës së kësaj çështjeve atje dëgjuam pamflete të vonuara antikomuniste ku sejcili sikur kërkonte të provonte se sa e urrente komunizmin e duke nënkuptuar me këtë se komunistët ishin ata që kishin në krahun e opozitës së asaj salle. Nuk dëgjova askënd që të kishte përgatitur një analizë serioze se çfarë kanë bërë e nuk kanë bërë socialistët gjatë këtyre tetë vjetëve për të shpjeguar pse ne sot mund të themi se jemi larg dekomunistizimit të Shqipërisë. Edhe propozimet për dekomunistizimin qenë shumë të pakta e të cekëta. Ndërkaq, ndaj këtyre pamfleteve pamë deputetin socialist ish kryeredaktorin e Zëri i Popullit Dokle të mbajë një fjalim që filloi me gjoja shprehjen e ndjenjave të sinqerta dënuese për atë regjim, por që s’vonoi dhe nxorri helmin duke filluar të rendisë pseudonime personash që kanë qarkulluar në shtypin tonë e që thuhet se i korespondojnë figurave demokrate. Nënteksti ishte i qartë: mbylleni gojën e mos na akuzoni si komunistë sepse shumë nga ju kanë qenë spiunët e komunizmit. Duke nisur që këtu për mua çështja degjeneroi në sherr retorikash midis këtyre dy kampeve, pa asnjë tentativë thellimi që, sipas meje, pati një nga pikat e veta kulminante momentin kur Berisha u tha socialistëve: në 91-shin rrëzova nga pushteti baballarët tuaj kurse më 2005-sën ju rrëzova ju duke bërë kështu një thjeshtëzim bardhë e zi maksimalist të çështjes e duke harruar se ai vetë i pari dhe shumica e atyre që kishte në krah më 91-shin qenë komunistë, madje një pjesë edhe bij komunistësh, dhe po ashtu se në 2005-sën situata dhe problematika që e solli në pushtet ka qenë shumë më komplekse sesa ndarja komunistë antikomunistë.

Ky hap, d.m.th hapja e dosjeve a mund të jetë një lëvizje pozitive për Shqipërinë apo do të shkaktojë një tjetër kaos social dhe politik në vend. Pra a duhet të bëhet një ndarje e dosjeve që mund t'i nënshtrohen publikimit?

Hapja e dosjeve nuk mund të jetë një akt që mund të gjykohet i ndarë nga konteksti se kur bëhet, pse bëhet dhe kush e bën. Varësisht nga ky kntekst mund të gjykohet nëse kjo mund të jetë një lëvizje pozitive apo negative. Shkëputur nga konteksti është vështirë të gjykohet. Parimisht dhe idealisht mund të thuhet fare mirë se kjo duhet bërë dhe sipas meje duhet bërë për të gjithë dhe jo vetëm për politikanët apo figurat publike. Pse e them këtë? Sepse nëse flasim për katarsis duhet të nënkuptojmë një katarsis të të gjithë shoqërisë në mënyrë kapilare. Pra, ajo që do të qe ideale të bëhej do të ishte që cilido të kishte të drejtën të shkonte në arkivë dhe të shfletonte dosjen e tij ku të gjente se cilët janë shkaktarët e tragjedisë së tij. Është një e drejtë e rëndësishme e njeriut sipas meje. Është thënë shpesh se dosjet duhen hapur për poltikanët dhe sigurisht ka një arësye më shumë që njerëzit publikë të njihen më mirë nga publiku pa ua hequr atyre, megjithatë, të drejtën për tu zgjedhur apo për të zgjedhur sepse edhe kjo do të ishte një shkelje. (Aq më tepër po të kemi parasysh se ne e kishim një ligj lustracioni që parashkonte moszgjedhjen në poste të larta të ish bashkëpunëtorëve deri në vitin 2002 me sa mbaj mend, me të cilin punoi Bezhani.) Pra, do të ishte po ashtu shkelje e të drejtave të njeriut edhe heqja e të drejtës së njerëzve të thjeshtë për të ditur se cilët kanë qenë “njerëzit e thjeshtë” që u kanë shkaktuar atyre tragjedinë.
Duke vazhduar të flas idealisht pra do të thoja se ky proces nuk duhet parë si një mënyrë për të kapur e linçuar në shyp persona të caktuar publikë e për t’i asgjësuar ata si persona, por si një mundësi që do të na jepej në nivele shoqërore edhe familiare për tu thelluar në atë tragjedi, për tu pastruar moralisht, pa përjashtuar denoncimin publik për ata që meritojnë të denoncohen.
E këtu vijmë tek realiteti që ka të bëjë me çka thashë në fillim: tek konteksti se kur kryhet, pse kryhet dhe kush e kryen një akt të caktuar. Psh., a mund të bijem ne dakort që hapjen e dosjeve të ish spiunëve ta kryejnë vetë ish spiunët apo ish rekrutuesit e tyre. Besoj se jo. A është e përshtatshme që ato të hapen në një kohë kur kemi një klimë politike tejet të acaruar dhe kur po kërkojmë të dimë nëpërmjet komisionesh hetimore se cilët politikanë kanë vjedhur e sa kanë vjedhur. Besoj se nuk është e përshtatshme. A është mirë që hapja e dosjeve të kryhet për të asgjësuar selektivisht kundërshtarët politikë dhe jo për të vendosur drejtësinë? Edhe kjo besoj se e ka përgjigjen të qartë “jo”. E pra mua më duket se ky është konteksti ynë. Këtë e provon edhe fakti se tani po na thuhet më qartë se kurrë më parë fakti se tek dosjet gjatë kësaj periudhe ka pasur ndërhyrje pastrimi e selektimi. A nuk do të ishte më mirë të marrim ata që kanë qenë përgjegjës për ruajtjen e tyre dhe t’i akuzojmë e dënojmë? Pse nuk e kanë bërë këtë socialistët që po e denoncojnë me forcë këtë pastrim?
Shkurt, po të përdor një figurë që e kam përdorur edhe herë tjetër kjo puna e hapjes së dosjeve është njëlloj sikur të kesh të bësh me një trup të sëmurë që duhet operuar, por që nga ana tjetër që të kryhet operacioni duhet që trupi të ketë ca parametra shëndeti që të mos rrezikohet më keq dhe, po ashtu, që kirurgu duhet të jetë kirurg dhe jo kasap. Mua më rezulton se kemi një trup të dobët dhe jemi në dorë kasapësh. Dhe ajo që më shqetëson në këtë diskutim veçanërisht është se kjo elitë politike dhe kulturore sikur ka një strategji të vetëdijshme apo të pavetëdijshme që nëpërmjet trajtimit prej kasapësh të kësaj çështjeje ta shtyjë sa më shumë operacionin e hapjes së vërtetë të dosjeve.


Edi Rama ka mbushur një vit në drejtimin e Partisë Socialiste. Si do ta gjykonit ju këtë periudhë për socialistët dhe a mendoni se është bërë ndonjë hap në reformimin e PS-së.

Po të vini re fjalimet e Ramës do të konstatoni se ai gjithnjë e më shumë, kur flet për mazhorancën, përdor termin “pushtues”. Me fjalë të tjera ardhjen e PD në pushtet ai e konsideron një pushtim nga të huajt dhe tërë energjitë e veta e të të vetëve tenton t’i shpenzojë për të çliruar vendin nga ky pushtim. Jemi pra në një retorikë lufte dhe shpirti i luftës është revolucioni dhe mobilizmi i luftëtarëve dhe jo reformimi. Retorikat anti Berishë po ta vini re kanë arritur kulmin edhe pse, për ta thelluar edhe më këtë shpirt mobilizimi, rritet gjihtnjë e më shumë rreziku i armikut. Po të kemi parasysh situatat e luftës ato, pra, kërkojnë bashkimin e sa më shumë njerëzve kundër armikut. Po t’i referohemi madje Konferencës së Pezës, që socialistët e festuan së fundi, parrulla e saj ka qenë bashkimi pa dallim feje, krahine, dhe ideje kundër armikut të përbashkët (nën udhëheqjen e Partisë Komuniste). Mua më duket se Rama po punon në këtë frymë lufte për të bashkuar nën udhëheqjen e socialistëve tërë kundërshtarët e Berishës duke i kërkuar këta ku të mundë pa dallim feje, krahine dhe ideje. Që nga veteranët pleq të luftës deri tek të rinj neoliberalë duke kaluar nëpër partinë e Ilir Metës që u nda me bujë nga PS-ja me premtimin e një të majte ndryshe duke përfshirë edhe deputetë të PD-së mundësisht. Edhe ideologjikisht kërkon të bashkojë idetë e majta të barazisë me çdo lloj iniciative të lirë të reklamuar nga neoliberistët. (Së fundi e pashë në një televizion privat të flasë kundër televizionit publik e të gloirifikojë iniciativa si ato të pronarit të atij televizioni pa u bërë merak fare se disa minuta më parë kishte shpalosur ide të majta. )
Dua të them pra se në këto kushte lufte apo rezistence të ethëshme e që nuk pret kundër armikut është vështirë të flitet për reformë. Reforma apo më shqip ri formimi i një force politike kërkon më së pari ndarjen, pastrimin, ndryshimin e shumë gjërave. Është një punë që do kohë dhe gjendje paqeje. Sipas meje reformimi kryesor do të duhej të kryehej në dy drejtime: së pari pastrimi i partisë nga të korruptuarit dhe, së dyti, ndryshimi i përbërjes së partinë në atë mënyrë që ajo të mos përfaqësojë më shtresat e më të pasuruarve nëpërmjet korrupsionit, por ato shtresa që duhet të përfaqësojë një parti e majtë. Mirëpo kjo është objektivisht e pamundur të bëhet nga ata që janë vetë për tu pastruar. Ata detyrë të parë imediate kanë mbrojtjen e vetes dhe të interesave të tyre. Prandaj sipas meje, tamam pamundësia e reformimit bën që ky të zëvendësohet me bashkimin në luftë kundër armikut, nën një lider luftarak dhe shpresa e vetme të mbetet që armiku të bëhet sa më i keq e që lideri të bëhet sa më i fortë. E siç kuptohet kjo vetëm reformë nuk sjell. Pasojat e ushqimit të kësaj fryme lufte për vendin janë një polarizim dhe konfliktualitet ekstrem i barsur me rreziqe të mëdha. (Rubrika Përpjekja, Standart, 14 tetor 1006

Friday, January 19, 2007

Mbi krimet e komunizmit

Gjatë ditëve të debatit parlamentar mbi krimet e komunizmit tërhoqi në mënyrë të veçantë vëmendjen fjala e deputetit Ngjela, i cili, me një shpërthim krenarie që e gjen tek shumë ish të burgosur politikë, e quajti fyes qëndrimin e atyre që i trajtojnë ish të persekutuarit e komunizmit si viktima duke kërkuar të konsiderohen fitimtarë që meritojnë shpërblimin e fitimtarëve dhe jo mëshirën e ishkomunistëve. Ishte një reagim që preku më shumë se këdo sedrën e ish të persekutuarve, që vuri po ashtu në dukje se sa pak deputetë ish të burgosur politikë ka në atë sallë Parlamenti, (me sa di vetëm Ngjela). Por, nga ana tjetër, ky reagim si dhe kjo mungesë deputetësh ish të burgosur politikë, nuk mund të mos ringrinte tek shumëkush, qoftë ish i persekutuar qoftë jo, pikëpyetjen dramatike që mbetet: a ishin të persekutuarit e komunizmit viktima apo kundërshtarë që më në fund fituan?
Nuk ka dyshim se historia e regjimeve komuniste edhe në vendet si ky i yni ku ata kanë qenë më të egrit nuk mund të mos jetë edhe histori e qëndresës ndaj komunizmit. Nuk kanë munguar aktet kundra tij. Nuk ka munguar rezistenca kundër tij qoftë edhe vetëm me fjalë apo arratisje nga vendi, qoftë edhe vetëm duke mos pranuar bashkëpunimin me të. Në burgje kam ndeshur njerëz me një kurajo vërtet të jashtzakonshme që pranonin të dënoheshin e të ridënoheshin, që të mos humbin dinjitetin qoftë edhe thjeshtë sepse prisnin atë ditë kur regjimi do të binte e donin që ajo t’i gjente fitimtarë, së paku moralisht. Nuk është e gabuar pra t’i quash edhe fitimtarë ish të persekutuarit.
Mirëpo po të thellohesh përtej ndjenjës së mirë zemërngrohëse që shkaktoi ky reagim i Ngjelës e që të sjell ndërmend shumë akte pak të njohura e shumë pak të kujtuara e nderuara nga shoqëria jonë, do të vemë re se, nëse bëhet fjalë që shoqëria jonë të ndërgjegjësohet për krimet e komunizmit dhe njëherësh t’i dënojë këto krime, ky lloj qëndrimi prej kundërshtari fitimatar i bën një lehtësim të madh krimeve dhe dënimit të atij regjimi.
Çfarë kam parasysh me këtë? Debati nëse të persekutuarit nga komunizmi kanë qenë viktima apo kundërsharë të çon në dallimet që teoricienët e politikës bëjnë midis atyre regjimeve që quhen diktatoriale, apo tiranike dhe atyre regjimeve që kanë merituar epitetin “totalitare” siç quhen nazizmi dhe komunizmin. Cili është dallimi midis një diktature apo tiranie si ato që ka pasur shumë në botë dhe këtyre dy diktaturave që i quajmë totalitare? Ose, pse nazizmi dhe komunizmi, kur përmenden në historinë e njerëzimit, kanë damkën më të zezë?
Kur flitet për totalitarizmin ai karakterizohet si një fenomen historik kompleks përkufizimi dhe studimi i të cilit ndeshet me mjaft vështirësi. Megjithatë tashmë janë përcaktuar disa karakteristika të fenomenit totalitar të tilla si ekzistenca e një partie të vetme që ka monopolin e aktivitetit politik; ekzistenca e një ideologjie me autoritet absolut, që bëhet e vërteta zyrtare e shtetit; propaganda dhe shpëlarja e truve (por edhe dënimi) në emër të kësaj ideollogjie; kontrolli nga shteti i aktiviteteve ekonomike dhe profesionale; kulti i diktatorit; terrori policor e ideologjik. Karakteristika të tilla mund t’i gjesh edhe nëpër diktatura apo tirani të ndryshme, por vështirë t’i gjesh së bashku. Por nuk janë vetëm këto të tëra së bashku që e dallojnë totalitarizmin. Atëhere, çfarë e dallon totalitarizmin? Po t’i referohemi Hannah Arendt njërës prej figurave më të rëndësishme të shekullit XX që është marrë me këtë temë, dhe posaçërisht librit të saj “Origjinat e totalitarizmit”, një nga dallimet thelbësore të totalitarizmit sipas saj ka të bëjë mu me temën e të persektuarve të këtyre regjimeve. E pra, sipas Hannah Arendt, një nga dallimet më të rëndësishme midis regjimeve diktatoriale apo tiranike dhe regjimeve totalitare ka të bëjë me rolin që marrin në regjimet totalitare dënimet e të pafajshmëve. Sipas saj në diktaturat apo regjimiet e ashtuquajtura tiranike ka shtypje, ka goditje, ka vrasje, ka survejime, etj., por këto drejtohet ndaj atyre që dalin kundër. Kurse në regjimet totalitare goditja shtrihet edhe kundër atyre që nuk synojnë të dalin kundër me fjalë të tjera edhe ndaj të pafajshmëve. Është pikërisht kjo që i bën këta regjime edhe më monstruozë. Mjafton të kesh parasysh Holokaustin që shfaroste ebrejtë e pafajshëm deri edhe fëmijët, mjafton të kesh parasysh në regjimin tonë qindra mijëra familjet e internuara pa gjyq, fëmijët e lindur dhe rritur në internime, ata që damkoseshin si familje armiku e që u kufizoheshin të drejtat jo vetëm kur kishin prindërit të dënuar, por edhe kur kishin të dënuar kushërinjtë e parë apo edhe të dytë.
Totalitarizmi pra nuk ka pasur vetëm kundërshtarë, por edhe shumë viktima që kanë qenë të pafajshëm edhe në raport me ligjet e tij çnjerëzore. Madje totalitarizmi ishte një makinë monstruoze që synonte të pastronte shoqërinë deri edhe nga mundësia e ekzistencës së kundërshtarëve. E në këtë proces ai krijonte viktima pa fund që pa dyshim e kanë tejkaluar numrin e kundërshtarëve e jo vetëm, por edhe që shpesh i kanë kthyer edhe këta në viktima. Ky dimension i totalitarizmit nuk duhet harruar kurrë nëse duam të kuptojmë sa më thellë e të dënojmë sa më drejt krimet e komunizmit. Ky dallim e shenjon atë regjim me më të keqen. Është pikërisht ky dimension që e bën atë regjim dhe ndërtuesit e tij fajtorë në mënyrën më të pafalëshme. Të godasësh një kundërshar vetëm pse ai mendon dhe vepron ndryshe kjo është pa dyshim një dhunim lirie, të privosh lirinë një kundërshtari vetëm pse ai ka qenë dënuar një herë si kundërshtar, kjo është një mungesë edhe më e madhe lirie, t’i ridënosh edhe duke qenë në burg e keqja thellohet, por të arrish deri t’u privosh lirinë dhe të drejtat qënieve që sapo kanë lindur kjo është monstruoze. Dënimi i të pafajshmëve, posaçërisht i fëmijëve, dhunimi, poshtërimi i tyre është nga ata krime të komunizmit që nuk duhet ta lerë ndërgjegjen e autorëve të atyre krimeve kurrë të qetë, por edhe ndërgjegjen tonë shoqërore, fatkeqësisht të fjetur e në amnezi, nuk duhet ta lerë të gjejë kurrë prehje së dënuari e denoncuari ato krime. (Korrieri, 17 tetor 2006)

Pikëpyetje mbi të ardhmen e shtypit

Para disa ditësh ndërkohë që në parlamentin tonë zjente, siç zjen përditë, sherri iracional i rradhës, në Gazetën Shqiptare u botua një shkrim me titull “Shtypi në Shqipëri në prag të falimentimit’’, që kaloi nën hundën e bllokuar me skandale të politikanëve tanë sikur të mos kishte ndodhur asgjë. Çka është më e keqja edhe në vetë shtypin e përditshëm ai shkrim nuk u pasua me komente. Nëpërmjet të dhënash goxha bindëse ky shkrim tregonte se përparimi i sëmundjes/ve të shtypit tonë ka arritur në një pikë kulminante dhe jepte një prognozë të errët. Mirëpo duket se mu prej kësaj, ashtu si i sëmuri që nuk do ta shohë dhe njohë sëmundjen e tij, edhe shtypi ynë e shtyu ballafaqimin me spitalin duke preferuar, ndoshta, më mirë të shkojë drejt e në morgun e tij.
Ajo çka mund të konkludosh duke parë të dhënat e artikullit autori i të cilit (Vëzhguesi) ka preferuar të mbetet anonim është se tashmë po jetojmë periudhën e pragrënies së sistemit piramidal të shtypi që u ngrit në periudhën 1997 – 2006 që ishte një shtyp që lindi nga shpresa të mëdha lirije shprehjeje dhe u katandis në një lloj aneksi të bizneseve të pronarëve botues që tërhoqi brenda gazetarët duke i shndërruar ata gradualisht në mëditës gjithnjë e më të kondicionuar nga interesat e këtyre bizneseve të tjera. Është një fenomen i njohur që e dinë të gjithë tashmë që punojnë më afër shtypit për të cilin edhe është shkruar ndonëse jo aq dhe ashtu si duhet. Nga sa duket një nga shkaqet kryesore të fillimrënies së këtyre piramidave është se qeveria ka ndërprerë “sponsorizimin” indirekt që i bëhej këtij shtypi nëpërmjet klientelizmit të pronarëve botues e shoqëruar kjo me humbjen e asaj fuqie abuzive me pushtetin e vet që kishte ky lloj shtypi. Mesa duket tani po del në shesh se shtypi nuk i paguante shtypshkronjat ose i paguante me shumë vonesë duke akumuluar borxhe dhe nga ana e vet shtypshkronjat nuk paguanin taksa që nuk i kërkoheshin pasi ky shtyp i mbronte. Tani na del se shteti i kërkon shtypshkronjave të paguajnë taksat kurse nga ana tjetër shtypshkronja i kërkon këto të hollat për të paguar taksat (por edhe për të blerë letër) tek botuesit që nuk kanë paguar. Sipas artikullshkruesit kemi të bëjmë me një goditje të qëllimtë të shtetit sepse ai ka zgjedhur të godasë me forcën e ligjit këto shtypshkronja ndërkohë që psh. nuk i kërkon AMC të paguajë borxhet që i ka edhe më të mëdha. Mbetet për tu provuar nëse është apo jo kështu, por nga ana tjetër fakti që AMC nuk ka paguar borxhe nuk mund të shërbejë si gjethe fiku për gjendjen e shtypit që denoncon shkrimi.
Problemi që del është shumë i madhe sepse ka të bëjë me mbarimin e një sistemi mediash ndërkohë që në horizont nuk duket ndonjë projekt për ndërtimin e diçkaje tjetër.
Projekti për diçka tjetër zëvendësohej në shkrimin në fjalë me disa propozime që thjeshtë shtyjnë për një farë kohe këtë gjendje. Të tilla dukeshin shumica e rekomandimeve të Vëzhguesit të Gazetë Shqiptare si amnistia fiskale për shtypshkronjat dhe botuesit apo edhe lehtësira të tjera si dhënia kredi botuesve për të blerë shtypshkronjat apo pagesa nga ana e qeverisë e shtypshkronjave. Ka disa arësye pse sipas meje kjo nuk duhet bërë. Së pari sepse detyra kryesore e një shteti është të garantojë barazi përpara ligjit dhe kompeticion të drejtë. Në Shqipëri duhet të mbarojë situata kur të padrejtët, ata që nuk zbatojnë ligjin, pasurohen gjithnjë e më shumë kurse të drejtët mbeten pa mundësi iniciative mu pse respektojnë ligjin. Kjo situatë nuk rrit pasurimin e meritokracinë dhe ekonominë e shëndoshë në një shoqëri, por kriminalitetin dhe padrejtësitë shoqërore dhe zhvillon ekonomitë mafjoze. Sepse pyetja që mund të shtrohet është: a janë apo nuk janë milionerë këta botues gazetash siç reklamojnë në gazetat e tyre. Nëse janë milionerë çfarë i pengon të paguajnë shtypshkronjën, nëse nuk janë milionerë pse shpenzojnë për të botuar gazeta nën kosto? Së dyti, si mund të shpërblehen përsëri nga shteti ata që kanë abuzuar me shtypin dhe lirinë e shtypit? Por nuk janë vetëm këto arësye që, si të thuash, kanë të bëjë sa me respektin ndaj ligjit edhe me moralin, që i bëjnë të papranueshme propozime të tilla. Problemi është se këto masa thjeshtë do të zgjasnin jetën e një sitemit mediatik që mu pse ka humbur rolin e vet, nuk do të mund të mbijetojë veçse duke pritur një amnisti tjetër fiskale pas disa kohësh abuzimesh e manipulimesh të tjera.
Mirëpo edhe që Shqipëria të mbetej pa shtyp kjo do të ishte një situatë e rëndë. Atëher çfarë duhet bërë?
Duke dashur të shpreh ndonjë sugjerim më së pari do të thoja atë që e kam thënë për tërë sistemin e mediave në tërësi se Shqipëria duhet të normalizohet se ky sistem është si një mish i huaj që ka pushtuar trupin e Shqipërisë se ajo nuk është në peshën e saj normale me këtë tumorr mbi shpinë që në vend se t’i shërbejë e ha. Dua të them pra se shtypi, ashtu si sistemi ynë i mediave në tërësi, duhet të reduktohet në mënyrë të tillë që të jetë organik me tërë peshën dhe zhvillimin e vendit. Mjafton të bësh një kalkulim të thjeshtë të nevojave dhe të aftësive që ka vendi për reklama me një anë – që janë burimi kryesor sëbashku me shitjen – dhe shpenzimet për të mbajtur këto media për të parë se jemi jashtë çdo lloj ekonomie normale, ose, thënë ndryshe, se ky shtyp është produkt i një ekonomie mafjoze. Rregullimi i kësaj ekonime do të ishte edhe regullimi i kësaj mediaje, por edhe e kundërta mund të thuhet: se rregulimi i kësaj mediaje mund të kontribuojë për rregullimin e kësaj ekonomie. Më së pari pra duhet të pranojmë parimisht se Shqipëria nuk mund të gëzojë luksin e pasjes së tërë këtyre të prëditëshmëve që ka sot duke mos pasur jo vetëm mundësitë financiare, por as forcat intelektuale për t’i ushqyer ato. Duhet pra një projekt që do të synojë reduktimin i cili do të rrisë edhe cilësinë. Por më anë tjetër mbetet rreziku i një reduktimi të kryer nën dikatin e politikës në mënyrë selektive ose nën diktatin e ekonomive më të forta mafjoze, çka përsëri do të vejë në rrezik, ndoshta edhe më të madh nga ç’është sot, lirinë e shtypit. Sipas meje është për tu përgëzuar nëse qeveria ka ndërprerë vërtet lidhjet abuzive me mediat. Por në këtë kontekst ajo duket të jetë e kujdesëshme që të mos bëjë luftë selektive. Nëse ajo do të marrë në mbrojtje gazetat që janë pro qeverisë dhe do të kërkojë pagesën e borxhit vetëm nga ato që janë kundër kredibiliteti i saj se po zbaton ligjin do të bjerë menjëherë. Por edhe nëse nuk është e vendosur dhe e drejtë në luftën kundër ekonomive mafjoze që përdorin shtypin si sperstrukturë të tyre përsëri asgjë nuk do të kemi në vijë.
Gjithsesi sipas meje problemi më i madh mbetet ai i gjetjes së rrugëdaljeve para kolapsit e për këtë them se ka ardhur koha të mendojnë jo vetëm tërë aktorët e interesuar që vendi të ketë një shtyp mbijetues në sajë të profesionalizmit, por edhe gjithë ata që dashur pa dashur e kanë futur në rrugën e falimentimit. (Korrieri, 11 tetor 2006)

Ndërkombëtarët apo shqiptarët

Ftesa e lëshuar së fundi nga klasa jonë politike për thirrje prokurorësh dhe ekspertësh të huaj që të hetojnë politikanët tanë me argumentin se institucioni ynë i prokurorisë është i pabesueshëm gjykoj se do të shënonte momentin kulminant kur Prokurori duhet të jepte detyrueshëm dorëheqjen pasi kjo nënkupton dështimin e gjithëpranuar të institucionit të tij. Madje ai duhet të jepte dorëheqjen që kur puna e tij vazhdimisht është zëvendësuar e po zëvendësohet me komisionet parlamentare që hetojnë politikanët e akuzuar për korrupsion. Por Sollaku e di, ashtu sikurse shumëkush nga ne e kupton, se ftesa për prokurorë të huaj është një bllof në pokerin e politikës të cilit mazhoranca i thotë “visto” sepse me kalkulimet e saj i intereson. Kështu që ai nuk do ta japë dorëheqjen dhe as Presidentit nuk do t’i lëvizë asnjë qime e vetullës duke lexuar këtë ftesë skandaloze. Kurse shqiptarët, me në krye Presidentin dhe Prokurorin do të vazhdojmë të ecin përpara në tymin që ngrenë këto deklarata e kundërdeklarata të politikës.
Nuk e di se çfarë mendojnë sot ndërkombëtarët, që ulën në gusht klasën politike shqiptare me idenë se u arrit një marëveshje që evitoi destabilizimin e vendit, teksa shohin energjinë e pafundme mosmarrëveshëse që po shpalos vetëm pas disa javësh klasa jonë politike. Nuk e di çfarë kanë menduar duke dëgjuar thirrjen që të na sjellin prokurorët e tyre? Ma do mendja se në rrethe të ngushta thonë se kemi të bëjmë me një demokraci të dështuar apo me një shtet të dështuar, por, më anë tjetër, mund të jenë duke projektuar ndonjë paliativ tjetër me efekt më të gjatë qetësues për neurozat dhe ankthet e fëmijëve tanë të rritur.
Ajo që më duket se mungon në mënyrë dramatike në tërë këtë situatë është një reflektim më i ftohtë, përtej luftës midis dy formacioneve politike, me synim për të ndërtuar strategji afatgjata. Duket sikur po përjetojmë një mosthellim në thelbin e gjësë të imponuar nga zhurma dhe lufta e pareshtur në sipërfaqe. Të kërkosh sot prokurorë të huaj, siç bën opozita, dhe t’i thuash “po” kësaj kërkese, siç bën mazhoranca, do të thotë të pranosh publikisht se Shqipëria jo vetëm është shumë larg asaj udhe që politika i premton, por edhe se ka pak shpresa që vendi të hyjë në atë udhë. Sepse, përveç imazhit që përçohet, një sërë pyetjesh ngrihen sapo dëgjon thirrjen për prokurorë të huaj, mjafton të hedhësh pak vështrimin përtej fushëbetejës së politikës si psh.: mirë se politikanët tanë paskan nderin që, përveç privilegjeve të tjera, të gëzojnë edhe atë të hetimit nga ekpertë ndërkombëtarë, po qytetarët tanë të thjeshtë pse duhet të mbeten në duart e prokurorëve tanë “të pabesueshëm” e “të korruptuar”? Kush do të na mbrojë ne, të thjeshtët, nga tërë ata kriminelë pa poste të larta politike, ndërkombëtarët? Ka shumë kundërthënie të tjera që të çojnë tek ideja se thirrja e prokurorëve të huaj është e pavend. Midis të tjerash edhe ajo se sado e korruptuar të jetë prokuroria jonë zor se do të mund të akuzonte e të bënte të fajshëm njerëz të pafajshëm. Falë kohës dhe hapësirës gjeopolitike ku jetojmë kjo më duket një periudhë e kaluar tashmë. Ajo çka ka bërë prokuroria jonë deri më sot ka qenë e kundërta ka bërë të fajshmit të pafajshëm duke mos hetuar e akuzuar asnjë politikan të fajshëm, por jo se ka akuzuar të pafajshëm. Dhe ajo çka mund të bëjë një prokurori e kapur sot nga shteti apo nga mafja është seleksionimi i të fajshmëve jo dënimi i të pafajshmëve. Por këtë seleksionim nuk e përcaktojnë dot ekspertët ndërkombëtarë. Seleksionimi do të përcaktohet prap nga lufta politike dhe jo nga ekspertët. Ja ku erdhëm në rreth vicioz. Prokurorëve të huaj do t’u paraqiten prova nga mazhoranca se Edi Rama dhe të tijtë kanë vjedhur duke abuzuar me pushtetin e po ashtu nga opozita se Sali Berisha dhe të tijtë janë futur në rrugën e korruptimit galopant. Po sikur, larg qoftë, ekspertët ndërkombëtarë t’u japin të drejtë të dy palëve, çfarë do të ndodhë? Kush do të vendosë se çfarë do të bëhet me këta, ndërkombëtarët apo Sollaku a ndonjë sivëlla i tij i pabesueshëm? Në shashkat tymosëse që hidhen e priten askush nuk i mendon deri në fund këto pikëpyetjeve ose bën sikur nuk i mendon sepse pandeh se shqiptarët janë aq mëndjefyçkë sa të ndjekin tymin pa u shqetësuar se ku është vatra e zjarrit.
E megjithatë mu pse na imponohet ky turr drejt tymit që mund të na çojë në situata iracionale kërkohet, nga ana tjetër, shumë kthjellësi dhe qetësi analize për sutuatën ku ndodhemi. Duke synuar sadopak kthjellim do të thoja se çështja shumë shqetësuese e thirrjes së prokurorëve ndërkombëtarë, që më ngjan si prelud i thirrjes së ushtrive ndërkombëtare nesër, nuk mund të shihet nga ne, por edhe nga vetë ndërkëmbëtarët, pa bërë analizën e shkaqeve se nga del zjarri dmth: çfarë ka ndodhur në të kaluarën e veçanërisht gjatë tetë vjetëve që socialistët ishin në pushtet me tërë ata institucione që duhet të ishin sot garanti i demokracisë në mënyrë që të mos u drejtoheshim më ndërkombëtarëve. Besoj se është një opinion i gjithpërhapur se ajo çka ndodhi ishte përdorimi i të gjitha metodave për t’i mbajtur institucionet që duhet të garantonin demokracinë dhe luftën kundër krimit nën kontrollin e pushtetit politik. Ishin metoda të pasura në variante e mbrapshtira që, ç’është më e keqja, ngritën një sistem pa ndryshimin e të cilit zorr se do të shpëtojmë ndonjëherë nga kërkesa për ndërkombëtarë. Kjo sepse u konsolidua sistemi i ndarjes në dy kampe pa institucione në mes që bëjnë arbitrin e garantojnë barazinë përpara ligjit. Jo vetëm, por në këtë strategji u konsolidua sitemi i lidhjes së politikës me biznesin për përfitime duke bërë që biznesi të mos përfaqësojë atë shtresë që siguron kudo stabilitetin dhe kërkon konkurrencën e lirë e zbatimin e ligjit, por të ndahet në biznese të socialistëve më të pasur dhe të demokratëve që presin të marrin pushtetin që të pasurohen. Me të njëjtën logjikë u ngritën apo u kapën edhe mediat duke bërë që ato përsëri të mos jenë pushtet i pavarur që investigon, denoncon, analizon në emër të interesave të publikut, por forca shpesh okulte që punojnë sipas interesave të lidhjeve të biznesve dhe krimit me politikën. Edhe shoqëria civile u ble në njëmijë mënyra duke humbur besueshmërinë e saj sepse gjithnjë e më shumë paratë e ndërkombëtarëve që e mbanin dukeshin pak në krahasim me çka mund të fitonin eksponentët e saj duke mbajtur lidhje me bizneso politikën. Edhe me krimin e trafiqeve ka ndodhur e njëjta gjë. Po të perifrazoj Havelin mund të them se politikanët tanë nxitën tiparet më të këqia karakteriale tek shqiptarët duke u bërë nga ana tjetër edhe pasqyrim i këtyre të këqijave e duke ngritur një sistem ku mbretëron e keqja. Në vend se të kërkonin biznesmenin e ndershëm përkrahën biznesmenin me të cilin vidhnin, në vend se të inkurajonin gazetarin e ndershëm kërkuan gazetarin që u shërbente, në vend se të kërkonin prokurorin dhe gjyqtarin e drejtë vendosën prokurorin dhe gjyqtarin që u fshihte krimet. Edhe me ndërkombëtarët kanë tentuar të bëjnë po këtë lojë e ndoshta kanë pasur edhe suksese të pjesëshme aty këtu.
Kapërcimi nga kjo situatë ku qemë para një viti nën udhëheqjen e socialistëve në situatën ku sot ata paraqiten si viktima të pafajshme kërkon të bëhet pa këtë analizë. Mu pse është kështu e pse njerëzit e dinë se me kë kanë të bëjnë ata ndjehen të pambështetur e mu pse ndjehen të pambështetur e të pabesuar e të frikësuar bërtasin më shumë. Më anë tjetër mazhoranca gjithnjë e më shumë ka tentacionin të merret me ata që bërtasin e t’i frikësojë e kërcënojë edhe ca më shumë dhe jo me reformat që duhet të imponojnë ndryshimin e sistemit. Kjo përforcon situatën e dy kampeve armike të ndara që përgatiten për luftën finale pa ndryshuar asgjë në thelb. Situata duket deprimuese për këdo që nuk e sheh këtë luftë si burim adrenaline që e nxjerr nga ankthet dhe depresionet. Por meqë janë shumica ata që nuk u prodhon adrenalinë kjo situatë lufta do të katandiset në një furtunë në një gotë ujë si ajo e gushtit. Nuk dimë se çfarë qetësuesi do të aplikojnë kësaj here ndërkombëtarët për të qetësuar këtë furtunë. Kësaj here ca më pak duket se mund të besojnë se po nuk ndërhynë do të bëhet nami. Por ndoshta si qetësues mund të shërbejnë edhe prokurorët e huaj që mund të sillen këtu e të thonë se u duhet të rrinë një dy vjet mbi dosjet. Por që ata të kenë autoritetin e duhur kjo me siguri do të kërkojë ndryshimin e Kushtetutës dhe deri sa të ndryshojë Kushtetuta ata nuk do të kenë asnjë autoritet, por edhe po ndryshoi Kushtetuta ne prap mund të bëjmë ndonjë sherr tjetër e prap ndërkombëtarët mund të ndërhyjnë e të gjejnë ndonjë qetësues tjetër. Po e le pa mbaruar shkrimin sepse nuk gjeta entuziazëm të mjaftueshëm për tu bërë thirrje shqiptarëve të pashitur e të pablerë se duhet të jenë at dhe jo prokurorët e huaj ata që duhet t’i nxjerrin nga skena e politikës batakçinjtë. (Korrieri, 28 shtator 2006)

Mungesë shpirti qytetar apo mungesë besimi

Në numrin e shkuar keni akuzuar Aksionin Civil për mungesë kredibiliteti për shkak qëndrimesh selektive në aktivitetin e tyre dhe përdorim nga Edi Rama. Është pranuar se aksioni i tyre para Ministrisë së Transportit ishte një lloj dështimi, por të tjerë ankohen se ky dështim vjen nga mungesa e shpirtit qytetar të shqiptarëve. A mendoni se edhe kjo mund të jetë e vërtetë?

Pyetja juaj më sugjeron të them dy fjalë lidhur me lëvizjen Mjaft që nga fillimi dhe deri në ditën e sotme. Çështja që shtrohet sipas meje është të shpjegohet se si në vend se kjo lëvizje të rinjsh të rritej e të fuqizohej, me kalimin e kohës ka ardhur duke u mbrrudhur aq sa, së fundi, i duhet të shkrihet në një lëvizje me tjetër emër për të bërë një aksion. Me fjalë të tjera pse pas një periudhe të fillimit kur kishin shumë më tepër sukses dhe ngjallnin shumë më tepër shpresë brenda vendit tani këtyre të rinjve u është zbehur përkrahja duke bërë që ndërsa u rritet nami jashtë u pakësohen sukseset e mbështetja brenda?
Nëse do të kërkonin mendimin tim mbi shkaqet në themel do të vija atë se këta të rinj nuk mundën të mbajnë e të ushqejnë perceptimin që krijuan në fillim kur lindën: se ishin diçka e re që ishte kundër politikës së vjetër dhe kundër elitës së vjetër. Në bisedat që kam pasur me Erion Velinë i kam shprehur shpesh idenë se ata do të mund të sillnin diçka të re vetëm nëse do të refuzonin bashkëpunimin me elitën e vjetër qoftë politike qoftë kulturore sepse, sipas mendimit tim, vetëm kjo do t’u sillte kredibilitet dhe pasues veçanërisht nga shtresat e rinisë kurse ndejta nën ombrellën e elitës së vjetër (ku kam futur edhe veten) veç do t’i korruptonte e do t’u humbte kredibilitetin. Mirëpo ata nuk e patën këtë forcë rebelimi të vërtetë sipas meje as intelektuale as shpirtërore. Preferuan të rrinë nën hijen e më të mëdhenjve duke u njesuar me ta e bëri si ata e luajtur lojën e tyre.
Nëse do të kërkojmë shkaqe të tjera të dështimit – kuptohet flas për dështim duke iu referuar vizionit dhe shpresave të mija për një lëvizje të rinjsh - do të rendisja edhe faktin që kjo lëvizje, ashtu si shoqëria jonë civile në tërësi, nuk lindi nga poshtë si nevojë e shoqërisë, por tentoi të implementohet nga lart nëpërjet vullentit, ndihmave dhe mbështetjes perëndimore. Nuk do të thotë se një gjë e tillë është domosdoshmërisht e destinur të dështojë. Po të vesh re në vende të tjera të Lindjes paratë e hedhura nga Perëndimorët për të ndihmjuar krijimin dhe rritjen e shoqërisë civile kanë dhënë edhe mjaft gjëra të suksesshme. Por edhe atje shumçka ka dështuar apo është tjetërsuar kur nuk ka pasur mbështetjen nga poshtë dhe në përgjithësi mund të them se, siç ka treguar edhe përvoja jonë, shoqata të tilla pa rrënjë reduktohen në një grusht të vogël njerëzish që i kthjejnë ato në biznes, apo mënyrë jetese personale. Po të kërkoni të bëni analizën e shumë shoqatave do të vinin re se atje nuk bëhet fjalë më për ekzistencën e një jete të brendëshme demokratike, me zgjedhje të herëpasherëshme të kryetarëve të rinj. Po ashtu merak më i madh për ta duket sheshit se është tërheqja e vëmendjes së donatorëve më shumë sesa ajo e shqiptarëve. Mua më duket se për fat të keq edhe Mjafti filloi të notojë dhe mbeti në këto ujra.
Prandaj sipas mje nuk mund të fajësohet mungesa e shpirtit qytetar të shqiptarëve për mrrudhjen e impaktit të kësaj lëvizjeje. Është e vërtetë se ne jetojmë në një shoqëri ku mbizotron mosbesimi i shqiptarit tek shqiptari çka nuk e bën të lehtë bashkimin. Por nga ana tjetër njerëzit janë shumë të etur për të besuar në diçka. Sigurisht në një tjetër terren qytetar situata do të kishte qenë më ndryshe. Sikur lëvizja të kishte mbështetje të gjerë dhe jetë demokratike përsëri kredibliteti do të kishte qenë ndryshe, ashtu sikurse edhe kontrolli i veprimeve të liderëve të lëvizjes. Kurse kështu kur një shoqatë mbetet nën kontrollin e një apo dy vetëve që nuk i japin llogari kërkujt këta janë shumë herë më lehtësisht të manipulueshëm e të përdorshëm. Ja pse çështja e ngjalljes së besimit është çështje kryesore për këdo që synon të krijojë një lëvizje. Le të marrim psh, rastin e fundit. Sipas meje pas mitingut që e pranojnë të gjithë se qe një dështim në vend se të kishte një analizë se pse njerëzit nuk besojnë, ata, si për të vërtetuar akuzat që u bëhen se Aksioni ishte diçka e orkestruar dhe jo diçka organike, shkuan tek Presidenti ynë për t’i kërkuar atij të qëndrojë fort në mbrojtje të institucionit e të mos e dorëzojë prokurorin. Nuk e di se kush e ka marrë vendimin, por puna është se një lëvizje që ka lindur për t’i thënë “mjaft” korrupsionit duhet të kishte pas protestuar me kohë përballë zyrave të prokurorisë për mosveprimin e këtij organi ndaj të korruptuarve. Një lëvizje e tillë do të duhet të kishte pas gjykuar me kohë se për atë gjendje nuk mund të jetë pa përgjegjësi edhe Presidenti. Prandaj mund ta kishin kursyer atë vajtje tek Presidenti për t’i shprehur atij solidaritetin. Aq më tepër kur gjysma e skandalit të Albatrosit nuk flet aspak mirë edhe për atë. Kurse vajtja atje sipas meje përsëri shkoi në dëm të kredibilitetit të tyre.

Përdorimi nga ana juaj i termit “qen roje i padronit” në përgjigjen që dhatë në rubrikën e kaluar, kur ju pyetëm lidhur me akuzat e kolegut Mustafa Nano ka ngjallur edhe indinjatën e këtij edhe komente në mbështetje të idesë suaj. A keni ndonjë koment për të bërë?

Nuk kam ndërmend t’u përgjigjem tërë akuzave të M. Nanos. Do tu përgjigjem vetëm atyre që mund të çojnë në fenomene shqetësuese e që i interesojnë publikut. E në këtë rast ndonjë ngjarje personale besoj se vlen për të marrë në analizë fenomenin. Sikurse mund ta dini para disa vjetësh kam shkëmbyer edhe një korespondencë të gjatë me Nanon jo vetëm të publikuar, por kam edhe e-mailet personale që ai më ka dërguar në atë kohë. Është koha kur unë kam filluar të akuzoj politikat korruptive të Ilir Metës dhe Edi Ramës veç tjerash edhe për korruptimin e mediave. Nga sa kujtoj pikpamjet, si të publikuara edhe jo, i kishim mjaft të afërta për këto çështje. Ajo që ndodhi dhe shkaktoi çarjen ishte mu ndryshimi i beftë i Nanos lidhur me këto çështje. Sikurse mund t’ju kujtohet në ato kohë mua mu inskenua një gjyq civil nga pronari i gazetës Shekulli ku punoja sëbashku me Nanon. Pronari në thelb më akuzoi se kisha shpifur kur thoja se isha cenzuruar me urdhër të tij dhe po ashtu se kisha shpifur kur thoja se bizneset e tij lidheshin me politikën dhe politikanë të caktuar dhe se qëndrimet e gazetës gjithnjë e më shumë përcaktoheshin nga tenderat që fitonte apo duhet të fitonte ky. Dhe ky gjyq nuk ishte një lojë fjalësh. Zotëria kërkonte si dëmshpërblim për cënimin e imazhit një shifër mbi 100 000 USD që, për ta siguruar, do të më duhej të shisja shtëpi e katandi e të kthehesha më keq se në gjendjen financiare që kisha kur dola nga burgu. Nuk ishte lojë fjalësh edhe sepse kishte mbështetjen e kryeministrit Nano, e shoqja e të cilit Xhoana kishte tentuar të më hidhte në gjyq për shpifje dy javë më parë, si dhe mbështetjen e Edi Ramës i cili, në përkrahje të atij që e quajti “miku im Kokëdhima”, deklaroi në një televizon asokohe se edhe ay do të më kishte hedhur në gjyq po të mos kisha pas qenë në burg, (pasi e kisha akuzuar se po trafikonte lejet e ndërtimit e tenderat për të blerë e manipuluar median). Por ky gjyq nuk ishte një lojë fjalësh edhe në kuptimin e fateve që po i gatueshin gjithnjë e më shumë shtypit të lirë në Shqipëri në moshë krejt e re po të kesh parasysh se vetëm pak vite na ndanin nga 97-ta kur filluan të lindin gazetat me pronarë biznesmenë. Në këtë situatë përvoja ime me kolegët e Shekullit ndër të cilët edhe Muçi rezultoi më keq se zhgënjyese. Ata u rreshtuan në anën e padronit dhe mikut të tij politikan kush në mënyrën më të paturpshme duke dëshmuar rremësisht kundër meje kush i shtrënguar nga hallet. Muçi nuk bëri përjashtim nga kjo lojë. Në vend se të dilte në anën e kolegut – ndërkohë që e dinte mirë se si ishin punët – bëri thirrje në një shkrim të turpshëm që unë të shkoja në atë gjyq masakrues që zgjati dy vjet. Që prej asaj kohe e kam futur në kategorinë e atyre gazetarëve që gjithnjë e më shumë përvehtësojnë dhe ushtrojnë artin e shërbimit ndaj padronit që i paguan, por pa e sulmuar ndonjëherë publikisht, madje as kur mu lëshua si i tërbuar pse kisha pranuar të isha antar i KDRTSH. Kjo është bindja ime dhe, për fat të keq, më mungojnë elementët për të mos besuar kështu. Gjithsesi dua të them se të katandisurit në qen roje të padronit nuk duhet parë si diçka tejet fyese. Është një kondicion që është bërë gati normë në shtypin tonë në sajë sistemit që ngritën Edi Rama me shokë dhe të shembujve kësisoj. Në mënyrë më të butë ne themi “qeni leh atje ku ha”. Problemi i gazetarit kuptohet është më i vështirë ai nuk mund ta thotë hapur se lehjet e tij janë të kondicionuara nga buka që ha dhe janë drejtuar kundër atyre që rrezikojnë shtëpinë e padronit apo politikanit me të cilin ka interesa padroni. E këtu fillon drama. Shpesh arma më efikase për të kapërcyer këtë gjendje poshtërimi është autocenzura. Mirëpo ajo është shumë e rrezikëshme. Ja si shkruan Danilo Kish për autocenzurën: “e padukëshme, por atje, larg syrit të publikut dhe e zhytur në thellat më të fshehta të shpirtit, ajo është shumë më efikase sesa cenzura. [...] Autocenzurë do të thotë ta lexosh tekstin tënd nëpërmjet syve të një tjetri. [...] Duke refuzuar ta pranojë këtë fenomen, i cili është poshtërues për rolin prej bashkëpunëtori, autori i jepet gënjeshtrës dhe korruptimit shpirtëror.”
Për mua ky është thelbi i fenomenit që ka prekur sot rëndë gazetarinë shqiptare duke e korruptuar atë shpirtërisht. E si ilustrim të këtij fenomeni mund të sillja edhe sulmin banal që më bën Muçi së fundi kur me një stil që të kujton gazetarinë e lidhur me shërbimet sekrete thotë se unë u thënkam të hujave që takoj se Berisha është “the only hope” (shpresa e vetme) pa cituar se ku e kam thënë dhe në çfarë konteksti e kam thënë ndërkohë që ka me dhjetra artikuj të mij lidhur me situatën dhe dinamikën e marrëdhënieve mazhorancë opozitë si dhe rolin e veçantë që ka sipas meje Berisha në këtë dinamikë që mund t’i merrte e t’i citonte e analizonte. Së fundi psh. kam rishprehur idenë se sipas meje sot më i rrezikshëm se Berisha autoritar është sistemi mafjoz që ngritën socialistët gjatë tetë vjetëve, pra kapja e shtetit e se, gjithë kjo luftë që i bëhet Berishës me në krye opozitën nën petkun e luftës për liri është lufta që bën ky sistem për ta mbajtur shtetin të kapur. Por pa harruar asnjëherë të ve në dukje se lufta kundër korrupsionit nuk duhet kurrsesi të bëhet duke e aplikuar ligjin në mënyrë selektive, si në rastin e Albatrosit, pasi kjo mund ta degjenerojë çështjen. Këtë nuk mund tua them ndryshe të huajve sepse jo vetëm do të më vinte turp nga vetja të flisja ndryshe me të huajt e ndryshe me shqiptarët, por edhepse do të dilja bllof sepse ata të huaj që takoj janë shumica njerëz që në tërësi e ndjekin edhe shtypin shqiptar. Analisti fare mirë mund ta merrte këtë ide dhe të më argumentonte se gabohem. Por në vend se të bëjë këtë punë të vlefshme që tek e fundit nëpërmjet forcës së argumenteve mund edhe të më ndryshojë mendje, lëshon një shashkë që nuk ka fare qëllim të analizojë por të eliminojë një koleg apo t’i bëjë qejfin një padroni, pa kuptuar se kjo vetëm punë analisti nuk është.

Rrëmbimi i avionit pak ditë me parë është kthyer në një betejë politike në vend. Si e shini ju këtë ngjarje dhe a mendoni se është cënuar vërtet siguria kombëtare?

Për mendimin tim pasi u çliruam nga ankthi i jetës së pasagjerëve, pasi u çliruam nga frika se mos ky akt mund të kishte një matricë terroriste të lidhur me fondamentalizmin islamik dhe nga frika se ky njeri mund të kishte bashkëpunuar me policinë shqiptare për të hyrë i armatosur në avjon ngjarja u shfry dhe e humbi rëndësinë. Nuk është sipas mendimit tim ndër ato ngjarje me të cilat duhet të merremi gjatë pasi mund të na shërbejë si mësim për të ardhmen; dhe as një ngjarje që tregon shkallën e lartë apo të ulët të sigurisë në vend. Kemi gjëra shumë më të rëndësishme për tu marrë edhe përsa i përket gjendjes së sigurisë në vend.
Rubrika Përpjekja (Standart 7 tetor 2005) hllihtj

Të gabosh për hesap të të tretëve

Kohët e fundit një grup analistësh dhe Mjafti kanë lançuar një lëvizje që vetë ata e kanë pagëzuar me emrin Aksion Civil. Si e shini një nismë të tillë të këtij grupi dhe a mendoni se mund të sjellë diçka të re në tregun e veprimeve shoqërore dhe politike në vend?

Jam njohur me këtë lëvizje sepse më erdhi edhe një e-mail që më ftonte për pjesëmarrje. Fillonte me fjalinë: “Qindra intelektualë kanë vendosur t'i japin jetë Aksionit Civil dhe të protestojnë nesër (e premte, 29 shtator 2006) në orën 12.00, përpara Ministrisë së Punëve Publike, për të mbrojtur demokracinë në Shqipëri.”. Kur e lexova këtë fjali më erdhi për të qeshur me dy gjëra: së pari me atë “qindra intelektualë” (sa shumë intelektualë paskemi!) dhe së dyti me idenë për t’i mbledhur këta përpara Ministrisë së Transportit e të Punëve Publike që do të thotë të protestojnë kundra Lulzim Bashës medemek se ky qënka ai që po na kërcënoka demokracinë. Është qesharake të imagjinosh qindra intelektualë duke protestuar për lirinë përpara Ministrisë së Transportit, mund të imagjinosh shoferë taksie apo autobuzi që protestojnë sëbashku me makinat apo autobuzat për liçenca apo rrugë a ku di unë, por jo intelektualë përpara Ministrisë së Transporti. Intelektualët mund të protestojnë më ndonjë shesh lirie, apo përpara ndonjë institucioni me funksion shtypës siç mund të jetë Ministria e Brendshme apo edhe përpara Kryeministrisë, por jo te Ministria e Transportit ta hajë dreqi.
Pastaj më poshtë në ftesë nxitohej të thuhej edhe diçka tjetër që nuk e prisja: “Brenda Aksionit Civil nuk do të gjeni asgjë që mund të ketë lidhje me partitë politike.” Kjo kërcet sepse tua thuash këtë injorantëve edhe mund ta hanë, por si mund t’u thuhet intelektualëve kjo via e-mail? Nëse dinë ndonjë gjë mirë intelektualët dhe pseudointelektualët tanë këto janë lidhjet që ka gjithsejcili me partitë. Dhe për mua s’ka ndonjë të keqe që të kenë lidhje me partitë. Problemi është që këto të jenë lidhje transparente, të sinqerata dhe të synojnë të mirën e vendit. Madje në këtë kontekst vlen të analizohet pse i ha meraku të thonë se nuk kanë lidhje me opozitën, sepse që shumica e këtyre janë në sintoni me kritikat dhe akuzat që bën opozita, kjo dihet. Tentativa për fshehjen e lidhjeve me opozitën, sikur kjo të ketë kolerën apo SIDA-n, sikur i fut në një krizë të dyfishtë edhe opozitën edhe këta intelektualët. Nuk di ta them me bindje pse bëhet kjo politikë kulisash: një mendje të thotë se nuk u intereson të thonë se po punojnë që ish ministrat e korruptuar të PS të rikthehen përsëri në postet ministrore që kanë pasur, sepse kjo u humbet kredibilitetin; një tjetër se ndoshta synojnë të krijojnë imazhin se përveç PS këtu ka edhe një popull tjetër që proteston, kurse një mendje e tretë se një palë në PS synon t’i përdorë nesër për të likuiduar pjesës tjetër të PS. Kjo formë veprimi më bën të dyshoj se kemi të bëjmë me mënyrat e bërjes politikë të kryetarit të opozitës Rama në stilet e të cilit spikat shpesh një ndarje nganjëherë thuajse diametralisht e kundërt midis qëllimeve të vërteta që i harton në kulisa dhe atyre që i shpall hapur nëpër ekrane. Sidoqoftë ka diçka që nuk shkon në këtë ngurrim, që të ngjall mosbesim, e që më duket se u reflektua edhe në numrin minimal të njerëve në tubimin para Ministrisë ku nuk i dallova intelektualët.
Problemi më i madh që sipas meje kanë si Mjafti dhe dy analistët nismëtarë të aksionit civil – se për kaq bëhet fjalë më duket - është çështja e humbjes së kredibilitetit të tyre si shoqëri civile apo si analistë jo pse rreshtohen sot me opozitën, as pse denoncojnë skandalin e Albatrosit e mbrojnë Presidentin, por pse nuk kanë qenë në opozitë as kur PS ishte në pushtet e kanë qenë selektivë kundrejt fenomenesh krejt të ngjashme. Kanë bërë lojën e Edi Ramës duke i mshuar vazhdimisht idesë se duhej të ikte Nanua dhe Berisha, por nuk e kanë ngritur thuajse asnjëherë zërin për fenomenet që e gërryen Partinë Socialiste të tilla si lidhjet e saj korruptive me bizneset sidomos me trustet e ndërtimit apo për blerjen e mediave nëpërmjet shesheve të ndërtimit dhe tenderave e fenomene të tjera të tilla kampion i të cilave në Tiranë ka qenë vetë njeriu që kanë mbështetur, Edi Rama. Po ashtu kanë ngritur zërin me të madhe ndaj Berishës autoritar kur ky ishte në opozitë e nuk kanë pasur as ndjeshmërinë më të vogël për të parë tek Rama një edhe më autoritar e më personalizues institucionesh kur ky ishte në pushtet.
Po ashtu mund të them se e keqja më e madhe që mund ta gjejë dikë që pretendon se bën analistin kur del në rrugë për të bërë militantin është se nëse analistit i duhet aftësia për të përimtuar argumentet në ato që qëndrojnë dhe ato që nuk qëndrojnë e të ngrerë dyshime militantit i duhet besimi absolut në palën për të cilën lufton.
Tek e fundit unë i mbetem mendimit se që Shqipëria të hedhë një hap të ri përpara sot, duhet të ngulmojë të krijojë institucione e shoqëri civile e media të tilla që të hyjnë gjithnjë e më fuqishëm e me besim e mbështetje në konfliktin midis dy partive të mëdha – institucione pra që do të zëvendësojnë autoritetin dhe kredibilitetin që e kanë sot vetëm ndërkombëtarët - dhe jo aksione të tilla që duket sheshit se bëjnë lojën e njërës palë kundra tjetrës.


Një ndër idetë e këtij grupimi është edhe mundësia e një Partie Demokratike pa Berishën. Sipas mendimit tuaj, kjo do të ishte në të mirë apo në të keq të zhvillimit të vendit?

Edhe kjo ideja e hedhur për të lënë PD në qeverisje, por pa Berishën do parë më thellë sesa akuzat që hidhen për një Berishë autoritar apo të paaftë. Edhe këtu ka diçka që fshihet apo që nuk u artikulohet hapur e gjer në fund njerëzve. Nëse ju kujtohet, Nano, kur ishte në pushtet, i thoshte Berishës: “ti je garancia ime më e mirë që unë të qëndroj në pushtet”. Me këtë donte të thoshte se ai nuk votohej nga shqiptarët. Nëse do të kemi parasysh se edhe pasi humbën pushtetin socialistët me në krye Ramën filluan fushatën e kryeministrit të paaftë, ta do mendja se në vazhdën e arsyetimit të Nanos e duke patur parasysh se ne nuk kemi një opozitë që e ha meraku që vendi të qeveriset mirë, prania e Berishës me gafat dhe paaftësinë që i atrubuohen do të ishte në interes të PS sepse një më i mirë do të përbënte një rrezik më të madh për rikthimin e tyre në pushtet. Atëhere pse ky ngulmim që të ikë Berisha? Pse ai përbëka një rrezik më të madhe për PS-istë ndërkohë që duhet të jetë një kundërshtar më i dobët sepse më i paaftë dhe më i padëshiruar nga opinioni? Këtu del akuza e tyre ndaj Berishës si kërcënues i lirive. Por sa kredibël është kjo në kontekstin ku ndodhemi dhe sa është produkt i paranojave të socialistëve? Unë nuk besoj se opozitarët i ha meraku për lirinë e qytetarëve në kuptimin që e ka artikuar së fundmi Rama: se Berisha po u heq mundësinë njerëzve të ndershëm për të jetuar me punë të ndershme. Nëse ka sistem që fjalën ndershmëri dhe punë të ndershme e fshiu krejt nga faqja e dheut në këtë vend është sistemi që ngriti Nano e Rama. Unë më shumë besoj se shqetësimi i tyre është ai që më tha Ben Blushi në debatin në Opinion kur i thashë se opozita nuk mund të ndërtojë që ditën e parë strategjinë e rrëzimit të mazhorancës sepse kjo ka të bëjë me mosrespektimin e vullneti të popullit që i ka dhënë mandatin dhe i solla shembullin e SHBA ku, ndonëse Bushit sot i janë ulur kuotat në minimum historik dhe demokratët i kanë shumë të larta, opozita nuk i kërkon të japë dorëheqjen, por pret të vijë koha e votimit. Përgjigja që më dha Blushi ishte se Berisha nuk është Bushi pasi ai del një herë në dy ditë e na akuzon si të korruptuar prandaj ne nuk mund ta lemë të qeverisë katër vjet. Mirëpo një gjë është ta akuzosh Berishën se kërkon të godasë lirinë e të korruptuarve dhe një gjë është se po godet lirinë e të gjithë shqiptarëve. Përshtypja ime është se ankthin e tyre vetiak një grup njerëzish kërkon t’ia transmetojë tërë vendit. Sot për sot unë nuk e gjykoj situatën të jetë dramatike përsa i përket kërcënimit të lirive dhe të drejtave të njeriut nga shteti. E kam thënë dhe e them se lirinë dhe të drejtat e shqiptarëve si mundësi për të jetuar e punuar ndershmërisht i ka dhunuar në mënyrën më të tmerrshme sistemi i korrupsionit që ngritën socialistët (bashkë me rritjen e papërballueshme që u bëri çmimeve e standartit të jetës ky sistem) dhe se lufta kundër tij do të hapte hapësira të munguara lirie e barazie përpara ligjit. Në këtë kuptim situata është vërtet dramatike për shumicën, por kjo nuk është gjendja e atij grupi njerëzish që akuzohen si të korruptuar se ata ekonomikisht e kanë siguruar jetën. Prandaj ndoshta rruga më e mirë do të ishte që këta të jepnin dorëheqjen nga postet e nga imuniteti që kanë e t’i kërkonin drejtësisë t’i hetojë sesa të fusin tensionin në tërë vendin. Duke mos u shkuar as ndërmend kjo ata sulmojnë Berishën sepse sipas meje ata tek Berisha pra shohin kërcënimin më serioz për veten e tyre. Kjo shpjegon sipas meje edhe pse ngulmojnë me çdo mjet për tu thënë shqiptarëve se edhe ky është i korruptuar. Kërkojnë ta godasin pra në atë që si të thuash është pika e tij më e fortë në opinion që do t’i hiqte të drejtën morale për t’i goditur për korrupsion. Sipas meje do të ishte shumë më e shëndetëshme për të gjithë që tërë këto energji t’i shpenzonin për të provuar se janë të pastër vetë sepse provimi i korrupsionit të Berishës nuk i çliron dot ata nga akuzat për korrupsion që kanë mbi shpinë dhe për më tepër krijon në vend një situatë edhe më të pashpresë përsa i përket ndryshimit për të cilin votoi shumica e shqiptarëve më 3 Korrik.

Në shkrimet e tij të fundit, gazetari Mustafa Nano ju ka kujtuar disa artikuj tuaj të disa viteve më parë kundër Berishës. Si do t'i përgjigjeshit këtij sulmi të zotit Nano? Do të pranonit se keni gabuar atëhere apo se po gaboni tani?

Në përgjithësi unë kam pasur dhe kam bindjen se kur e kam akuzuar Berishën për autoritarizmin e tij në vitet 92-97 dhe personalizimin e pushtetit kam qenë në krahun e drejtë e jo të gabuar ashtu sikurse kam bindjen se nuk gaboj kur them se sot më i rrezikshëm se Berisha autoritar është sistemi mafjoz që ngritën socialistët gjatë tetë vjetëve, pra kapja e shtetit e se, gjithë kjo luftë që i bëhet Berishës me në krye opozitën nën petkun e luftës për liri është lufta që bën ky sistem për ta mbajtur shtetin të kapur. Por gjithë pa harruar asnjëherë të ve në dukje se lufta kundër korrupsionit nga ana e Berishës nuk duhet kurrsesi të bëhet duke e aplikuar ligjin në mënyrë selektive pasi kjo mund ta degjenerojë çështjen sepse ajo në thelb nuk duhet të jetë luftë kundër njerëzve, por kundër sistemit. A kam gabuar në tërë çka kam thënë e kam vlerësuar gjatë këtyre dy periudhave? Pa dyshim që kam gabuar. Një nga gabimet e mija është edhe Mustafa Nano psh. dhe, po të nisem nga llogjika që përdor ky mua nuk më mbetet gjë tjetër veçse të skuqem për gabimet që kam bërë: pse kam mbështetur Berishën dhe PD më 1991-1992; pse kam mbështetur Aleancën e Cekës në një kohë të dytë, Nanon e Metën më vonë, por edhe Ramën në fillim të karrierës. Sipas tij unë do të isha burrë i mirë nëse do t’i qëndroja besnik deri në vdekje ndonjërit prej këtyre. Por detyra e një intelektuali është tu qëndrojë koherent disa bindjeve dhe idealeve dhe jo disa personave aq më pak kur sheh se këta i nëpërkëmbin moralin, parimet e idealet. Kurse roli që reklamon Mustafai është ai i “chien de garde” (dmth qen roje i padronit).
Ndarjet e mija me ata që kam mbështetur kanë pasur të bëjnë me zhgënjime në raport me atë çka kemi pritur nga këta njerëz dhe po ashtu akuzat ndaj tyre aty e kanë pasur burimin. A kam gabuar në gjykimet e mija edhe në këto raste? E përsëris: po, pa dyshim. Do të rreshtoja një listë të gjatë gabimesh. Problemi është se nga kanë buruar këto gabime. E këtu do të jepja përgjigjen që dha Enzo Biagi, gazetari i njohur italian, kur e pyetën nëse ka gabuar në ato që ka thënë apo shkruar gjatë karrierës s tij. Ai u përgjegj: - si nuk paskam gabuar edhe shumë bile, por kam gabuar “in buona fede” (që në shqip do ta përkthenim: se ashtu kam besuar) jo për hesap të të tretëve. Edhe unë nuk besoj se mund të më provojë kush se gabimet që kam bërë i kam bërë për hesap të të tretëve e aq më pak se idetë apo parimet mbi të cilat jam mbështetur për të gjykuar e kritikuar të tjerët kanë qenë në kundërshtim me ato që kam shpalosur si bindjet e mija bazë gjithherë. Kurse ky Nanua me shokë kam frikë se nuk e provojnë dot se nuk kanë gabuar e nuk gabojnë për hesap të të tretëve. A e shikoni se si dalin dhe thonë “Brenda Aksionit Civil nuk do të gjeni asgjë që mund të ketë lidhje me partitë politike.” Që këtu duket sheshit, se nuk luajnë ndershëm. Dhe pastaj fajësojnë shqiptarët pse nuk i ndjekin. Po kush të ndjek po s’pati besim se po punon për ta dhe jo për të tretët që të tërheqin fijet nga kulisat?
(Rubrika Përpjekja, Standart, 30 shtator 2006)

Sa e vështirë është të hysh në institucionet shqiptare me idenë se ke marrë një mistri për të ndërtuar dhe jo një pushkë për të luftuar

Zoti Lubonja sapo keni dhënë dorëheqjen nga drejtimi i Këshillit Drejtues të Radio Televizionit. A ka ndonjë arsye tjetër që ju ka bindur të ndërmerrni një veprim të tillë përveç atyre që keni deklaruar? Për ju kjo ishte zgjedhja e rrugës më të lehtë e mundshme, por ndryshe a mund ta quajnë edhe dorëzim?

Mund ta quanit edhe rruga më e lehtë e mundshme, por jo më e lavdishmja po të kesh parasysh atë që thotë Miltoni, se është e bukur t’u këndosh udhëve të Zotit, por është shumë më e lartë t’i realizosh ato. Do të përpiqem të shpjegoj, mesa të mundem se pse sipas meje mosdorëheqja zor se do të mund të më çonte drejt lavdisë.
Fillimisht le të përsëris arsyet edorëheqjes: së pari marrëveshja që, në vazhdën e akteve të politikës që nëpërkëmbin ligjin, krijon pak shpresë e garanci se ky mund të zbatohet, e se dikush mund të punojë jashtë diktatit të këtyre partive; së dyti formula e cila pas marrëveshjes më nxorri në pozicion “jashtë loje artificial”, po të përdor këtë term futbollistik, dmth. më bëri lojtar të PD ndërkohë që isha i shoqërisë civile, së treti mugesa e projekteve të politikës e klima në rrethet mediatike që unë testova pas zgjedhjes e cila ishte dekurajuese. Do të mjaftonte njëra, veçanërisht e dyta që për mua ishte shumë e rëndësishme sepse kisha deklaruar që me formulën me balancim nuk do të kisha pranuar të zgjidhesha, për të dhënë dërëheqjen. Të treja janë shumë. Nuk ka ndonjë arësye tjetër nga ato që gjithmonë kërkohen në Shqipëri e besohen më shumë, si me thënë arësyeja e fshehtë. Nuk ka pasur as ndonjë intrigë pas shpine, as ndonjë ndërhyrje nga pushteti për të imponuar ndonjë zgjedhje që unë nuk mund ta pranoja, as ndonjë konflikt të brendshëm në shtatëshen e të zgjedhurve. Nëse do të shtoja ndonjë arësye tjetër do të thoja se edhe kur pranova të kandidoja kisha shumë ndërdyshje si përsa i përket asaj se sa i aftë do të isha të vazhdoja të bëja njëherësh edhe punën e gazetarit e shkrimtarit edhe atë punë ashtu edhe duke patur parasysh vështirësitë e mëdha që paraqet reformimi i atij institucini. Tri arësyet që kam përmendur si shkaqe e prishën krejtësisht balancën.
E këtu vijmë tek pyetja juaj që më djeg sepse dorëheqja interpretohet edhe si dorëzim, si rruga më e lehtë, por jo më e lavdishmja.
Një zgjedhje si kjo kishte një sërë kundërthëniesh. Kundërthnia më e rëndësishme për mua ka qenë ajo se nga një anë në pozicionin e inteletkualit, shkrimtarit apo gazetarit kërkohet të jesh radikal, gjithherë në luftë të papajtueshme me të keqen në emër të idealit dhe parimeve kurse në rolin e drejtuesit të një institucioni që të kërkon të punosh me të tjerët, me institucionet e tjera, quaje po deshe të bësh politikë, kërkohet moderacioni më shumë sesa radikaliteteti, realizimi i gjërave konkrete më shumë sesa shprehja e idealeve. Që të jem i sinqertë kur mora propozimin e shoqatës së gazetarëve profesionistë për të qenë antar i KDRTSH nuk e mendova se një detyrë e tillë do të politizohej aq shumë e do të futesha në qendër të polemikave politike. Pra, kam menduar se emri im si gazetar do të mbetej kryesori dhe nuk do të ekliposohej nga ajo detyrë, por mbi të gjitha se nuk do të ishte në kontradiktë të fortë me atë detyrë. Kam menduar se mund të gjeja një lloj kompromisi midis punës sime si gazetar dhe qënies antar i një bordi të Televizionit Publik, aq më tepër duke patur parasysh ndjeshmërinë që kam treguar vazhdimisht për publiken çka do të thoshte për mua se kahja e ideve për të cilat jam shprehur idealisht është e njëjtë me kahen e punës për bërjen e tyre realitet, e jo e kundërt. Duhet ta pranoj se në këtë llogari kam gabuar sepse nënvleftësova faktin (që e di) se sa xheloze dhe e sëmurë është politika për të ruajtur kontrollin total mbi çdo gjë që ekziston në Shqipëri dhe veçanërisht mbi sistemin mediatik, por edhe sepse besova se tashmë ka ardhur koha kur të gjithë aktorët janë ndërgjegjësuar se nuk mund të shkohet më kështu me këtë bathore mediash që kemi.
“Jeta është në ëndërr ëndrra bëhet realitet” thotë romantiku Novalis. Ju me fjalë të tjera më akuzoni se hoqa dorë nga vullneti për të bërë realitet ëndrrën. Edhe në shtypin e këtyre ditëve gjeta një kritikë të artikuluar nga Rudina Xhunga në gazetën Shqip e cila kritikonte një lloj idealizme që të shtyn “tu rrish larg skemave, marrëveshjeve intrigave, prapaskenave me drojën se mos ndotesh.” “Por nëse punon edhe do të bëhesh pis.”. “Të kesh frikë se mos bëhesh pis [...] është si të mos bijesh në dashuri nga frika se mos vuan.” – thotë Xhunga edhe pse kur kjo gazetë ku ajo punon më akuzoi me të keq se “u bëra pis” nuk më përkrahu duke paraqitur këtë filozofi. Është shumë e vërtetë megjithatë ajo që thotë sepse tek e fundit këtu vijmë tek thelbi i çështjes që, po të ekstrapolojmë, mund ta shtrojmë kështu: a mund të themi se jemi të moralshëm e të lirë duke ndejtur në shtëpi e duke prerë çdo marrëdhënie me shoqërinë nga frika se humbasim moralin dhe lirinë? Unë them jo sepse në fakt edhe liria edhe morali janë dimensione të njeriut si qënie sociale, që kanë kuptim vetëm në atë kontekst. Nuk mund të thuhet se dikush është i lirë nëse largohet nga të tjerët ngase i gjykon se nuk janë të lirë, e, as i moralshëm nëse nuk është në marrëdhënie ndërveprimi me të tjerët. Por nga ana tjetër kjo nuk do të thotë se duhe të bëjë imoralitete meqë është në një ambjent të pamoralshë apo të dhunojë liritë meqë është në një ambjent ku dhunohen liritë. Problemi pra më shumë është të luftosh për lirinë dhe të luftosh për moralitetin sesa të jesh i lirë, të jesh i moralshëm. Ose, nëse do të përdor metaforën e dashurisë që ka përdorur Xhunga do të thoja se liria ka të bëjë edhe me ndërmarrjen e rrezikut për t’u lidhur me dikë. Nga kjo lidhje nesër mund të kesh edhe telashe edhe zhgënjime edhe dhimbje, por vetëm nga kjo lidhje do të kesh mundësi të gjenerosh jetë, të fitosh frymëzim ose të gjesh një kuptim jete. Mirëpo akti i lidhjes nënkupton një gjë fillestare; besimin, në kohën kur bën lidhjen, se kjo do të ecë. E problemi është se që nga koha kur unë bëra “fejesën” e deri kur vendosa të mos “martohem” ndodhi diçka që më humbi atë besim të kursyer që kisha ushqyer në mundsinë e realizimit të diçkaje. Kur pranova e pata të qartë se po “nxirrja nga xhepi” një pjesë të lirisë sime apo edhe të moralit për ta investuar me besimin se për një kohë më të shkurtër apo më të gjatë nëpërmjet rezultateve të kësaj “martese” do të mund të fito/ja/nim diçka më shumë liri dhe moral. Pra shumë njerëz që mund ta kishin parë me dyshim këtë vendim duke parë disa rezultate të prekshme në RTSH e në mënyrën e funksionimit të tij qoftë përsa i përket paanshmërisë, qoftë përsa i përket shërbimit ndaj publikut, qoftë përsa i përket transparencës së menaxhimit do të mund të më rikthenini ndoshta edhe më shumë besim. Në këtë kontekst edhe mazhranca që zgjodhi atë formulë duke pasur besim në zgjedhjen e saj dhe në qëllimin e mirë të zgjedhjes së saj do të mund të merrte ndonjë pikë më shumë nga elektorati edhe për përmirësim të gjendjes së RTSH. Mirëpo mazhoranca e sakrifikoi shumë shpejt kalin për torre nëse do të përdorja një metaforë shahistike. Kurse opozita vazhdoi të shqetësohet vetëm për një gjë: se si kjo mazhorancë të mos pranohet në asgjë, të mos ketë mundësi për asnjë lloj suksesi, madje mundësisht Shqipëria të bjerë poshtë e më poshtë gjatë kësaj kohe derisa ajo të rikthehet në pushtet.
Prandja në thelb, me gjithë kontradiktat që bart kjo dorëheqje ashtu sikurse edhe zgjedhja, mendoj se kam marrë një vendim të drejtë dhe se rasti im mund të shërbejë sadopak për të ilustruar se sa e vështirë është të hysh në institucionet shqiptare me idenë se ke marrë një mistri për të ndërtuar dhe jo me idenë se ke marrë një pushkë, që ta ka dhënë partia, për të luftuar kundërshtarin.

Kohët e fundit një nga temat më të diskutuara në opinion publik shqiptar dhe sidomos në atë politik ka qënë bllokimi i kompanisë ajrore Albatros. Si e shihni gjithë këtë histori dhe a mendoni se ky ka qënë një veprim i qeverisë për t'i bërë presion presidentit?

Për këtë çështje jam shprehur edhe më herët me një shkrim të titulluar “Dy modele të dështuar”. E kam fjalën për dy modele të menaxhimit të vendit që na paraqiten nga politika lidhur me raportin e shtetit me shkelësit e ligjit – e këtu e kam fjalën kryesisht për rastet e bizneseve që ndërtohen me afera korruptive e shkelin ligjin. Po të kesh parasyh tërë qëndrimin e opozitës ndaj tentativave të mazhorancës për të dënuar shkelësit e ligjit apo korrupsionin ato mund të sintetizohen në kërkesën: o dënojini të gjithë ose asnjërin. E meqënëse të gjithë nuk mund të dënohen atëhere s’keni të drejtë të dënoni asnjërin sepse ata që po dënoni doni t’i zgjidhni nga rradhët e mbështetësve tanë ose t’u bëni presion për synimet tuaja. Në rastin e Albatrosit kjo mendësi shprehet në atë se opozita nuk thotë qoftë edhe një fjalë të vetme për nëpërkëmbjen që i ka bërë ligjit kjo kompani, por e merr në mbrojtje duke theksuar vetëm gjysmën e kësaj historie: goditjen selektive të saj për të bërë presion mbi Presidentin. Unë besoj se bërja presion dhe përdorimi selektiv i ligjit në këtë rast ekziston. E besoj këtë edhe thjeshtë duke iu rferuar faktit se ky ka qenë dhe mbetet një model i bërjes politikë tek ne dhe është një model i dënueshm dhe i dështuar njëkohësisht. Sepse nëse mazhoranca tregon selektivitet në aplikimin e ligjit dhe më anë tjetër arrin nëpërmjet mjetesh të pamoralshme të heqë prokurorin e të vendosë një prokuror të vetin atëher nuk do të kishim asnjë garanci që ky prokuror nuk do të përdorej gjithnjë në mënyrë selektive për të topitur çdo kundërshtar politik. Personalisht kam qenë dhe mbetem i mendimit se sot për sot rreziku më i madh nuk është ky, por kapja e shtetit nga krimi e korrupsioni, mbretëria a pandëshkueshmërisë që ndërtuan socialistët për krimin e se prokurori me kohë duhet të kishte dhënë dorëheqjen për këtë. Por nuk duhet të neglizhojmë faktin se duke patur parasysh se shumicën e liderëve të opozitës mund t’i kapësh e dënosh me ligj do të mund të ndodheshim përpara situatash shumë komplekse. Po të kesh një prokuror që nuk jep garanci se nuk mund të përdoret për të shkatërruar opozitën duke përdorur ligjin në mënyrë selektive mund të vijmë në një situatë mungese opozite dhe autoritarizmi të ushtruar nëpërmjet kërcënimit të dënimit. Dhe problemi më i madhe që do të sillte kjo situatë është ai se kush do ta korrigjonte Berishën dhe PD kur të bëjë politika të gabuara? Po t’i hysh thellë fenomenit me Albatrosin do të shohim se jemi pikërisht përpara këtyre dilemave të vështira që kërkojnë vërtet përgjegjësi dhe debat të thellë për të gjetur mënyrat e daljes nga dy modelet e dështuara, atë të pandëshkueshmërisë dhe atë të aplikimit selektiv të ligjit e të ndërtojmë modele që të çojnë drejt kthimit të autoriteti të shtetit më një anë e krijimit të barazisë përpara ligjit më anë tjetër.

Çështja Albatros ka sjellë në skenë edhe një problem tjetër për shoqërinë shqiptare. Fjala është për modën e përgjimeve. Mendoni se "çimkëzimi" po vë në rrezik lirinë e individit?

Kjo puna e përhapjes së modës së përdorimit të çimkave për përgjime është diçka që shoqëria duhet ta trajtojë seriozisht sepse është treguesi i asaj se çfarë marrëdhëniesh kemi krijuar në këtë shoqëri të kapitalizmit të egër dmth. se ku po shkon shoqëria nga pikpamja e moralit, e besimit të njeriut tek njeriu, e ndershmërisë së raporteve dhe zgjedhjes së mjeteve për zgjidhjen e problmeme që ka të bëjë, mes tjerash, edhe me krijimin e kushteve për një treg të lirë e të ndershëm. E kjo është gjëja më e rëndësishme sepse ajo që e quajmë cilësi e jetës mbi të gjitha ka të bëjë me gjendjen shpirtërore të një individi apo të një shoqërie dhe jo me gjendjen materiale. Historitë me çimka tregojnë se përdorimi i çdo mjeti për të arritur qëllimin tek ne ka arritur nivele degraduese të papara, por sapo thua këtë kujtohesh se nga kemi dalë: nga shoqëria komuniste e mbushur me përgjues natyralë, veshë të ngritur, që, për të bërë një copë karrierë çfarë nuk bënin. Prandaj nuk mund të mos mendosh se këtu nuk kemi të bëjmë me degradim nga një gjendje më e mirë, por me një vazhdimësi imoraliteti me përmirësime teknologjike.
Nuk e dimë tamam se si janë zhvilluar ngjarjet, por, nga sa kam ndjekur mediat, mua më duket se në një situatë me moral të shëndëshë dhe respekt për ligjin si në nivel individual edhe në nivel institucionesh, kur një kompani ka një borxh dhe kur, nga ana tjetër, pronarët kanë lidhje të afërta me Presidentin dhe e dinë se ky është në një moment delikat të karrierës së tij gjëja më e moralshme që do të duhet të bënin, madje pa marrë sinjalin se borxhi i tyre po përdoret për të bërë presion, duhej të ishte pagesa e borxhit pikërisht për ta lehtësuar jo vetëm presidentin, por edhe klimën politike. Aq më tepër kur shifra e borxhit është 400 mjë euro kurse fitimi, sipas shtypit, vetëm në një vit është 17 milion. Kurse futja në skenarin e përgjimit është komprometuese aq më tepër pse Albatros nuk merr dot përsipër as autorësinë e përgjimit sepse është e paligjshme. Kurse po ta kërkonin lejen e përgjimit në prokurori do të ishte prap e papëlqyeshme sepse prokurori në këtë rast do të akuzohej se po përdorte institucionin për të mbrojtur vetveten. Pra ky përgjim sipas meje më shumë ka sjellë dëm sesa fitim qoftë në kuptimin e moralitetit të një akti që përdoret për të arritur një qëllim qoftë në kontekstin e klimës së përgjithshme të marrëdhënies midis institucioneve. Këtu po merrem me përgjimin pa harruar se ky nuk justifikon tentativën e cilitdo pushtetar për të përdorur borxhin për qëllime politike apo aplikuar ligjin në mënyrë selektive. Edhe kjo është e dënueshme, madje po ta vesh në ballancë rëndon më shumë sepse është shteti i pari që duhet të rrezatojë moralitet. Kurse akoma më e dënueshme bëhet gjendja kur i sheh të dyja këtë forma në bashkveprim sepse përçojnë një klimë tejet të rëndë përsa i përketë shëndetit moral dhe respektit për ligjin në shqërinë shqiptare. (Rubrika Përpjekja, Standart, 23 shtator 2006)