Wednesday, December 28, 2011

A na duhen heronjtë

Në shkrimin e fundit "Për një histori pa heronj" i premtova lexuesit se do të shkruaj për temën e heronjve, a na duhen apo jo, pse na duhen, si na duhen, me një fjalë cili duhet të jetë raporti ynë me ta. Kjo është një temë tejet e ndërlikuar, e cila ka të bëjë si me  psikologjinë e individit ashtu edhe me atë të masës dhe të cilës duhet t'i qasemi duke iu referuara studimeve të antroplogjisë mbi mitologjinë, religjionet të kryqëzuara me psikoanalizën, veçanërisht atë jungiane, pa harruar historinë dhe duke patur parasysh se këto bëjnë pjesë në kategorinë e shkencave historike - hermeneutike, çka do të thotë se nuk janë shkenca ekzakte,  por interpretative e, prandaj, askush s'mund të pretendojë të japë një përgjigje të vetme, aq më pak përfundimtare. Prandaj, çka do të përpiqem të argumentoj këtu është mendimi im mbi këtë temë në pikën që kam mbrritur deri më sot. Madje këtë shkrim e konsideroj një përpjekje për të thelluar edhe njohjen time mbi temën e heronjve.


Heroi dhe individi

Nëse do t'i referohemi Jungut nevoja jonë për heronj na buron nga  arketipi i heroit që, sëbashku me arketipin e nënës, babait, zotit, animas (për meshkujt) animus (për femrat) e një miraidë arketipesh, popullojnë sferën e asaj që ai e quan subkoshienca kolektive e një individi, që e trashëgojmë si një farë ADN-je të psikikës sonë. Sipas psikoanalizës jungiane, që sipas meje është një nga interpretimet më të thella të psikikës njerëzore, (ndonëse jo e vetmja dhe as shteruese), arketipet, janë një tendecë e jona e lindur për t'i përjetuar në një mënyrë të caktuar gjërat në nivelin psikik, ashtu siç janë instinktet një tendencë e jona e lindur për t’u sjellë në një mënyrë të caktuar në nivel biologjik. Pra, psh. po të na vdesë nëna që në lindje, ashtu sikurse biologjikisht instikti do të na çojë të kërkojmë një gji për të thithur, ashtu edhe shpirtërisht arketipi i nënës do të na shtyjë të kërkojmë një figurë femërore të na zëvendësojë nënën. Po kështu arketipi animas është pjesa jonë femërore subkoshiente (kur jemi meshkuj), animus është pjesa jonë mashkullore (kur jemi femra) që luajnë rol të rëndësishëm në raportet tona me partnerin. Arketipi i zotit përfaqëson nevojën tonë për të kuptuar universin, për t'i dhënë një kuptim tërë asaj që na rrethon, që ta shohimsidiçka që ka një qëllim apo një drejtim. Sipas Jungut janë arketipet ata që krijojnë, mitet, fetë, idetë filozofike dhe prandaj këto i gjen në të gjitha popujt dhe në të gjitha epokat. Rreth origjinës së arketipeeve më duket më bindëse hipoteza se ata e kanë bazën në përsëritjen e vazhdueshme në shekuj të të njëjtave eksperienca njerëzore që kanë plazmuar psikikën e njeriut (e këtu kam rezerva ndaj teorisë sé Jungut që arrin deri né ezoterizëm dhe misticizëm kur trajton arketipet).
Një nga arketipet më të rëndësishëm është ai i heroit. Është ky arketip që, prej thellave të subkoshiencës, na shtyn të kërkojmë heronj që të na inspirojnë duke shprehur kësisoj një nevojë tonën shpirtërore. Tërheqja emocionale që provojmë kur dëgjojmë apo lexojmë historitë me heronj shpjegohet me rezonancën që ato krijojnë në shpirtin tonë. Përpjekjet e heroit, që kapërcen frikëra dhe pengesa, për të arritur qëllimin e tij, na shërbejnë si shtysa që të bëjmë të njëjtën gjë edhe ne, të çlirohemi nga ndrydhjet e të gjejmë kurajo në vetvete që të ndjekim atë shteg që na çon (dhe këtu i kërkoj lexuesit të përqendrojë vëmendjen) tek realizimi i potencialiteteve tona, i vetvetes, që sipas Jungut është tërësia e rrathëve të koshiencës dhe subkoshiencës. Mitet me heronj, pra, sipas Jungut na shërbejnë si një manual autoterapie rezultati përfundimtar i të cilës, për ata që dinë t’i përdorin këta mite me sukses, është arritja e një mendjeje të ndriçuar, e një njeriu që e njeh vërtet vetveten. Këtë proces Jungu e quan individuim. Njeriu arrin vetërealizimin, sipas thënies së Niçes "bëhu vetja jote", kur bëhet plotësisht koshient për subkoshiencën dhe arketipet që ruhen atje.
Shkurt, ne kemi nevojë për heronjtë, që të ndërgjegjësohemi se ata shprehin një nevojë tonën shpirtërore për t’u bërë heronj të vetvetes. Dhe ky ndërgjegjësim është një proces që na çon në integrimin nga subkoshienca  në koshiencën të arketipit tonë të heroit. Kurse për sa kohë idealizojmë dhe adhurojmë figura të jashtëme s'bëjmë tjetër veçse projektojmë arketipin tonë të heroit tek këto figura, duke mbetur larg njohjes së vetvetes, individuimit. Është e njëjta gjë me dashurinë. Kur ne provojmë atë që quhet dashuri me shikimin e parë, që na verbon, por që shumë shpejt edhe na zhgënjen, sipas Jungut ne s'bëjmë gjë tjetër veçse projektojmë animas/animus-in tonë tek një femër/mashkull tjetër. Kurse, për të ndërtuar një lidhje të shëndoshë dashurie, ne duhet më së pari ta integrojmë në koshiencën tonë animas/animusin tonë kurse tjetrin e jashtëm, me të cilin lidhemi duhet ta takojmë si një të ndryshëm, jo si dikë që na plotëson gjysmën e munguar dhe që, pastaj, na zhgënjen pasi ai/ajo nuk përputhet me animas/animus-in tonë. Kjo nuk do të thotë se s'duhet t'i provojmë këto ndjenja. Duhet të kemi guximin të hyjmë në xhungël, thotë Jungu. "Nuk është kurrë aq i mënçur sa duket ai që s'ka njohur çmendurinë," - thotë La Roshfuko. Por për të arritur mënçurinë duhet t’i intergojmë në koshiencë kafshët që popullojnë subkoshiencën tonë, duhet ta forcojmë koshiencën, përndryshe janë ato që do të na e zotërojnë atë duke na mbajtur në çmenduri/skicofreni.
Pa e zgjatur ideja është se kur piqemi, nëse jemi zhvilluar mirë, ne fokusohemi më thellë tek vetvetja çka do të thotë se me vetërealizimin, individuimin njeriu diferencohet nga sjelljet kolektive, sepse çdo vetvete e realizuar, sipas Jungut, është e ndryshme nga një tjetër.

* * *
Për të kaluar tek tema jonë, kur shkruaj për një historiografi pa heronj kam parasysh në nivel të psikikës individuale, si pjekurinë e një autori, që nuk projekton arketipet e tij të heroit tek figurat që përshkruan, edhe atë të një lexuesi të pjekur. Sipas gjykimit  tim për arsye të shumta që kanë të bëjnë si me regjimin totalitar që kemi kaluar që punonte, përkundrazi, për ta mbajtur njeriun të padiferencuar nga të tjerët, si me izolimin nga njohjet që kanë prurë, veçanërisht gjatë shekulit XX, filozofia, antropologjia, psikoanaliza, njeriu shqiptar thuajse nuk e njeh këtë proces pjekurimi. Mosfutja e kulturës psikoanalitike dhe psikoterapeutike edhe njëzet vjet pas rënies sé totalitarizmit shfaqet sot me pasoja dramatike përsa i përket vetërealizimit të njeriut dhe shoqërisë shqiptare. Mbetja në një fazë papjekurie është një nga shpjegimet, sipas meje, pse shumica e shqiptarëve janë aq të ndjeshëm kur u "preken" heronjtë; se përse kur u thua disa të vërteta  “të padëshiruara” mbi ndonjë figurë mitike të historisë sonë, si Skënderbeu apo Ismail Qemali, të sulmojnë sikur po i godet e fyen ata vetë, nganjëherë në mënyrën më iracionale (ndërkohë që të tjerë, më të lexuar, racionalisht mund ta njohin aspektin e tyre njerëzor, por nuk arrijnë ta bashkojnë atë me bëmat e tyre mbinjerëzore). Gjithë duke iu referuar Jungut kjo tregon se ata kanë projektuar arketipin e heroit tek kjo figurë, çka, me fjalë të tjera, do të thotë se ky arketip, si një kafshë e xhunglës së subkoshiencës që s’arrin të gjejë qetësi pasi kjo s’arrin ta njohë e t’ia kënaqë nevojën që shpreh, e turbullon koshiencën e tyre aq më dhunshëm sa më e pngopur që të jetë. Jo rastësisht njerëzit sa më pak të lexuar që të jenë aq më të kapur pas heronjve janë.
Nga gjithë sa shtjellova deri këtu shpresoj ta kem bërë të qartë përgjigjen time ndaj pyetjes së gazetares Xhunga drejtuar historianes Clayer: "“Pra, sipas jush, do të na duhet të çlirohemi nga simbolet dhe heronjtë në historinë tonë; nuk paskemi nevojë për to?”. Përgjigja ime është se heronjtë na duhen në procesin tonë të njohjes së vetvetes, të vetërealizimit, të bërjes individë dhe se bash kur ndodh ky proces ne çlirohemi nga adhurimi që kemi për figura të jashtme duke u bërë heronj të vetvetes, e duke i pranuar ata të jashtmit (psh. figurat historike) ashtu siç i njeh diskursi që e quajta “shkencor” i historisë jo ai  “ideologjik”. Sepse, ndryshe nga ç'u duket shumë prej atyre që e gjejnë forcën tek “besimi i patundur” tek heronjtë, imitimi i një figure të jashtme, apo ndërtimi i shpresës tek ato është shenjë e një pasigurie të brendshme. Dhe me këtë nuk duhet të kuptojmë se kësisoj do të arrijmë të bëjmë “mrekullirat” që kanë bërë heronjtë që kemi idealizuar kur projektonim arketipin tonë të heroit tek ata, por se do të fitojmë besimin për të qenë vetvetja, për të mos mbetur imitues, por për tu bërë krijues, e për tu ndjerë përgjegjës për aktet tona. (Responsabile (përgjegjës) vjen nga latinishtja që do të thotë i aftë për të peshuar gjërat).
Dhe këtu dua të shtoj diçka shumë të rëndësishme përsa i përket temës së heronjve tanë kombëtarë që u bë shkas për këtë shkrim. Sipas, meje heronjtë e moshës së fëmijërisë dhe rinisë, që njerëzit i lexojnë nëpër libra e i shohin nëpër filma, s'ka pse të jenë figurat historike të nacionalizmës. Për fëmjët dhe të rinjtë shërbejnë shumë më mirë si udhërrëfyes drejt njohjes e realizmit të vetvetes heronjtë e përrallave, të mitologjisë, të letërësë. Kurse me figurat historike. sipas meje, ata duhet të takohen ndryshe, kur të kenë arritur një pjekuri më të madhe, (forcimin e egos/koshiencës do të thoshte Jungu dhe Frojdi), por edhe nëpërmjet një takimi më tokësor. Sepse bash fakti se do t'u duhet të takohen me ta si figura historike, me të mirat dhe të këqijat e tyre, dhe jo si heronj, është një nga arsyet se pse nuk duhet t'i trajtojmë si mite nëpër tekste. Përndryshe një indoktrinim me ta në fëmijëri dhe një takim ndryshe në moshë të rritur, është një premisë skicofrenie. Prandaj jam kundër katekizmit me fenë nacionaliste që u bëhet fëmijëve tanë në tekstet shkollore (ashtu sikurse, në thelb për të njëjtat arsye, jam edhe kundër katekizmit fetar), pasi këto çojnë tek një njeri i ideologjizuar i cili. sipas interpretimit jungian të psikikës njerëzore, që u rreka të shtjelloj më sipër, shkon kundër njeriut të vetërealizuar. Por fakti që kjo ndodh kaq shpesh  na sjell në një aspekt tjetër të heroit, tejet më problematik sipas meje, atë të rolit të heronjve në psikologjinë sociale që më shtyn ta vazhdoj shtjellimin e argumenteve të mësipërm me një kapitull tjetër, atë  mbi heroin dhe shoqërinë. (Panorama, 28 dhjetor 2011)

Friday, December 16, 2011

Për një histori pa heronj


E prita me interes një emision “Shqip” të Rudina Xhungës të datës 28 nëntor, pasi e dija se atje do të transmetohej një intervistë e historianes Nathalie Clayer lidhur me shpalljen e pavarësisë dhe figurën e Ismail Qemalit. Isha kureshtar të dëgjoja historianen, të cilën e njoh dhe e vlerësoj për kontributin e paçmuar që ka dhënë në shkrimin e historisë sonë, veçanërisht me librin “Në fillimet e nacionalizmit shqiptar” (botime “Përpjekja”, Tiranë 2009). Mirëpo u zhgënjeva pasi u ndodha përpara disa befasish të njëpasnjëshme.
Befasia e parë ishte titulli i emisionit: “Heronjtë e Shqipërisë”. Ende nuk e paska mësuar gazetarja se termi “hero” është tejet romantizues, ideologjizues (“heronjtë e Luftës Nacional-Çlirimtare”, “heronjtë e komunizmit”, “të ndërtimit të socializmit”, “heronjtë e heshtur”, “heronjtë e burgjeve”) e se, prandaj, duhet përdorur me kujdes e me kursim në përgjithësi, e jo më kur duam të flasim për shkencë – thashë me vete – pasi kështu lehtësisht do ta humbasim njeriun Ismail Qemali dhe historinë e tij të vërtetë prapa heroit Ismail Qemali.
Befasia e dytë ishte se ndërkohë që prisja intervistën e historianes franceze, më dolën tre të ftuar shqiptarë të Xhungës: Arben Puto, Paskal Milo dhe Artan Lame, që filluan një avaz të vjetër për Ismail Qemalin, themeluesin e shtetit të parë shqiptar, aktin e tij historik – gjëra për të cilat m’u duk se s’kishte nevojë të ftonte historianë në atë tryezë. Mendova se, për të mos “prishur festën”, Xhunga e kishte hequr intervistën e Clayer pasi e merrja me mend që historiania do të ishte larg gjuhës nacional-romantike që po përdorej aty. U bëra disa herë gati ta kaloja në ndonjë stacion tjetër, por ishte e thënë të provoja befasitë e tjera. Pasi e kishte ngarkuar mirë publikun me ndjenja të larta patriotike, Xhunga futi intervistën e Clayer duke e prezantuar me një lloj mënyre sikur po na paralajmëronte se kishim të bënim me një lloj diversioni ndaj të cilit tre të ftuarit duhet të rrinin në beft që të reagonin në mbarim të intervistës dhe të reklamave pas saj.
Nëse do ta sintetizoja atë çka tha Clayer, do të veçoja disa ide që, sipas meje, qenë të reja e të rëndësishme për publikun e gjerë:
Së pari, se shqiptarizmi nuk është vepër e disa heronjve, por se për lindjen e tij (që fillon me arbëreshët) kanë ndikuar shumë faktorë, ku përveç zhvillimit të helenizmit (nacionalizmit grek), ka pasur edhe faktorë të tjerë, si zhvillimi i shkollës, i leximit të shtypit, politikat e Austro-Hungarisë e Italisë, por edhe (vini re!) politikat e Perandorisë sepse autoritetet osmane në vitet 1860 vendosën të krijojnë më shumë shkolla dhe në këtë mënyrë, niveli i edukimit mes shqiptarëve myslimanë, por edhe të tjerë, u zhvillua, u lartësua dhe ideja e nacionalizmit apo kombit bëhet kështu më e pranueshme te të rinjtë që shkonin nëpër shkolla.
Së dyti, e pyetur nëse i duket normale të kërkohet rishikimi i historisë sonë me Perandorinë, Clayer u përgjigj se “patjetër, duket normale”, madje se e gjithë historia e Shqipërisë duhet të rishikohet, pasi deri tani kjo histori ka qenë shumë e ideologjizuar dhe është shkruar duke mos shfrytëzuar teorinë e shkencave sociale.
Së treti, kur u pyet mbi rolin e Ismail Qemalit, Clayer vuri në dukje se ky ka qenë një burrë shteti osman dhe se nacionalizmi shqiptar për të, në fillim, ka pasur më shumë qëllime osmane, sesa shqiptare dhe se ai zgjodhi pavarësinë në një moment ku nuk kishte zgjedhje tjetër. Po ashtu, Clayer u tregua “e kursyer” në dhënien e meritave për themelimin e shtetit shqiptar vetëm këtij “heroi”. Duke vënë në dukje se ai ka qenë në krye të qeverisë për një kohë të shkurtër (e këtu ajo bëri një lapsus, sepse me shqipen e saj tha “disa ditë” në vend se “një kohë të shkurtër”), Clayer nënvizoi rolin e Komisionit Ndërkombëtar, i cili ka ndikuar më shumë se Ismail Qemali për krijimin e Shqipërinë duke vënë gjithashtu në dukje se ai ka qeverisur vetëm Vlorën dhe rreth Vlorës, pasi në Durrës ishte Esad Pasha, i cili mund të kishte qenë edhe ai një hero i pavarësisë për shembull. Pra, ideja e saj në thelb ishte se ka pasur shumë aktorë në atë kohë dhe se, ndër ta, Austro-Hungaria dhe Italia ndoshta kanë luajtur rolin më të rëndësishëm nga të gjithë.
Së katërti, e pyetur për nacionalizmin dhe raportin e tij me shtetin, Clayer tha se ai ka qenë dhe është një nga mënyrat për të mobilizuar popullin, por se nuk është e sigurt nëse ai i bën më mirë ndërtimit të shtetit apo atyre që e përdorin. Sepse, gjithë sipas saj, shoqëria në përditshmërinë e vet jeton dinamika të ndryshme, që nuk janë vetëm kombëtare ose shtetërore, por edhe transnacionale, edhe krahinore, familjare etj. Pra, se gjërat (edhe kur bëhet fjalë për studimet historike) nuk duhen parë vetëm në prizmin e nacionalizmit, pasi ky është një vizion shumë i kufizuar i botës.
* * *
Befasitë e tjera jobefasuese për mua erdhën nga reagimet e historianëve tanë pasi mbaroi intervista. Arben Puto, pasi tha disa fjalë pozitive për librin e Clayer të botuar në shqip, u kap te lapsusi gjuhësor “disa ditë” dhe tha se, si duket, historiania nuk e njeh mirë figurën e Ismail Qemalit, duke lënë të kuptohet se s’ia vlente të merreshe edhe me çka tha ajo. Pastaj e mori fjalën Paskal Milo dhe tori një retorikë të tërë, sipas së cilës, ne nuk duhet t’i mbivlerësojmë këta të huajt, nuk duhet të kemi komplekse inferioriteti ndaj tyre, duke shtuar se historinë tonë e dimë ne më mirë se ata pasi ne “e kemi në gjak” atë.
Shkurt, historiania franceze, e cila ka punuar dhjetë vjet për të shkruar një libër si “Fillimet e nacionalizmit shqiptar”, u fut në një emision ku s’kishte as të drejtën e replikës dhe u masakrua në stilin tashmë të njohur të “shkollës” sonë që merret me denigrimin e personit, dhe jo me analizën e argumenteve të tij. Dhe kjo, sipas meje, jo për shkak të lapsusit – që në fakt i përkiste gazetares që e kishte intervistuar ta sqaronte që gjatë intervistës, – por duke e shfrytëzuar këtë lapsus që, sipas meje, historianët tanë do të duhet të ishin të parët që ta kuptonin, duke u nisur vetëm nga fakti se një studiuese që ka punuar dhjetë vjet mbi nacionalizmin shqiptar, nuk mund të mos e dinte se për sa kohë ka qëndruar në krye të qeverisë Ismail Qemali. Në fakt, Clayer ka shkruar një tekst të tërë mbi rolin e figurës së Ismail Qemalit, të titulluar: “Të rimendojmë nacionalizmin ballkanik: – rasti i figurës së Ismail Qemal beut dhe i nacionalizmit shqiptar”, ku trajton gjithë aktivitetin e tij para dhe pas shpalljes së pavarësisë.[1]
E vërteta është se prapa lapsusit dhe keqpërdorimit të tij, problemi i emisionit ishte se ai qe një ballafaqim dydiskursesh: atij të historianit shkencëtar dhe atij të historianit ideologjizues që u shfaq qartë në një moment të intervistës ku Xhunga e pyeti Clayer: “Pra, sipas jush, do të na duhet të çlirohemi nga simbolet dhe heronjtë në historinë tonë? Nuk paskemi nevojë për to?”. Dhe Clayer u përgjigj se ajo është historiane që përpiqet të shkruajë historinë apo të japë një interpretim të saj, të kuptojë se cilët janë aktorët që kanë vepruar dhe si kanë vepruar ata – duke nënkuptuar se ky rol nuk përkon me atë të që synon ta përdorë historinë dhe protagonistët e saj si mjet për aktivizim ndjenjash popullore. Kurse qëndrimi i historianëve tanë, veçanërisht me shprehjen e Milos, se ne historinë tonë “e kemi në gjak”, e kësisoj, gati-gati s’paskemi as nevojë ta mësojmë atë, e jo më të na e mësojnë të huajt, ishte një ilustrim par exellence i asaj që studiuesi serb, Slobodan Naumoviç, e quan double insider syndrome (sindroma e dyfish të brendshmit). Kjo është sindroma e atij historiani, antropologu, etnologu, shkrimtari, intelektuali që ka prirjen ta ideologjizojë diskursin pasi është dyfish i brendshëm: së pari, pasi i përket grupit që studion për shkak se ndan me të të njëjtën gjuhë, tradita, vlera, interesa dhe, së dyti, pasi bën pjesë në atë nëngrup special shoqëror që historia e ndërtimit të shtetit komb i ka vënë tradicionalisht si detyrë të studiojë, krijojë, mbrojë “çështjen” e grupit. Ky ideologjizim, thotë Naumoviç, mund të jetë i vetëdijshëm dhe i pavetëdijshëm, por të dyja variantet nuk e përjashtojnë njëri-tjetrin dhe bash kombinimi i tyre është tipik për studiuesit ballkanas. [2]
Për ironi të fatit, këto ditë Puto e provoi si bumerang mbi kurrizin e tij këtë metodë ideologjizimi të diskursit që, në thelb, e ka origjinën te shërbimi ndaj grupit e që mund të aplikohet edhe brenda vendit kur bëhet fjalë për ballafaqim grupesh me histori të ndryshme. Kohët e fundit Puto ka nxjerrë një libër mbi luftën italo-greke, ku, mes tjerash, ka botuar edhe një dokument që tregon se at Gjergj Fishta ka qenë mbështetësi i fashizmit e se paska thënë për Hitlerin dhe Musolinin se kanë qenë gjeni. Antikomunistët që sot e përdorin Fishtën me të njëjtën metodë mendimi, e sulmuan aq egër historianin për këtë sa ndonjëri arriti deri t’i urojë vdekje të shpejtë. Ndërkaq, duhet thënë se nuk ka pikë dyshimi që ky dokument është i vërtetë, madje ka edhe dokumente të tjera që provojnë lidhjet e Fishtës me fashizmin, që nga faktet e njohura se ai ka qenë akademik i fashizmit dhe antisemit, deri te dokumente që tregojnë se u ka bërë thirrje italianëve të vijnë e t’i “presin duart” Mbretit Zog. Nuk është as i pari, as i fundit, kemi të bëjmë me një figurë që ka jetuar në një kontekst të caktuar social historik, jo me një hero të pacenuar e të pacenueshëm. A duhet t’i dimë ne këto, a duhet të na i shkruajnë historianët këto fakte, apo duhet të heshtin e të vazhdojnë të idealizojnë sipas parimit të mbrojtjes dhe glorifikimit të grupit? Sipas meje, ka ardhur koha që shkenca jonë e historisë të çlirohet nga diskursi ideologjizues, në emër të  kalimin tonë në një fazë më të lartë vetëdijeje, e jo të degradojë edhe më tej duke e konceptuar rishkrimin e historisë si heroizim të figurave që ka demonizuar komunizmi.
Po me heronjtë ç’duhet të bëjmë? A mos vallë duhet t’i heqim ata nga piedestalet ku i kemi ngritur? A nuk paskemi ne nevojë për t’u frymëzuar, për të idealizuar, për të besuar në diçka? – do të nxitojnë të më pyesin, së bashku me Xhungën, një pjesë që, kur kam trajtuar kësi temash, më kanë akuzuar për mohues, rimohues, shkatërrues mitesh, renegat, tradhtar, joshqiptar. Duke mirëkuptuar kompleksitetin e pyetjes po e lë përgjigjen e asaj se ç’duhet të bëjmë me heronjtë për një herë tjetër. Por, nxitoj, megjithatë, të vë në dukje se ky shkrim nuk synon të trajtojë temën nëse na duhen apo jo heronjtë dhe ideologjitë që ata simbolizojnë, por të vë në dukje se me rishikim të historisë së shkruar nga komunizmi duhet të kuptojmë një histori që respekton teoritë shkencore të kohës, dhe jo diskursin ideologjizues të historianëve nacionalistë që vuajnë sindromën e double insider-it.
Po ç’duhet të kuptojmë me diskurs shkencor mbi historinë tonë? Sipas meje, një diskurs (që na e inspiron edhe leximi i librit të Nathaile Clayer), ku historia nuk shpjegohet nëpërmjet heronjve tanë të pagabueshëm të shoqëruar me epitetet “i madh”, “i fuqishëm”, “i lavdishëm”, por ku ka një analizë të hollësishme të të gjithë faktorëve që sjellin një ngjarje historike, pa fshehje, manipulim, instrumentalizim faktesh; një diskurs ku vendlindja jonë, apo bindjet tona, apo interesat tona e të grupit ku bëjmë pjesë nuk na bëjnë të humbasim etikën profesionale, ashtu që të veçantën tonë ta trajtojmë me tjetër peshë e masë me të cilën trajtojmë të përgjithshmen. Sigurisht, kjo nuk është e lehtë. “Mund të jetë e vështirë, gati e pamundur, për shkencëtarët e shkencave sociale të jenë objektivë, që shpresat dhe frikat e tyre të mos ngjyrosin bindjet e tyre, – shkruan Naumoviç në esenë e tij duke cituar Alan Rayan -  por, ama, ka një diferencë të madhe sa bota midis qëllimit për të bërë diçka shumë të vështirë dhe atij për bërë diçka që s’ka kuptim".[3]


[1] « Repenser les nationalismes balkaniques. Le cas de la figure d’Ismail Qemal bey et du nationalisme albanais », dans Paruševa D., Valčev G., Voillery P. (eds.), Alexandre Exarh et les routes bulgares vers l’Europe. XIXe-début XXe siècle, Stara Zagora, 2007, p. 122-133.
[2] "Romanticists or Double Insiders? An Essay on the Origins of Ideologised Discoursesin Balkan" EthnologyEthnologia Balkanica, vol 2 (1998)
[3] Ryan, Alan 1970: "Science, Social Science and Ideology." "The Philosophy
of the Social Sciences". London: MacMillan, 220–242.

Monday, December 12, 2011

Intelektualë apo shqytarë

Kur prishet karakteri zbehet inteligjenca – thotë një fjalë e urtë. Mirë, po ç’lidhje ka inteligjenca me prishjen e karakterit do të thotë ndonjë lexues; historia na jep plot shembuj njerëzish pa karakter, por inteligjentë e të talentuar. Sipas meje ka lidhje dhe, përpara se ta argumentoj, po e bëj të qartë se e kam fjalën kryesisht për inteligjencën e asaj kategorie që quhen intelektualë të shekullit XX – XXI dhe, po ashtu, se nuk kam parasysh jetën e tyre private, madje as atë që Kanti e quan “përdorimi privat i arsyes”, kur kjo është thjesht në shërbim të profesionit të ngushtë të individit, por karakterin dhe inteligjencën të shprehur në veprat/aktet e tyre publike, në “përdorimin publik të arsyes” pra.
Idealisht rolin e intelektualit - nëse do t’i referohesha metaforës së famshme të Platonit, asaj të shpellës, - do ta krahasoja me atë të atij të burgosurin që çlirohet nga zinxhirët, që nuk e lenë të shohë veçse hijet e projektuara në mur të dritës së diellit që i bije nga prapa,  që arrin të kthehet drejt kësaj drite me trup dhe me mendje dhe, pasi e njeh atë nëpërmjet atij procesi, që Platoni e quan konvertim, kthehet t’ua kumtojë të tjerëve, që kanë mbetur të lidhur, me qëllim çlirimin e tyre. Më duket se edhe kur flitet për pavarësi të intelektualit, duhet të kuptojmë pikërisht atë se ai, nëpërmjet konvertimit, bëhet i pavarur nga këta zinxhirë,  dhe “varet” tek drita që ai ka parë, çka, pa metafora, do të  thotë tek vizioni i tij për botën, parimet, vlerat, idetë, iealet, të vërtetat në të cilat beson, dhe vepra e tij publike duhet ta marrë inspirimin pikërisht tek kjo dritë. Thënien në fjalë e intepretoj kështu pra: se kur inspirimi nuk vjen nga kjo dritë por nga motive të ulta atëhere inteligjenca do të flasë më shumë për terrin e hijeve të shpellës sesa për dritën.


Është tmerrësisht zhgënjyese kur sheh se si, megjithëse roli çlirues i njeriut të ditur është kultivuar qysh prej kohëve të Sokratit e Platonit, në këtë vendin tonë, edhe njëzet vjet pas rënies së diktaturës, sheh një kategori që, megjithëse e quajnë veten intelektualë, punojnë me përkushtim të paparë për t’i mbajtur njerëzit të lidhur me zinxhirë, të dënuar vetëm për të parë hijet e kokës së tyre të projektuara në murin përballë. Së fundmi e përjetova këtë zhgënjim, që s’është i pari, duke lexuar reagimet e disa të ashtuquajturve intelektualë ndaj shkrimit tim “Kadare Rama – memuaristika si operacion plastik.” Në shkrim ngrita shqetësimin për një fenomen tejet të rëndë që po ndodh jo thjesht në letrat shqipe, por në kulturën e kësaj periudhe: atë se pushtetparaja dhe videokracia, si dy anë të së njëjtës medalje, po uzurpojnë dhe banalizojnë me paturpësi çdo gjë, deri edhe altarin e librit, duke bërë që libra jo vetëm të mbushur me gënjeshtra, çka mjafton për t’i skualifikuar, por edhe libra shumë të dobët nga pikpamja e punës së derdhur, përsa i përket kulturës së autorit si thellësi e mendimit e gjykimit, strukturës, stilit, të suspensit, koherencës së veprës etj., në sajë të kulturës së manipulim simulimit, të promovuar nga pushteti i videokracisë, po prezantohen si kryevepra duke thelluar krizën e vlerave morale intelektuale që po kalon shoqëria shqiptare. E bëra pa pretenduar se argumentet e mija ishin të padebatueshme, por i bindur, megjithatë se hyrja me çizmet banale të pushtetit deri edhe tek altari i librit të vërtetë ishte shprehje e një shqetësimi që e kam dëgjuar të ngrihet gjatë Panairit të fundit nga shumë njerëz të intelektit në shoqërinë tonë. U përpoqa të argumentoj në këtë kontekst se libra të tillë, si shprehje e kulturës së manipulim simulimit në funksion të pushtetit jo të vërtetës, nuk e ndihmojnë njeriun shqiptar të zhvillojë personalitetin e vet, por i ofrojnë modele se si të bëhet shpejt e shpejt personazh “i suksesshëm” duke vrarë personin dhe të vërtetën brenda vetes e, më keq akoma, duke u bërë rob e vegël e pushtetit.


Ajo që më bëri përshtypje ishte se ndërsa një numër jo i vogël, për të mos thënë i madh lexuesish më dhanë të drejtë, personalisht apo nëpërmjet komenteve në internet, në mediat tona askush nuk e trajtoi thelbin e problemit që ngrita, madje disa të ashtuquajtur intelektualë të videokracisë dhe të mediokracisë të majtë e të djathtë, u rreshtuan duke më sulmuar në mbrojtje të këtyre librave në një mënyrë të tillë që më kujtuan edhe një herë thënien se kur prishet karakteri zbehet inteligjenca. Shkrimet ishin tejet të dobët, më keq se librat për të cilët bëja fjalë, dhe dobësinë e tyre nuk ke si i shpjegon ndryshe veçse me faktin se autorët nuk i ka shtyrë interesi për të thelluar, nëpërmjet debatit e dialogut të sinqertë, njohjen e problemeve që ngrija, por nevoja/detyrimi për të mbrojtur punën e ulët si shqytarë të mbretit, që i bën të mos reshtin së na thëni se sa i bukur është kostumi i tij, ndërkohë që ai është cullak. Në këto kushte arsyetimi intelektual, apo “përdorimi publik i arsyes”, dhuntia më sipërore e njeriut, arriti të katandiset tek disa deri në lehje “qeni roje” të padronit.


  Si ilustrim më elokuent i shndërrimit të intelektualit në shqytar e kostumveshës të padronit do të zgjidhja reagimin e Dr. Ardian Klosit. “Fatosi sheh Edi Ramën në pasqyrë dhe kupton dështimin e tij si politikan, si shkrimtar, si njeri në jetë… prandaj reagon kështu”, shkruante doktori i shkencave, duke provuar se inteligjenca e tij nuk ka kuptuar pikërisht thelbin e asaj që kam ngritur: se, fatkeqësisht, për t’u bërë “i suksesshëm” në Shqipëri duhet o të kapësh pushtetin politik, o të bëhesh shërbëtori i tij, dhe se ky nuk është sukses, por dështim. Si përgjigje mund t’i thoja se etika që mundohem të respektoj në jetë do të më bënte që, sikur të më shfaqej në ëndërr vetja sikur isha autori i asaj që i ka bërë Tiranës Edi Rama këta 10 vjet do të isha zgjuar i llahtarisur e do të ndjeja çlirim të madh që jam në ëndërr. Po ashtu, ajo s’do të më lejonte kurrsesi, si shkrimtar gazetar që, për të arritur “suksesin” e veprës time, në vend se të punoja pa pushim mbi libra e letra, të kapja pushtetin politik e në sajë të këtij të uzurpoja edhe artin, letërsinë e ç’të mundja, aq më tepër duke tradhëtuar të vërtetat e mija. Kurse si botues (edhe i Edi Ramës e Klosit), po të më kishte rënë për të redaktuar një libër si Kurbani, jo vetëm nuk do t’i kisha thënë ok. botimit, siç ka bërë doktor Klosi, por do t’i kisha thënë autorit se përveçse që ka nevojë për një tjetër Edi Ramë që të jetë vërtethënës, nga pikpamja e strukturimit, e koherencës stilistikore, të zhanrit e të mendimit – që të bëhet pra libër, ka nevojnë të paktën për dy vjet punë të tjera, sepse kështu është ende në një gjendje që mund të quhet diarre e Edi Ramës sepse s’bën vaki që një “program politik”, siç e quan Klosi librin, të shkruhet në stilin e një përroi psiqik me fjali të gjata një faqe. Mirëpo, intelektualit që e quan veten edhe ambjentalist iu dukkërka për t’u patur zili puna e Edi Ramës në Tiranë, s’arritkërka të konceptualizojë se shëmtimi i Shqipërisë që përshkruan Edi Rama e ka pamjen e vet emblematike, fizike dhe morale, në Tiranën që ndërtoi Rama me politikën “një pallat një votë” dhe arritkërka deri aty sa s’ngurrokërka që, ndonëse përkthyes e botues autorësh të shquar, të na bindë për vlerat e librit me gjuhën e një  shitësi injorant kioskash, që s’ka lexuar një libër në jetën e tij, e që, prandaj, e mat vlerën e tyre vetëm me numrin e shitjeve. Duke  huazuar, jo me shumë kënaqësi, stilin e shkrimeve të tij, që kërkojnë të godasin njeriun jo argumentat e tij, (duke e reduktuar debatin ne zili, xhelozi të individit), por përsëri pa shpifur, pa krijuar një realitet që nuk të përket - sipas parimit pështy, pështy se kështu do jemi të gjithë të pështyre – siç bën ai, do t’i thoja se një mik më këshilloi të mos merrem me këtë rast të pashpresë degradimi të intelektualit në lek-tual që personin e tij e kthen lehtësisht në personazh vrasësi me pagesë në filmin e rradhës, sepse tashmë është bërë proverbiale sjellja e këtij personazhi që, pasi në një film të mëparshëm i hipën avjonit për të marrë pjesë në një ceremoni ku ti merr ndonjë çmim ndërkombëtar, apo deklaron se librin tënd mund ta ketë zili dhe Kadareja, tani të thotë se je i dështuar, por nesër mund të të takojë e të të flasë me përzemërsi e respekt, sikur s’ka ndodhur asgjë, pasi ti duhet ta kuptosh se ky ishte shërbimi i tij në filmin e rradhës, sepse në jetë nuk ka bërë zgjedhjen e atij që kur i digjet shtëpija gjen një shtëpi modeste me qira, për të ruajtur pavarësinë e intelektualit, por, si shqytar, i kërkon strehim luksoz e pa lekë bosit të bandës.


Më thanë po ashtu, se nuk ia vlen të merresh me ata pseudointelektualë të fryrë si kacek me vetveten, që jo vetëm janë të lidhur me zinxhirët e paditurisë e të interesit material në atë shpellën e Platonit, por që, nga shrregullimet mendore të megallomanisë, nuk arrijnë të shohin veç hijen e kokës stërmadhe të vetvetes e jo më të kuptojnë se prapa tyre ka një dritë që duhet ta njohin nëse duan vërtet të analizojnë e të konceptualizojnë përtej emrave të përveçëm. Në fakt, nga pikpamja intelektuale, nga gjithë çka lexova, i vetmi argument që të nxiste të arsyetoje përtej emrave të përveçëm ishte ai i disave që pretenduan t’i veshin gënjeshtrat dhe mashtrimet e librave në fjalë me teorinë se e vërteta e një individi është gjithmonë subjektive, duke na bindur gati gati se jemi të marrë ne që kërkojmë të ballafaqojmë ato që na kanë parë sytë e dëgjuar veshët për ngjarje e akte të caktuara me atë se si i kanë treguar ato autorët në librat e tyre memuaristike e që në ndonjë rast, si atë të Ardian Vehbiut, iu referuan për këtë edhe Frojdit.  Sipas interpretimit të Frojdit nga Vehbiu, kur Edi Rama na paraqitet tek Kurbani si një personazh që s’ka lidhje me personin që njohim, që psh. për të bërat dhe të pabërat e Tiranës ua ve fajin vetëm të tjerëve, nuk gënjen, por thotë të vërtetën e tij pasi “subjekti ndikon aktivisht për t’i dhënë të shkuarës një formë narrative […] duke i modifikuar ose rimontuar disa ngjarje  […] për të rivendosur drejtpeshimin në një psikikë të plagosur nga traumat.” (A. Vehbiu, “Lubonja dhe dy faqe të gënjeshtrës”, Shekulli 22 nëntor). Dakort me subjektivitetin, por në shkrim e bëja të qartë se bëja fjalë për mashtrime të vetëdijshme, pastaj edhe kur bëhet fjalë për “modifikime” të pavdetëdijshme, autori ka duhet ta dijë se thelbi i psikoanalizës së Frojdit është bash ndërgjegjësimi i pacientit për të vërtetën e vërtetë të traumës që ka pësuar, çka nënkupton edhe çlirimin e tij nga paranojat që i shpërrallon vetes, psikoterapeutit dhe miletit për ta fshehur atë, të cilat paranoja, në fakt, nuk ia ekuilibrojnë psikën, por përkundrazi ia rëndojnë edhe më. Kurse Vehbiu, në rolin e redaktorit të librit, si një psikoanalist i keq, jo vetëm e ka nxjerrë pacientin nga studioja e tij pa e kuruar, por, duke patur parasysh se bëhet fjalë për një politikan që nesër mund të bëhet deri kryeministër, ka “harruar” se historia ka treguar se sa larg mund të na çojnë paranojat e njerëzve të traumatizuar kur këta mendojnë se kura e tyre është pushteti.


   Por, për tu kthyer tek shprehja e atyre që thonë: “mos u merr me këtë se e njohin të gjithë se cili është” unë mendoj se me ta duhet marrë jo aq duke humbur kohë me argumentet e mosargumenteve që paraqesin, por me atë që i shtyn të humbasin inteligjencën. Sepse të thuash “mos u merr me këta”, (disa shtojnë: “se do t’u dalë ndonjë hundëlesh” ) për mua është një lloj kapitullimi i njerëzve të urtë e të mençur, tejet të lodhur për shkak të përvojës së hidhur që kemi me uzurpuesit dhe shërbëtorët e tyre të pacipë që janë fenomen tejet i përhapur, madje edhe tejet i rrezikshëm. Duhet marrë, pra, me ta, jo si hundëlesh, por duke i bërë kritikën fenomenit kulturor që i ka prodhur e që po i shumon përditë; kontekstit të sistemit politik, social, ekonomik që po e stimulon këtë fenomen. Sepse, psh., nuk mund të shihet maskarada që pamë në Panair e ndarë nga fakti se protagonistë të dorës së parë të saj qenë universitete private, shumica të promovuar si vlera të mëdha, me të njëtin stil si këta libra, duke u reklamuar apo vetëreklamuar nëpërmjet videokracisë, e që, në vend se të promovojnë libra shkencorë e studime serioze, kanë ngritur një makineri të tërë shpëlarjeje trush me gazeta e televizione dhe kanë korruptuar, nga ana tjetër, me punësimin në ta, thuajse krejt elitën e vendit që duhet të reagojë.


Shenjë kapitullimi është edhe ajo e një pjese që me përçmim të thonë: “po çfarë intelektualësh janë këta, që i quajtkërke ti intelektualë, ku kanë pasur ndonjëherë karakter dhe inteligjencë këta, kanë qenë të prishur që në vezë.” Unë nuk i besoj këtij versionit të vezës. Besoj, përkundrazi, se njeriu është në një proces të vazhdueshëm rritjeje ose degradimi dhe ky proces varet shumë edhe nga kushtet sociale politike e ekonomike në të cilat ai jeton. Ardian Klosin dhe Edi Ramën psh. unë i kam njohur edhe personalisht, por edhe si botues i shkrimeve dhe i përkthimeve të tyre. E them me kompetencë se Klosi si intelektual është mjaft më i formuar dhe më i lexuar se Rama, të cilit i mungon thuajse krejtësisht aftësia vetëkritike për të strukturuar emocionet e derdhura, siç e provon edhe libri në fjalë, paçka se në faqe të tij nuk mungon talenti që autori ka shfaqur edhe në ato vite. Më kujtohet se një shqipërim të Ramës të librit të Kandinskit “Mbi shpirtëroren në art” (botime përpjekja)  plot gabime që flisnin për vakuume kulturore (jo vetëm përsa i përket gjuhës) ky e mori dhe e bëri të kuptueshëm. Kur e shoh sot në rolin e një shqytari mjeran të cilit Lubonja (por edhe vetja ka shkruara një herë), i duken të veckël, të veckël, të dështuar, përpara Ramës nuk ka se si të mos reflektoj për procesin që e ka sjellë në këtë dehrexhe. Dhe shpjegimin e gjej tek kulti i pushtetit politik në krejt truallin ku banojnë shqiptarë, jo vetëm në Shqipëri, por edhe në Kosovë ku kam lexuar së fundi se Akademia e Shkencave paska vënë në hyrje të godinës së saj një citat të Thaçit. Ky kult pra, i “të madhit” që identifikohet me politikanin e të gjithpushtetëshmin, është aq i kultivuar tek ne saqë jo vetëm njerëzit e thjeshtë, por edhe intelektualët e pavarur, gazetarët apo aktivistët e shoqërisë civile janë “të detyruar” t’u duket vetja të vegjël, të vegjël, madje në shërbim të tyre. Tani, në kapitalizmin tonë pa demokraci, këtë kult e kemi të rënduar edhe me kultin e pasunarit, madje edhe të familjeve të mëdha. Një pjesë intelektualësh janë të detyruar ditë për ditë t’u duket vetja i vogël i vogël edhe përpara pronarit të universitetit, televizionit, gazetës, jo rrallë i lidhur bythë e brekë me bosin e politikës. Me kalimin e kohës pastaj, duke luajtur për një kohë të gjatë rolin e shqytarit, jo vetëm të mbushet mendja se me të vërtet je i vogël shumë përpara tij, por kjo mund të të çojë deri në procesin psikik të identifikimit me kalorësin të cilit i mban armët dhe vetja të të duket i madh e i rëndësishëm mu pse je pranë tij apo mu pse ekziston ai. Për tu kthyer tek teoria e vezës, Edi Rama dhe Ardian Klosi, në procesin e jetës në këtë shoqëri, sipas mendimi tim, kishin mundësi të bëheshin kontestues të kësaj kulture që personat i kthen në personazhe “të mëdhenj” e “të vegjël”, “të sukseshëm” e “të dështuar”, e që, në fakt, është “veza” nga kemi dalë të tërë. Mirpo, për shkaqe individuale por edhe përtej individuale u bënë produkt e gjenerues të mëtejshëm të saj. Një  lexues i shkrimit tim i cili duke kërkuar të thellojë tipologjinë e intelektuali që prodhon kjo kulturë, që, sipas tij, “nuk e lejon të avancoje shoqërinë tonë” shkruante se ai nuk mund të jetë i afërt as me Petron/Pietrin që “e mohon Krishtin (idealin) e tij në një moment frike dhe presioni” as me Judën, i cili, në dilemë ndërmjet "idealit" dhe "materiales", e shiti idealin kundrejt 30 asprave, por e kuptoi gabimin dhe u kthye te prifterinjtë duke u hedhur 30 monedhat në këmbë e duke u thënë se kishte dorëzuar gjak të pafajshëm. Tipologjia e këtyre tanëve, sipas tij, i përshtatet më tepër Pilatit, të cilit i interesonte më tepër pushteti se sa drejtësia, aq sa dënoi me kryqëzim dikë pa faj dhe lau duart nga "ideali". “Ashtu si Pilati kishte mungesë njohjeje dhe luciditeti ngaqë pushtet dashja nuk i'a lejonte një vullnet të tillë, po kështu edhe intelektualët tanë janë të gjymtuar në vullnet për të njohur të vërtetën.” (http://perpjekja.blogspot.com/2011/11/kadare-rama-memuaristika-si-operacion.html)


Në thelb ky kult është tregues i një kulture të trashëguar që sot, në botën demokratike,  të bën deri ekzotik pasi njeriu nuk matet atje me “i madh” dhe ”i vogël”, ai është i barabartë në dinjitet dhe përpara ligjit me të tjerët çka është thelbësorja, kurse vlerat e tjera që e dallojnë, e sekushi ka të vetat të lidhura me profesionin e vet, janë gjithsesi sekondare, e për ato ai flet me modesti e përunjësi. Nëse sot flitet për krizë të demokracisë në shoqërinë tonë, mendoj se edhe fenomeni që po trajtoj është tregues shumë domethënëse i asaj se ne nuk do të bëjmë dot përpara në demokraci pa atë ndryshim kulturor që do ta kthejë njeriun shqiptar drejt atij njeriu që ve dinjitetin dhe ndershmërinë, të vërtetën dhe ndjenjën e barazisë me të tjerët përpara “madhështisë” së pushtetit apo të parasë. Dhe kjo kërkon një tipologji tjetër intelektuali nga ai që kemi zhvilluar ne, fatkeqësisht edhe me kontributet e shquara që përmenda më sipër. Që t’i referohem edhe një herë Platonit: në “Republikën” e tij, kur propozon se në krye të politikës duhet të jenë filozofët, ai shton se këta, megjithatë, nuk duhet të qëndrojnë gjithherë në këtë detyrë pasi ata duhet t’i kthehen filozofisë që është më e epërmja gjë me të cilën duhet të merret një filozof dhe prandaj, një nga detyrat kryesore që kanë ata kur qëndrojnë në pushtet, është që të investojnë para publike që shoqëria të përgatisë filozofë të rinj. Dikush do të thotë se koha ka treguar se kjo është shumë ideale. Po, por koha ka treguar, megjithatë, edhe se sa të vlerësuar kanë mbetur ata njerëz që nuk ia kanë kushtuar jetën pushtetit apo parave individuale, por rezistencës ndaj tyre në emër të lirisë, të vërtetës, dinjitetit të të gjithëve. Në këtë pikë shumëkush do të bjerë dakort, por do të më kujtojë se, kur njeriu është gjithmonë në nevojë materiale, e humbet pasionin edhe për filozofinë edhe për të vërtetën, sepse përpara se të filozofosh duhet të hash e të ushqesh fëmijët. Unë ngulmoj se në sistemin ku jetojmë, megjithë problematikën e rëndë në këtë drejtim, si përsa i përket sistemit korruptues që kemi ndërtuar ashtu edhe trashëgimisë autoritariste së asaj kohe që fatkeqësisht duket sheshit se ka lënë hijet e veta të rënda në psikën e shoqërisë, nuk jemi si në kohën e diktaturës kur mbijetesa, deri edhe vetë jeta, ishte e varur nga bashkëpunimi me pushtetin. Sot ka shumë më tepër mundësi që të lindin intelektualë që t’i shërbejnë shoqërisë si pasqyrë që i tregon lakuriqësinë pushtetarit dhe jo si shqytarë e kostumveshës që vrasin idealin për 30 aspra e që, më keq akoma, në vend se të pendohen si Juda, kërkojnë edhe 30 aspra të tjera për ta varrosur atë për fare. Prandaj mendoj se atyre që edhe në këto kohë zgjodhën bashkëpunimin me gënjeshtrën dhe mashtrimin në dëm të së vërtetës dhe të drejtës historia do t’u veshë përgjegjësi shumë më të madhe. (Panorana, 7 dhjetor 2011)

Wednesday, November 30, 2011

Dilemat e sheshit “Skënderbej”

Nëse do t’i rendisja, pa u menduar gjatë, përshtypjet e para që më erdhën duke parë sheshin “Skënderbej” të mbaruar, do të vija, sipas radhës, shprehjet:
– Shyqyr që mbaroi dhe kemi një gjendje normale trafiku. – Po si paska dalë kështu, me këtë 8-n që ka në mes Skënderbeun?
 – Mirë që u ka shkuar mendja të vendosin bar e të mbjellin pemë të paktën.
– Po gjithë kjo hapësirë e rrethuar brenda 8–s ç’kuptim ka?
– Kush ta ketë bërë projektin? A ka pasur ndonjë debat ndonjë oponencë, apo si gjithmonë vijat i ka hequr “shefi” vetë, kurse specialistët thjesht kanë hedhur në të pastër projektin e tij?
Nëse përshtypja e parë, e kthimit të sheshit në normalitet, s’ka nevojë të komentohet – e për këtë duhet falënderuar dhe inkurajuar Bashkia – për të tjerat mund të tirren gjatë argumente ku s’është e thënë të jenë të gjithë në një mendje. Po përpiqem të përmbledh shkurtazi ato të miat.
Përsa i përket estetikës, më duket se pamja që ka dalë nuk bën përjashtim në “rregullin” e vendosur tashmë se gjithçka apo thuajse gjithçka që është bërë në këta njëzet vjet e ka bërë më të shëmtuar Tiranën se çka qenë. Kur flas për sheshin si “më të shëmtuar nga çka qenë”, nuk kam parasysh tmerrin që na panë sytë një vit e gjysmë para këtij punimi, madje as degradimin e gjatë para tij, por tri pamje të tij që i kam në kujtesë pak a shumë të idealizuara. Pamja e parë është ajo e sheshit deri në vitin 1962, kur pjesa në vazhdim të lulishtes ovale ishte rrethore e përmbyllej ende nga Pazari i Vjetër, lokalet te fillimi i Rrugës së Dibrës, ish Bashkia dhe ishkafe “Kursali”; pamja e dytë është ajo që mori sheshi kur pjesën e Pazarit e zëvendësoi Pallati i Kulturës e më vonë u rrethua edhe nga hotel “Tirana”, ndërkohë që të tjerat mbetën pak a shumë siç kishin qenë; pamja e tretë është ajo që mori kur u kthye në katror me shkatërrimin e ish-Bashkisë, të kafe “Kursalit” dhe të rrethinave prapa tyre, për t’i hapur vendin Muzeut Kombëtar dhe pastaj monumentit të Enver Hoxhës.
Për mua nuk ka pikë dyshimi se këto operacione kanë ardhur duke e shëmtuar sheshin. Arsyeja është shumë e thjeshtë dhe ndoshta s’ka të bëjë edhe aq me aftësitë profesionale të arkitektëve që i kanë projektuar – ndonëse edhe kjo s’duhet të neglizhohet, – por me humbjen e koherencës që i kanë sjellë shkatërrim/ndërtimet e pjesshme, të urdhëruara nga lart, sa me kërleshjen e stileve arkitektonike, aq edhe me shpërndërrimin e historisë dhe të funksionalitetit të sheshit. Nga një shesh i konceptuar kryesisht për rrethqarkullim këmbësorësh, karrocash e pak makinash, ku mund të bëhej edhe ndonjë tubim, e që në tërësinë e tij lidhej në mënyrë shumë më harmonike dhe njerëzore si me ovalen në mes të ministrive, ashtu edhe me ndërtimet përreth tij, ai u shndërrua nga komunistët në një shesh pushteti, monumentaliteti, duke humbur dimensionin njerëzor që kishte. Ndërtesa e Pallatit të Kulturës dhe ajo e Muzeut, por edhe hotel “Tirana”, mbetën të palidhur arkitektonikisht me ndërtesat e ministrive e të Bankës. Ndërkaq, ndërtesat katër-pesëkatëshe që u ngritën prapa Muzeut e prapa Bankës e krijuan një lloj raporti me to, por në kurriz të shkatërrimit të shumçkaje nga historia dhe bukuria e zonës ku u ngritën. Vendosja e monumentit të Enver Hoxhës, krahas atij të Skënderbeut, e bëri edhe më monumental, më absurd e njëherësh më të shëmtuar sheshin.
Në këtë gjendje, por edhe të degraduar materialisht, e gjetën sheshin fillimvitet ‘90. Shëmtimi kryesor që bënte të nevojshëm një ndërhyrje pas viteve ‘90, sipas gjykimit tim, ishte ai që i shkaktonte hapësira e mbetur bosh tek ish-shtatorja e diktatorit. Operacioni rregullues duhej të përqendrohej vetëm aty. Kurse pjesa tjetër, mirë-keq, ishte për t’u restauruar, por jo për t’u ndryshuar. Ajo jo vetëm që kështu do të ruante historinë, qoftë edhe me shatërvanin katërkëndësh që zëvendësoi atë rrethor kur sheshi para Skënderbeut u kthye në katërkëndësh, por do të mbetej edhe më koherente pasi çdo ndërhyrje e re e rëndësishme rrezikonte ta bënte edhe më shëmtuar. Mirëpo në vend të kësaj, me vitet ‘90 sheshi filloi të shihet si një vend kryesor ku pushtetarët e rinj donin të vinin vulën e tyre.
Shëmtimin e mëtejshëm e filluan Kelmendi e Brojka me vendosjen e kioskave kudo ku mundën, deri edhe brenda ovales prapa Skënderbeut, e cila vdiq kështu si lulishte. Kioskizimi i gjithandejshëm sheshit i solli një degradim të madh që i hapi mundësinë edhe shpërndërrimit të tij. Më pas, Edi Rama, duke aplikuar teorinë “historia fillon me mua”, edhe pse votat i kishte marrë me premtimin e kthimit në identitet, kreu aksionin e prerjes së pishave dhjetëravjeçare në ovalen prapa Skënderbeut, si dhe ndryshoi planimetrinë që ajo kishte pasur brenda saj me pretendimin se do ta bënte këtë ovale sipas një modeli fjorentin, që rezultoi një shëmtim i mëtejshëm. E njëjta gjë ndodhi edhe me një si shtëpi kuti katërkëndëshe druri e xhami që u vendos në vend të shatërvanit. Ndërkaq, hapësira tek ish-monumenti i Enver Hoxhës ishte bërë e mbeti teatër i lloj-lloj banalitetesh edhe për shkak se, si pa gjë të keq, kjo ishte privatizuar dhe pronarët, me projektet e tyre potenciale, nuk lejonin ndërhyrjen. Në këto kushte u bë hartimi i një plani të ashtuquajtur francez që më rezulton se është bërë nën diktatin e pronarëve të trojeve brenda dhe rrotull sheshit, por që na u shit si modernizim i qendrës, si harmonizim i historikes me modernen. Sipas këtij plani, sheshi rrethohej me nja gjashtë grataçiela 25-katëshe dhe me një numër ndërtesash të tjera të larta. Tre prej grataçielave parashikohej të ngriheshin nga lindja prapa Pallatit të Kulturës. Tri të tjera nga perëndimi: njëra prapa Bankës, duke prishur ndërtesën katërkatëshe tashmë historike të Petraq Kolevicës, njëra në fillimin ku takohen Rruga e Durrësit me atë të Kavajës, e tjetra prapa ndërtesës katërkatëshe që bën njërin nga këndet e Rrugës së Durrësit. Përveç këtyre, sheshi rrethohej edhe nga veriu me disa ndërtesa të tjera të larta, ndër të cilat një 15-katësh që parashikohej të ngrihej në hapësirën katrore brenda Muzeut Kombëtar, nja dytri më të ulëta, por deri tetëkatëshe përpara 15- katëshit e mbi hapësirën e fillimit të bulevardit “Zogu I”, midis hotel “Tiranës” dhe Muzeut. Shtoi këtyre edhe një qendër biznesi tre-katërkatëshe midis Bankës dhe Muzeut Kombëtar, në vendin ku ka qenë monumenti i diktatorit. Nuk ka nevojë të kesh ndonjë imagjinatë të zhvilluar për të parafytyruar se këto ndërtesa me lartësinë, shpeshtësinë dhe kakofoninë e tyre të stileve do ta shëmtonin edhe më tej sheshin si në kuptimin e zhvleftësimit të ndërtesave historike rreth e rrotull tij, edhe si peizazh urban në tërësi. Efektin shkatërrues mbi peizazhin urban të ndërtesave të reja mbi ato të vjetra dhe të atyre gjigante mbi ato më të ulëta e sheh sot gjithandej në Tiranë. Nga ato më afër sheshit le të përmend Torre Drinin apo atë hinkën 25-katëshe të ngritur te tyrbja e Sulejman Pashës apo efektin shkatërrues mbi ndërtesat e ministrive të shpallura monument kulture që ka shkaktuar Kisha Ortodokse e ndërtuar në një hapësirë në të cilën dikur kishte një park që u jepte hapësirë e dritë e vlerë edhe këtyre ndërtesave.
Plani belg për sheshin u tha se “korrigjonte” apo “perfeksiononte” atë francez. Në fakt, me gjithë trumbetimin me aq bujë të francezit si gjë perfekte, belgu i hiqte atij dy-tre ndërtesa krejtësisht absurde përpara hotel “Tiranës” e linte vetëm një ndërtesë absurde midis hotel “Tiranës” e Muzeut Kombëtar, si dhe ndërtesën midis Bankës dhe Muzeut, duke e kthyer sheshin gjithashtu në një hapësirë pedonale ku qytetarët do të mund të ngjiteshin edhe në një piramidë të vogël që ta do mendja se do të kulmonte atje ku ishte dikur shatërvani. Mendohej se qytetarët do të shijonin edhe ovalen prapa Skënderbeut ku, me sa di, ka qenë ideja se mund të mbilleshin edhe pemë. Kjo hapësirë pedonale do të shtrihej edhe në zonën përreth Kuvendit.
Ideja për të pasur një shesh pedonal është pozitive, por ky projekt, sipas meje, kishte probleme të mëdha për t’u kthyer në një realitet që do të përmirësonte jetën e qytetarëve. Pa folur për efektin shkatërrues përsa i përket peizazhit urban që do të sillnin ndërtesat e reja që do t’i shtoheshin rrotull sheshit duke e kthyer në një pus të thellë që e bënte qesharake idenë e piramidës, në majë të së cilës qytetari do të ndjehej zot, le të ndalemi te problemi funksional. Sheshi do të humbiste me këtë projekt funksionin e tij si vend-qarkullim i trafikut të rrugëve kryesore që lidhin Tiranën perëndimore me atë lindore, verioren me atë jugore. Dhe ky nuk është problem i vogël. Një nga traumatizimet që kanë pësuar qytetet e vjetra kudo në botë është qarkullimi i makinave e, mbi të gjitha, këtë e kanë vuajtur sheshet. Historia e shesheve në qytetet e vjetra është e tillë që ata janë zhvilluar me rritjen e qyteteve si vende ku kishte më shumë grumbullim publik. Një shesh përbëhet zakonisht nga hapësira përpara një objekt kulti, kishë apo xhami, ku njerëzit mblidhen, nga ndonjë lulishte si dhe nga ndërtesa të tjera rrethuese ku ka edhe vende çlodhjeje dhe ngrënieje, edhe dyqane. Pra, në shekuj funksioni kryesor i shesheve ka qenë mbledhja e njerëzve të një distrikti apo të qytetit (kur bëhet fjalë për ndonjë shesh kryesor) për jetë publike e ku ata vinin, nga rrugët që konvergonin aty, më këmbë, shumë-shumë me karroca. Shtimi i makinave, veçanërisht pas Luftës së Dytë, i traumatizoi sheshet e vjetra të qyteteve. Përshtatja më e mençur që kanë bërë njerëzit për të pranuar makinat në pjesën historike të qyteteve, duke përfshirë dhe sheshet, është mbështetur kryesisht mbi tri gjëra: së pari, qendrën historike e kanë ruajtur të pandryshuar nga pikëpamja e ndërtimeve, duke mos shtuar pra dendësinë e ndërtimeve; së dyti, kanë stimuluar transportin publik; së treti, kanë vendosur kufizimin e qarkullimit të makinave duke e reduktuar atë vetëm për banorët e asaj zone. Kurse zhvillimi i mëtejshëm i qyteteve (gjithmonë sipas nevojës) është kryer në hapësira të tjera me rrugë më të gjera e ndërtime më të larta – krahas krijimit të hapësirave të tjera publike, ndër to edhe të shesheve të reja. Në Tiranë nuk është bërë asgjë e këtillë, përkundrazi, kryebashkiakët tanë i përqendruan ndërtimet e reja në qendër në një mënyrë të paparë, duke shkelur çdo normë të dendësisë për metër katror; po ashtu, në vend të stimulimit të transportit publik e të kufizimit të trafikut vetëm për banorët e zonës, ata u merakosën vetëm të zgjerojnë rrugët për të krijuar vende parkimi për makinat që u shtuan pa asnjë kontroll, duke ngushtuar kësisoj trotuaret dhe nuk krijuan thuajse asgjë më tërheqëse për jetën publike jashtë zonës së qendrës.
Në këto kushte, sheshi “Skënderbej” u shfaq i dënuar të përballojë një kontradiktë të pazgjidhshme: më një anë të bëhej vendi më tërheqës për këmbësorët e Tiranës, më anë tjetër, të mbetej vend-qarkullimi më i madh i makinave të kryeqytetit për shkak se rrotull tij ekzistonte dhe parashikohej të shtohej dendësia maksimale e banorëve dhe e makinave. Kjo e dyta, në fakt, e shkatërron të parën, duke e lënë një gjë virtuale sheshin pedonal. Sipas meje, sheshi do të mund ta kishte luajtur rolin e parë nëse brenda asaj që sot e quajmë Unaza, do të ishte ruajtur maksimalisht (duke u restauruar, sigurisht) Tirana e vjetër dhe nëse operacionet e ndërtimeve më të larta e me rrugë më të gjera do të ishin kryer jashtë kësaj unaze. Tirana historike do të merrte kështu një vlerë të jashtëzakonshme dhe sheshi, madje deri edhe bulevardi, do të mund të ktheheshin lehtas vetëm për këmbësorë dhe biçikleta. Në kushtet e krijuara në Tiranë dhe me ato që parashikonte plani franko-belg, kjo ishte, sipas meje, e pamundur, sepse do ta vështirësonte edhe më jetën e qytetarëve në zonën përtej ndalimit të qarkullimit për mungesë të infrastrukturës rrugore. Por, edhe sikur ta pranojmë për një moment se do t’i hynim aventurës së planit frankobelg, do të duhej të paktën që kjo të kishte filluar duke pas bërë më parë infrastrukturën rrugore me kalime dhe nënkalime që do të garantonin funksionimin normal të trafikut. Nuk mund as të fillonin punimet për sheshin pa qenë më së pari e ndërtuar kjo infrastrukturë. E, në këtë kontekst, le të mos harrojmë se qendra e Tiranës ka më se njëzet vjet që është shndërruar në një kantier ndërtimi që prodhon pluhur, ndotje dhe, ç’është më e keqja, edhe shëmtim. Plani franko– belg i Ramës na premtonte, minimumi, edhe njëzet vjet të tjerë kësisoj. Mjaft të përfytyrosh ndërtimet e parashikuara midis Bankës dhe Muzeut Kombëtar, midis Muzeut dhe hotel “Tiranës”, brenda vetë Muzeut apo gjashtë grataçielat që përmenda për të kuptuar se mundësia e një hapësire të qetë pedonale brenda sheshit do të mbetej një ëndërr që s’do të mund të bëhej realitet as për tokësorët e brezave që sapo kanë lindur, pasi një shesh i tillë i superngjeshur me ndërtime do të ishte i pabanueshëm.
Shpresoj se ideja për t’i realizuar këto ndërtime të jetë një makth që nuk do të na kthehet më kurrë e ne të fillojmë të mendojmë për sheshin në një kontekst më njerëzor.
Përsa i përket vlerësimit estetik të sheshit që ka dalë, mbetem i idesë se, në pamundësi për të kthyer pamjen e sheshit të para vitit ‘62 apo edhe atë me ish-Bashkinë e Kursalin të paprishur, ajo më e mira e mundshme që mund të kishte bërë ekipi i kryetarit të Bashkisë aktuale do të kishte qenë, së pari, kthimi i ovales prapa Skënderbeut në pamjen origjinale, që e bënte shumë mikpritës atë vend për qytetarin me shkallët hyrëse në veri dhe në jug; së dyti, rikthimi i shatërvanit katërkëndësh apo i një rrumbullaku varësisht nga ajo se cili mund të qëndronte më mirë; së treti, plotësimi i sheshit ku ka qenë monumenti i diktatorit, ndoshta me atë pyllin, që e kam propozuar edhe vetë në një shkrim, duke e imagjinuar si vend çlodhjeje dhe grumbullimi për vizitorët e Muzeut, ndoshta me baraka të çmontueshme, në rast festash, por kurrsesi me një ndërtesë që do t’i merret energji e pamje si Bankës, edhe Muzeut Kombëtar.
Ajo çka shqetëson më shumë, megjithatë, është aspekti funksional i sheshit që ka dalë. Pyetja që ngrihet është: a do të mund të bëhet ky shesh një qendër për këmbësorët, dhe jo të mbetet kryesisht një vend-qarkullim i makinave? A do të mund të bëhet ky një shesh i qytetarëve, dhe jo të mbetet një simbol ideologjik? Mua më duket se duhet bërë kjo përpjekje, por vetëm nëse konceptohet që Tirana brenda Unazës nuk do të rëndohet më me ndërtime, por përkundrazi, do të “ajroset” me hapësira dhe parqe të tjera të vogla brenda lagjeve, do të ketë nënkalime, transport publik dhe kufizime të qarkullimit të makinave vetëm për banorët e zonave, siç i ka gjithë bota. Atëherë ndoshta do të vinte një ditë kur sheshi të mund të mendohej të kthehej në pedonal, duke menduar njëkohësisht që disa nga ndërtesat e ministrive të shndërroheshin në muze apo qendra aktivitetesh kulturore që do t’i jepnin atij jetë. Duke e përfytyruar një projekt të tillë, e quaj të papranueshëm faktin që ajo hapësira e 8-s me një pjesë konkave më të madhe dhe një pjesë konvekse më të vogël, është konceptuar vetëm në funksion të madhështisë së Skënderbeut; kjo më duket një vazhdimësi e mendësisë komuniste që i trajtonte sheshet si simbole ideologjike, dhe jo si vende të jetës publike e ë shoqërizimit të qytetarëve.
Së fundi, por shumë me rëndësi: përvoja e këtij sheshi na lë përsëri me një shqetësim të madh. Kryetari i ri i Bashkisë na ka premtuar se projektin urbanistik që do të bëjë për Tiranën do t’ua shtrojë për diskutim qytetarëve deri edhe me një referendum. “Prova” e parë me sheshin qe e tillë që ne nuk morëm vesh asgjë se si do të dilte deri në fund. Jo vetëm, por nuk dimë as se kush e ka projektuar. Dhe kjo ka të bëjë me një çështje shumë të rëndësishme: a do të ngrihen më në fund në këto institucione rregulla transparente dhe demokratike? A do të ketë një kryearkitekt të Bashkisë që mban edhe përgjegjësi, deri penale, për ato që bëhen mirë e bëhen keq? A do të ketë oponenca serioze për projektet që të garantojnë interesin e qytetarit, apo gjithçka do të lihet në dorën, shijet e interesat e arbitraritetit të pushtetarit të radhës (e klanit të tij) që e mbron pushteti politik nga çdo përgjegjësi? (Panorama, 30 nentor 2011)

Wednesday, November 23, 2011

Kadare, Rama - Memuaristika si operacion plastik

 
I ftuar në emisionin Opinion për të diskutuar mbi librat e fundit që po bëjnë bujë në Tiranë, citova edhe një herë Maks Weberin, sipas të cilit: “në fushën e aktivitetit intelektual mund të thuhet se është “personalitet” vetëm ai që i shërben thjesht dhe pastërtisht objektit të tij. Nuk mund të jetë “personalitet” ai që, si një tregëtar, nxjerr në skenë, sëbashku me objektin, të cilit duhet t’i dedikohet, edhe veten e tij.” E kam cituar për herë të parë në shkrimin "Mbi personin dhe personazhin Kadare" (Korrieri, 23 tetor 2006) ku, mes tjerash, shkruaj se mund të vijë një moment në aktivitetin e një figure të njohur kur ai kthehet në personazh duke reshtur së qëni një person; kur, më shumë sesa ajo që bën, të vlejë ajo se kush e bën, kur vetvetja e tij bëhet objekt i aktivitetit të tij më shumë se vepra, madje në një shkallë të tillë saqë ai sillet sikur vetë ekzistenca e tij të jetë një kryevepër.
Nuk bëj pjesë ndër ata optimistë që besojnë se idetë e tij mund të ndryshojnë shpejt e shpejt botën edhe kur ato janë të mbështetura nga filozofë e mendimtarëve të mëdhenj si Weberi. Përkundrazi, bëj pjesë ndër ata që, edhe për shkak të përvojës, përsërisin shpesh e më shpesh me ironi aktualitetin, çprej 10 mijë vjet para Krishtit, të thënies së famshme të Solomonit "Stultorum infinitus numerus est" (I pafund është numri i budallenjve), paçka se s'gjej megjithatë kuptim më të mirë jete sesa të provokoj në emër të së vërtetës besimin syverbër të "budallenjve" në zotat e rremë, me shpresën se e vërteta, si ato oazet që mbijetojnë në shkretëtirë, do të gjallojë ndonjë ditë edhe tek ata. Megjithatë, për të qenë i sinqertë, nuk mund të mos çmeritem duke konstatuar se, që nga viti 2006 e deri tani, pra në harkun kohor të vetëm 5-6 vjetëve, fenomeni i kthimit të personave në personazhe, në matrapazë e tregëtarë të veprës së tyre, ka ecur si rëra në shkretëtirë me hapa të tilla galopante, saqë po vazhdoi kështu edhe disa vjet, shkretëtira shpirtërore e shqiptarëve do të arrijë kulme të papara. Në emisionin për të cilin e kam fjalën tre botues kishin dalë në skenë për të promovuar autorët e tyre pasi kishin shpërndarë e botuar nëpër të gjitha gazetat pjesë të tëra nga librat që sapo kishin botuar, të cilat i gjeje madje edhe në dy tre katër gazeta njëherësh, shoqëruar me foto të stërmëdha të autorëve në faqe të parë - gjë kjo e paparë në ndonjë vend që ka respekt për librin dhe lexuesin. Drejtuesi i emisionit, Favziu, ishte edhe ai një ndër autorët. Pashë pastaj panairin e librit të uzurpuar nga këta personazhe, ku rradha të rinjsh prisnin të merrnin autografe për libra rreth cilësisë së të cilëve s'kishin asnjë ide, madje në mungesë totale të ndonjë kritike serioze për ta. Kjo pasi vlera e tyre nuk diskutohej; për këtë mjaftonte vetvetja e autorëve të dalë në skenë, pasi "videokracia", sipas së cilës po dole në gazeta e televizion të shohin të gjithë dhe bëhesh popullor dhe kësisoj i suksesshëm; se "të jesh" do të thotë "të dukesh nëpër media" ka arritur në mbretërinë tonë një grotesk të paparë.

* * *
Fenomeni i autorit që del përpara veprës ra më së shumti në sy në ato libra që përmbajnë memuaristikë pasi, për nga vetë natyra e kësaj krijimtarie, janë ata ku autori merret me vetveten duke e bërë atë personazh. Dy librat që më tërhoqën më së shumti vëmendjen në këtë lëm ishin ai i Elena Kadaresë (ku personazhi në fakt është Ismail Kadareja, që del se është bashkautor pasi, me një deklaratë të papërgënjeshtruar nga autorja dhe botuesi, deklaroi së fundi se i paskësh dhuruar së shoqes 70 faqe e se po ashtu është edhe censor i librit, pasi i ka prerë 100 faqe) si dhe libri i Edi Ramës "Kurban". Në këtë shkrim do të merrem me këta dy libra, por duke patur parasysh se fenomeni për të cilin po shkruaj është shumë më i gjerë.
Duket sikur janë të ndryshëm dy librat në fjalë pasi të ndryshme janë periudhat për të cilat shkruhet e të ndryshëm brezat e autorëve, por, paradoksalisht, duke lexuar faqet e tyre kuptohet lehtë se që të dy janë të ngjashëm në thelb. Ngjashmëria më sipërfaqësore është se që të dy kërkojnë të na tregojnë versionin e tyre të kohëve të kaluara në të cilat, në një mënyrë apo në një tjetër, të dy personat/personazhe kanë qenë protagonistë e që shqiptarët i kujtojnë si kohë të këqija; ngjashmëria më e thellë qëndron në atë se metoda e mendimit dhe e të shkruarit - që është vetë njeriu - është huazuar nga ajo kulturë që tjetërkund e kam quajtur kulturë e "manipulim-simulimit", që e kemi provuar në trajtën e vet më të shëmtuar në memuaristikën e Enver Hoxhës, i cili e shkruante historinë sipas midesë së vet pasi raporti i këtij njeriu me të vërtetën ishte i tillë që mendonte, se duke qenë i pushtetshëm kishte pronë edhe mbi të vërtetën - çka ia bënte të ligjshëm jo vetëm përgojimin e kujtdo sipas qejfit, por deri edhe gënjeshtrën, edhe retushimin e ngjarjeve, deri të fotove të së kaluarës, duke  fshirë krejtësisht nga skena personazhe e ngjarje e duke sajuar apo nxjerrë në pah të tjerë, sipas regjisë së egos dhe interesave të tij personale, por krejtësisht në dëm të së vërtetës.
Mjafton të lexosh vetëm pak faqe për të kuptuar shfaqjen e kësaj kulture në dy librat në fjalë e pikërisht në raportin e keq të autorëve me të vërtetën. Duke lexuar këta dy libra më erdhi spontanisht të përdor metaforën: memuaristika si operacion plastik. Kjo, pasi kush i njeh ngjarjet dhe historitë e përshkruara, por edhe personat personalisht, nuk mund të mos zgurdullojë sytë duke parë se si janë fshirë nga tiparet e tyre rrudhat e jetës; shenjat e plagëve që kanë marrë, se si kanë fryrë me silikon buzët e kanë ngritur gjinjtë, kanë mbjellë flokë e më the të thashë, duke bërë personazhin e dalë kësisoj tjetër gjë nga personi që kemi njohur. Por, pse të ndodhë kjo, është pyetja. Çdo të thotë për një person të shfaqet si një personazh që s'korrespondon me të? Sipas cilit model e plazmon ai personazhin vetvete? Kjo është një dramë më vete, në fakt. Kjo shpjegohet me atë që mund të quhet intencionaliteti i librit. Drama e librave të shkruara sipas kulturës së manipulim-simulimit është se ato nuk shkruhen duke patur parasysh atë lexues që është, në thelb, lexuesi kryesor i një autori, vetvetja, sipas idesë se një libër i mirë është para së gjithash një bashkëbisedim i sinqertë me veten për ta njohur atë dhe botën më mirë. Kultura e manipulim-simulimit, që ne e kemi zhvilluar tejskajshëm në periudhën e realizmit socialist, nuk e njeh këtë lloj krijimtarie, ajo nuk synon njohjen e së vërtetës, përkundrazi ajo sendërgjon vepra që shkruhen për një publik që synohet të gënjehet, manipulohet, të sundohet, të seduktohet nga autori në emër të rritjes së pushteti të tij apo të pushtetit që ai përfaqëson. Në dy librat në fjalë gjejmë me okë të vërteta të dhunuara nga vullneti për pushtet i personazheve që flasin për veten, nga narçizizmi i tyre, nga nevoja e tyre për të kontrolluar të kaluarën, historinë, për të krijuar një version dominant të kësaj historie që synon, me kalimin e kohës, të eliminojë çdo histori tjetër. Ajo që zhduket pas këtij operacioni plastik është ajo më e bukura gjë që mund të ishte: vetvetja e autorit, e vërteta e tij e, në një kuptim më të gjerë, njohja. Por kjo nuk ka shumë rëndësi në këtë lloj kulture. Rëndësi ka imazhi, madje, edhe kur flas për lexues, kam përshtypjen se për këta autorë nuk ka aq rëndësi lexuesi se sa spektatori jo aq ajo se çfarë kanë shkruar se sa  buja televizive e promovimit, të ftuarit e rëndësishëm që do të marrin pjesë, numri i shitjeve, intervistat,  zaptimi i faqeve të gazetave që ka të bëjë me ruajtjen në faqe të parë të imazhit, për të mos u zhdukur, për "të qenë". Librat janë kësisoj një lloj "substitute" (zëvendësues) i personit të bërë personazh.

* * *
Le të hyjmë pak më konkretisht në dy librat në fjalë. Në rastin e Kadaresë, operacioni plastik me të cilin kemi të bëjmë synon kryesisht pastrimin e jetës dhe veprës së tij nga bashkëpunimi me regjimin e Enver Hoxhës, madje deri edhe paraqitjen e saj si jetë/vepër kundër atij regjimi. Është një operacion që nuk e ka për herë të parë që e kryen. Në fakt, operacioni plastik, si ruajtje imazhi, ka edhe një karakteristikë. Ai që i hyn atij pas një kohe ka nevojë për një operacion tjetër pasi moskompatibiliteti organik me silikonin vjen e bëhet i tillë saqë duhet një ndërhyrje e re.
Kësaj here Kadare ka përdorur të shoqen. Si edhe më parë ai i drejtohet madje një publiku të huaj më së pari, por me shpresën se edhe versionet jo konform të vetit për të kaluarën e jetës dhe veprës së tij me kalimin e kohës, e me imponimin e versionit që pranon bota e huaj, do të zhduken. Në këtë kontekst një "ndërhyrje' e re interesante që gjeta ishte ajo se, sipas zonjës Kadare, shkrimtari ynë i madh nuk i përket sojit të atyre autorëve që në rini kanë qenë besues të komunizmit, pastaj kanë filluar të ndërgjegjësohen e të krijojnë vepra me probleme disidente, dhe pastaj janë arratisur jashtë. (Të vjen ndërmend në këtë rast Çeslav Milosi). Jo, sipas Kadarejve, shkrimtari ka qenë i ndërgjegjshëm qysh në moshë shumë të re për regjimin. E provon këtë romani "Qyteti pa reklama", sipas tyre i shkruar andej nga viti 1959 i cili, sipas autores, nëse nuk është "antikomunist", është "akomunist". Le ta pranojmë deri këtu këtë version edhe pse nuk mund të mos kujtojmë se ky libër nuk është botuar asokohe, por, në vitet 90, e me këtë rast kemi të drejtë të dyshojmë për vërtetësinë e kësaj kur kemi parasysh se me një operacion të paparë plastik Kadare na e shiti edhe poemën Pashallarët e Kuq si antikomuniste në këto vite. Por, problemi kryesor që nxjerr versioni i antikomunistit të hershëm është se autorit/es në këtë rast i duhet të shpjegojë pse ky antikomunist ka bërë në vazhdim vepra prokomuniste, madje një korpus të tërë ku hyjnë vëllimet me poezi e poema për ndërtimin e socializmit e për shekullin e komunizmit sikurse edhe dy poemat e mëdha të vlerësuara me çmimet më të larta të Republikës: "Pse mendohen këta male" dhe "Shqiponjat fluturojnë lart", por edhe vepra të tilla si "Gjenerali i ushtrisë së vdekur" (i cili është krejtësisht në koherencë me mënyrën se si e trajtonte regjimi luftën Nacional - Çlirimtare, por edhe priftërinjtë, edhe botën kapitaliste), romanet "Dasma" e "Kështjella" etj.. Për t'ia arritur kësaj në operacionin e vet plastik, zonja Kadareja heq thuajse krejtësisht "dhjamrat" e vëllimeve me poezi të cilat nuk përmenden fare në libër. Pastaj përdor edhe shumë silikon për të fryrë e transformuar vepra të tjera. Kështu, për shembull, i heq novelës "Përbindëshi" intencionin e asokohshëm duke "harruar" të thotë se Kali i Trojës ku qëndronin armiqtë e Tiranës, që kërkonin të hynin pabesisht brenda për të djegur qytetin, ishte metafora e përdorur për revizionizmin që e gjeje asokohe rëndom në propagandën kundër BS. Personalisht e kujtoj kështu novelën e lexuar në atë kohë sepse jam i sigurt që autori i ka bërë edhe asaj operacion plastik siç i ka bërë psh. versionit të asokohshëm të "Kështjellës" simbol i rezistencës së Shqipërisë ndaj imperializmit dhe revizionizmit, që, në versionin e fundit, është ndryshuar në simbol të një kështjelle që mbron Krishtërimin nga sulmi Islam. Shumica e shqiptarëve as nuk i dinë këto, po ç'rëndësi ka kjo për kulturën e manipulimi-simulimit? Dikush mund të thotë se një ditë studiues seriozë do të merren me këtë dhe do të nxjerrin përfundimet e tyre, pasi veprat, ashtu si janë shkruar në atë kohë, shpesh edhe me shpjegimin që u bën autori, janë ende nëpër biblioteka. Por, siç e thashë, kultura e manipulimit nuk punon për njohjen, as për një grusht të diturish: ajo punon për "popullin", imagjinatën e tij kolektive, pushtetin mbi të; ajo punon për mistifikimin dhe historia ka treguar se mitet, një herë që janë ndërtuar, zor se mund të rrëzohen nga fakte "dytësore", "të parëndësishme".
Ajo që ka të re libri në fjalë në aspektin  mistifikimit është se tani duket se po bëhet përpjekja që krejt jeta e autorit/personit t'i përshtatet operacionit që u është bërë veprave. Më bëri shumë përshtypje fakti se në këtë operacion të fundit plastik Kadareja paraqitet sikur të ketë qenë ndonjë shkrimtar i formuar në kohën parakomuniste e që, deri tek Dimri i Madh, paska shkruar vepra në mos "antikomuniste", "akomuniste" - aq sa kjo paska rënë në sy duke e rrezikuar atë. Në këtë pikë të rrezikut, sipas autores, ky vendos të bëjë një "kompromis" me diktatorin (a thua se ishte i barabartë me të) duke vendosur të shkruajë një libër politik që do ta mbronte nga armiqtë e shumtë. Por kujdes, edhe këtu kompromisi është i justifikuar. Vërtet po hyjnizon diktatorin, por ama Kadare paraqitet sikur ka qenë dakort me prishjen pasi shpresonte se Shqipëria do të kthehej nga Perëndimi. Le t'i harrojmë librat e shumtë me poezi e prozë të viteve 50 - 60 që vetëm akomuniste nuk mund të quhen, përkundrazi, janë propagandë e gjallë. Le të harrojmë se antikomunisti në atë kohë kishte bërë kërkesën për t'u pranuar në partinë komuniste, pjesë e së cilës u bë duke marrë edhe urimin personal në shtëpinë e tij të Nexhmije Hoxhës. Por si mund të pranohet versioni se autori besonte se prishja me BS ishte pozitive kur dihej që në vitet 60 se prishja ishte bërë në emër të mbrojtjes së Stalinit kundër revizionizmit, dhe se ishin revizionistët ata që akuzoheshin se kërkonin të afroheshin me Perëndimin? Jo vetëm, por libri është shkruar dhjetë vjet pas kësaj prishje, kur ishte bërë e qartë se Shqipëria, jo që s'ishte kthyer nga Perëndimi, por kishte përqafuar eksperimentet e Revolucionit Kulturor kinez dhe ishte izoluar tragjikisht nga bota. Silikoni megjithatë mendohet se është aq i suksesshëm sa mund t’i bëhet  mishi dhe gjaku i vërtetë njeriut e t'i trajtojë kockat dhe mishin e tij të plakura si mbeturina që duhen nxjerrë jashtë.
Për ta bërë sa më të vërtetë silikonin zonja Kadare na tregon edhe disa anë të mbrapshta të autorit. Por edhe këtu operacioni bëhet me kujdes, sipas një shijeje të kulturës së "simulimit" që t'i përgjigjet gustove të publikut shqiptar që tërhiqet aq shumë nga njeriu i fortë, i gjithpushtetshëm. Kadareja shfaqet edhe si personazh "i keq", por i keq si perënditë, si Zeusi, psh. i cili ka edhe zemërimet e tij të padrejta. Kujtoni psh. trajtimin në libër të Qoses, të ish presidentit Mejdani apo të kritikut Agim Vinca: se si Zeusi hedh rrufetë e zëmërimit mbi ta. Po ashtu, shëmbëllyeshëm me Zeusin, ai ka edhe impulset e tij seksuale, le me barrë ndonjë tokësore andej këtej, gjithmonë të bukur yll, por Zeusi mbetet Zeus.
E vërteta që humbet në tërë këtë histori është raporti i shkrimtarit dhe i njeriut në përgjithësi me regjimin diktatorial. Duke na e paraqitur shkrimtarin si ata heronjtë pozitivë të soc-realizmit, dhe jo si bashkëpunëtor me hir ose me pahir të së keqes (në rastin në fjalë më shumë me hir sesa me pahir), humbet jo vetëm e vërteta e njohjes së asaj kohe për të cilën kemi aq shumë nevojë që të mos përsëritet, siç po na përsëritet,  - dhe prandaj po na përsëritet, - por humbet drama e vërtetë njerëzore e intelektualit në diktaturë. Mirëpo zonja Kadare u cilësua autorja e vitit. Dhe duhet ta duartrokasim, s'kemi ç'bëjmë. Vazhdojmë të jetojmë në mbretërinë e gënjeshtrës që është ndërtuar me kontributin e rrallë të të shoqit. A nuk kaluam gjysëm shekulli nën mbretin e parë të saj? Jo më kot një lexues i shkruante tek "Shekulli" Hans Joachim Lankschit që reagonte për disa gënjeshtra në libër lidhur me marrëdhëniet e Kadaresë me Camajn: "Zoti Lanksch, mos u bëni naiv! 
A mendoni se i bëhet vonë dikujt në Shqipëri për të vërtetën?
 
Shqipëria është botë e çudirave dhe e vërteta është irrelevante dhe diçka me të cilën merren vetëm “marksist-leninistët”.
 Ismail Kadare është Liza në Botën e Çudirave dhe ai nuk e ka për gjë ta përshtrijë kreativitetin letrar edhe në botën reale.
 Nga ana tjetër, publikut nuk i bëhet vonë se a gënjen Liza apo jo.
 A nuk e dini se Kadare është disidenti më i madh në Ballkan, Evrope, botë dhe më gjerë?
 A nuk e dini se të gjithë librat e tij kanë qenë kundër diktaturës, por këte kanë mundur ta kuptojnë vetëm të zgjuarit ?
 Njësoj si rrobat e mbretit që kanë mundur t'i shohin vetëm të zgjuarit."


* * *

Ç'është e vërteta, Edi Rama e ka edhe më të vështirë operacionin plastik që kërkon të kryejë me Kurbanin e tij, sepse libri/personazhi që kërkon të zëvendësojë veprën/personin është shumë më afër në kohë dhe i mungon mbështetja ndërkombëtare që ka fituar Kadareja, jo pa mundim të vetin e të regjimeve të asaj kohe e të kësaj kohe edhe pse ka punuar shumë për këtë duke e ditur se kjo peshon aq shumë tek shqiptarët e frustruar nga komplekti i inferioriteti ndaj Perëndimit. Jo vetëm, por vepra e tij, që është Tirana, nuk është e fshehur nëpër biblioteka mes librash e gazetash të pluhurosura e që, tek e fundit, dikur edhe mund të digjen e të zëvendësohen, me dekret qeveritar, nga versioni i fundit i shkrimtarit kombëtar të mbretërisë së gënjeshtrës. Operacioni plastik i Edi Ramës është shumë më i vështirë pasi ai duhet të na heqë nga pamja me Kurbanin e tij volume masive betoni e çimentoje pallatesh shumëkatëshe e të na rishfaqë pamjen e Malit të Dajtit, të lulishteve, të oborreve të shkollave, të fushave të sportit, të kinemave të vjetra të qytetit, të qindra shtëpive të Tiranës historike të zhdukura nën rruspat e miqve të tij të korrupsionit. I duhet që pusin e thellë me grataçiela, siç kishte ndërmend ta bënte qendrën e Tiranës për interesa kësisoji, të na e paraqesë si mrekulli arkitektonike; i duhet të na heqë nga mushkëritë pluhurin e gazin që po na helmon e kancerizon mushkëritë. Silikoni i Edi Ramës, i ngjyer me jeshil, duhet të na shfaqet gjithandej para syve në formë bari për të mbuluar çimenton, pluhurin, gazrat e plehërat. Megjithatë ai guxon paturpësisht ta bëjë këtë pasi e di se vetëm turpi s'ka kuptim në këtë mbretërinë tonë të gënjeshtrës që ekziston në ndërgjegjen e imponuar kolektive të banorëve të saj në formën virtuale të një vendi që, qysh në kohën e romakëve, si një hero kryelartë e i pamposhtur, e ka çarë historinë me shpatë në dorë: që ka mundur romakët, barbarët, bizantinët, osmanët, italianët, gjermanët, imperialistët, socio - imperialistët; në këtë Shqipërinë tonë ku Kryeministri i vendit inauguron një rrugë në fund të 2011-të dhe u thotë bashkëkombësve të vet se kjo rrugë është edhe një mirënjohje për Skënderbeun që ka luftuar në këto anë në 1400-tën. Aq më tepër kur ke në shërbim një hordhi gazetarësh injorantë e servilë dhe intelektualësh të tredhur që në kohën e regjimit të Enver Hoxhës, të cilët kanë hall të parë ta kenë mirë me pushtetin pasi ky të bëhet garant jo vetëm i mbijetesës ekonomike, por edhe i suksesit, aftësisë, talentit.
Në fakt, Edi Rama ka përvojë jo të pakët në zanatin e operacionit plastik. Kulturën e manipulim-simulimit dhe metodat e saj të mendimit e krijimit i ka provuar me sukses të rrallë dhe më parë. Në këtë pikë, madje, më duhet të pranoj se metafora që përdora me operacionin plastik ka një kufizim, pasi ajo nënkupton sikur personi të ketë patur një fytyrë dhe, pastaj, kur shndërrohet në personazh të pushtetit e të mediave, na shfaqet një tjetër. Kur e mendoj pak më thellë, veçanërisht duke patur parasysh personin e Edi Ramës, më del se ndoshta vetëm ata që e shohin së jashtëmi mund të flasin për një operacion plastik duke krahasuar pamjen që i kanë parë me atë se si ai na shfaqet. Kurse për personazhin së brendëshmi nuk jam i sigurt se mund të thuhet se e ka një vetëdije të vetvetes që pastaj e transformon qëllimisht nëpërmjet operacionesh plastike të vazhdueshme. Më duket se është më e drejtë të thuhet se ka një kategori njerëzish, që janë vetëm personashe pa qenë asfare persona, pasi ata ia adoptojnë gjithnjë vetveten rrethanave, ambjentit, interesave, duke mos marrë asnjëherë asnjë ide seriozisht, veçanërisht atë që quhet e vërtetë, pasi kjo mund t'u bëhet pengesë për aktrimin e tyre në skenë. Është si të imagjinosh një aktor për të cilin jeta e tij jashtë skenës të mos ekzistojë, ose më mirë të themi sikur e amputon atë pasi, për të luajtur sa më mirë identitetin e personazhit që i kërkon regjia e rradhës, i është më e volitshme të mos ketë fare identitetin e tij apo një gjykim përfundimtar për diçka. Vini re, pasi nuk ka lënë gjë pa thënë për Ilir Metën dhe llumin ku ai ka rënë Rama përfundon duke thënë se "s'është e thënë që kjo të jetë e vërteta ime e fundit për Ilir Metën", "kjo botë është e bukur se nuk është e dhënë njëherë e përgjithmonë." E ka thënë edhe Shekspiri në "As you like it" (Si t'ju pëlqejë) se e gjithë bota është një skenë dhe njerëzit, burrat dhe gratë e saj, nuk janë veçse aktorë që luajnë pjesë të ndryshme në të.
Mirëpo Shekspiri bën ironi të hidhur. Në fakt, kush ka njohur aktorët e vërtetë të skenës dhe jetën e tyre, - e them këtë duke patur parasysh jo vetëm aktorët e skenës por edhe ata të jetës - e di mirë se nuk mund të "luash" vërtet bindshëm një personazh pa qenë më së pari brenda vetes një person. Edi Rama, si në jetë edhe në këtë libër, na shfaqet si një personazh i luajtur keq mu pse brenda tij mungon personi. Më kujtohet një miku ynë i përbashkët, që thoshte me shaka se Edi Rama, po t'i dalë natën ndonjë makinë përpara, rrezikon të bjerë nën rrotat e saj pasi do i dalë përpara duke kujtuar se fanarët e saj janë prozhektorë të skenës. Ajo që i ka ndodhur në jetë - por edhe në këtë libër - është pikërisht ngatërrimi i makinës së rëndë shtypëse të pushteti me dritat lajkatare të skenës.

* * *

Duhet pranuar, megjithatë, se nuk është kaq e thjeshtë analiza kur e ngremë çështjen e personit që humbet vetveten duke u bërë personazh, pasi, në fakt, askush nuk mund të pretendojë se është një person i vetëm që kur lind e deri sa vdes. Në fakt ne mësojmë gjëra të reja dhe, duke mësuar, ndryshojmë; ne besojmë në diçka, por duke mësuar diçka tjetër ne e humbasim besimin e parë duke përqafuar një tjetër; ne kemi një profesion dhe ushtrojmë një tjetër; shpesh ne bëjmë aq shumë gabime sa jeta jonë mund të quhet një ndreqje e vazhdueshme gabimesh. Atëhere pse t'i bijem në qafë Edi Ramës; pse duhet të kapemi tek gjërat që ai ka thënë dje për t'ia hedhur poshtë ato që thotë sot në Kurbanin e tij e ta quajmë personazh pa person? Sipas mendimit tim sepse megjithë ndryshimin e vazhdueshëm ka diçka që mbetet e pandryshueshme apo që duhet të mbetet e pandryshueshme që ne të mos e humbasim personin/vetveten në rrugën e kërkimit të së vërtetës. Kjo është ndershmëria: në raport me vetveten më së pari dhe pastaj edhe me të tjerët. Vërtet njeriu mund të bëjë aq shumë gabime sa jeta e tij të quhet një ndreqje e vazhdueshme gabimesh, por ama, vetë ekzistenca e gabimit, sikurse thotë Popperi, në kundërshtim me ata që në emër gjoja të relativizmit justifikojnë çdo gënjeshtër, nënkupton kërkimin e së vërtetës. Dhe ky kërkim nuk mund të kryhet pa dritën e ndershmërisë e cila s'ka se si të mos na çojë dhe tek njohja e gabimeve tona. Është kjo, mosnjohja e gabimit, ajo që e kompromenton rëndë librin e personazhit Rama. Thuajse në çdo faqe të librit ai s'bën tjetër veçse largon gabimin dhe fajin nga vetvetja. Të vetmen gjë që pranon janë gabimet në ndryshimet kushtetuese, por edhe ato pa na shpjeguar sinqerisht motivet e vërteta, por në funksion të asaj se rindreqja e tyre i duhet për nesër. Dikush më tha se këtë libër Edi Rama e ka shkruar si psikoterapi pas humbjes së Tiranës. Është e vërtetë se një libër mund të shërbejë edhe si psikoterapi, paçka se profesionistët thonë se psikoterapinë duhet të ta bëjnë të tjerët jo vetvetja pasi ka shumë rreziqe që, në këtë mënyrë, ta thellosh sëmundjen. Por edhe ata që arrijnë ta bëjnë vetëterapinë - thonë se Frojdi ishte një i tillë - e arrijnë nëpërmjet një bashkëbisedimi të thellë intim me vetveten. Kurse Kurbani i Ramës vetëm bashkëbisedim me vetveten, introspeksion, nuk ka. Ai, me një ekzibicionizëm e ekstroversitet arrogant, thjesht bën kurban të tjerët për të larë vetveten duke e thelluar kësisoj dramën e tij të mungesës së gjetjes së vetvetes e të realitetit.

* * *
Po ndalem vetëm në një moment të librit: ai i së vërtetës së futjes së Edi Ramës si intelektual në politikë. Nuk është hera e parë që Rama shpalos gënjshtrën se ai hyri në politikë ashtu rastësisht, pas vdekjes së të atit, se këtij artisti dhe intelektuali iu lutën që të kryente sakrificën e të bërit politikan, që ai e pranoi vetëm e vetëm për t'u bërë mirë shqiptarëve. Nuk është vendi në këtë artikull për të bërë memuaristikë duke hyrë në kujtime personale që provojnë se nuk është kështu, por nuk mund të mos i referohem diçkaje që thotë për miqësinë time me të për çka është abuzuar shumë këto vite ndërkohë që unë s'kam shkruar asnjëherë pasi kam gjykuar se si gazetar duhet të merrem me punën e tij dhe fenomenet që përfaqëson si person publik: "… një miqësi e dashur që e humba kur zbrita në arenën politike... një histori kjo jo aq e lehtë për t'u shpjeguar sa ç'mund ta bëjë Fatosi…" Do ta komentoj këtë duke u marrë me thelbin e së vërtetës që Edi Rama ia fsheh më së pari vetvetes dhe pastaj të tjerëve, pasi më duket tejet i rëndësishëm ky moment për të gjithë shoqërinë, veçanërisht për intelektualët shqiptarë, pasi ka të bëjë me raportin e tyre me pushtetin politik. Do të përpiqem ta bëj duke patur parasysh se sigurisht çdo histori është e komplikuar për t'u shpjeguar, nganjëherë nuk kemi as instrumentet kulturore për ta shjeguar, por e rëndësishme është të kesh qëllimin e sinqertë për ta shpjeguar atë, ndershmërinë intelektuale dhe jo synimin për ta shtrembëruar.
Pyetja që duhet të shtronte Edi Rama, po të shkruante një libër të vërtetë, duhet të ishte se çfarë humbi ai duke hyrë në politikë, miqësinë me Fatosin apo ndonjë gjë tjetër shumë më të rëndësishme. Përgjigjen se çka humbur nuk e thotë tek Kurbani, por e ka thënë shumë kohë më parë, në një intervistë të pambaruar, fragmente të së cilës i kam cituar në një shkrim që botova në Koha Jonë të nesërmen e goditjes që i bënë njerëzit e Berishës në fillim të vitit 1997: "Intelektuali nuk kërkon vota, por kërkon të vërtetën."
Pyetja që shtrohet sot është: a e ka pasur ndonjëherë synim të vërtetën ky njeri? Mua nga përvoja e viteve në vazhdim më rezulton se jo, se edhe të vërtetat që shkruante asokohe kur ishim miq, edhe me gabimet që mund të mbanin, nuk synonin të vërtetën, por, nën diktatin e egoizmit të pafre dhe me metodat e kulturës së manipulim simulimit, synonin pushtetin. Kjo është e vetmja e vërtetë e pandryshueshme e Edi Ramës. Sa për miqtë dhe miqësinë, njerëzit që e duan pushtetin si Rama, e të mbrujtur me kulturën e manipulim-simulimit, nuk e njohin atë. As atë thënien e famshme të Kantit: "Mallrat kanë një vlerë, njerëzit një dinjitet." Kultura e manipulim-simulimit, si kulturë e njerëzve të pushtetit, në vendet jo demokratike veçanërisht, miqtë edhe mallrat i sheh në të njëjtën mënyrë: si sende që blihen dhe shiten, që përdoren e hidhen kur nuk ju duhen më, e që rimerren përsëri po t'ua lypë interesi.
Asgjë nuk ka të vërtetë në atë që thotë Rama se ai u fut rastësisht në politikë, më 1998, duke sakrifikuar artin për t'u bërë mirë shqiptarëve. Ai pushtetit i ka ardhur rrotull që me kohë dhe deri këtu s'ka ndonjë gjë të keqe; njerëzore është kjo; e keqja qëndron në llojin e raportit të tij me pushtetin dhe këtu diskutimi e tejkalon Edi Ramën dhe librin e tij. Një nga gjërat që vihet re sot si simptomatike në shoqërinë shqiptare është hipertrofizimi i politikës. Shpjegimi është i thjeshtë: pa qenë në politikë, pa pasur mbështetjen e pushteti politik direkt apo indirekt nuk je thuajse asgjë në Shqipëri. Në këto kushte sigurisht, njerëzit ndjehen "të vegjël", duke e krahasuar veten me politikanët tanë - siç thotë ai për mua, duke i shpjeguar me këtë frustrim timin, shqelmat që unë hedh kundër politikanëve, pa e kuptuar se, në fakt, ka projektuar vetveten tek unë. Personalisht frustrimin e kësaj "vogëlsie" përpara politikanit e kam provuar në mënyrën më dramatike në qelitë ku më plasi Enver Hoxha dhe e pranoj se ky frustrim mund të të çojë shumë kollaj tek tundimi i pushtetit. Është një nga tre tundimet që Djalli i shfaqi edhe Krishtit. Kush mund ta mohojë se nuk e ka provuar dhe nuk e provon këtë tundim veçanërisht në një shoqëri si kjo e jona. Por, tek e fundit, njeriu është zgjedhja që bën, veprimi i tij dhe jo tundimi e tij. Dhe këto zgjedhje kondicionohen shumë edhe nga kultura e tij edhe nga morali i tij edhe nga njohja e realitetit që jeton. Personalisht bëj pjesë ndër ata që në zgjedhjet dhe veprimet që kam bërë në liri s'jam nisur kurrë nga mendimi se për tu ndjerë/bërë "i madh" duhet të futesh në politikë dhe as se për të pasur sukses në art a letërsi duhet t'u shërbesh të pushtetëshmëve. Përkundrazi edhe jeta që kam pasur në diktaturë më ka mësuar se kategoritë "i vogël", "i madh" jo vetëm që janë shumë relative, por i përkasin një kulture antidemokratike dhe se duhet të luftojmë për një shoqëri të barabartish e jo të mëdhenjsh e të vegjëlish. Miqësia ime me Edi Ramën u krijua në krye të herës, të paktën nga ana ime, pasi ai mu paraqit si një kontestues i kulturës autoritare, i modelit të intelektualit që lidhet me pushtetin për të arritur suksesin. Një nga gjërat që e bëri atë simpatik në sytë e mi ishte pikërisht kontestimi i veprës së baballarëve që i ishin nënshtruar kësaj kulture duke filluar që nga i ati dhe deri tek Kadareja. Besova se po inauguronte një gjeneratë të re intelektualësh në Shqipëri sëbashku me demokracinë; të intelektualëve që janë "counterpart" i pushtetit, që kërkojnë të vërtetën e cila, shpesh, sidomos në një vend si Shqipëria, është me pakicën dhe jo me votën e shumicës, intelektualë që sipas meje janë shumë më të rëndësishëm sesa politikanët në një shoqëri - thuaj po deshe edhe më "të mëdhenj" se ata. Nuk na lidhte pra ndonjë miqësi fëmijërije apo nga ato të burgut por ndarja e një sëre parimesh e vlrash në të cilat mendoja se besonte ashtu si unë. Ai e di shumë mirë zhgënjimin tim ndaj një artikulli të tij plot me servilizma për Fatos Nanon, të shkruar nga Parisi në pranverë 1998, (ndërkohë që unë, akuzoja qeverisjen e tij "shkërdhatokraci") ku i shkruaja: "Në emër të ruajtjes së kësaj ndjenje (miqësisës FL), […] desha të të them se je shumë i lartë dhe shumë i madh që të katandisesh në një shkop që i duhet X-it për të përzierë sëbashku me Y një supë, që e ha Fatos Nano me …". Po i le m "X" dhe "Y" emrat e personave të tjera pasi koha më provoi se "kuzhinieri i supës" nuk qenë ata, por dora vetë Edi Rama, i cili po përgatitej (me servilizma pa fund ndaj Nanos, sëbashku me sivëllain e tij, Ardian Kosin) të bëhej ministër; siç më provoi po ashtu, kur Edi Rama hipi në pushtet, se llafet e tij të mëdha për intelektualin që kërkon të vërtetën, për antiautoritarin, kishin qenë një bllof i madh, një aktrim, për të arritur tek baballarët. Ai në një farë mënyre u bë përsëritës i babait e jo një kontestues i tij. Madje mund të thuhet se ai e çoi në shkallën më të lartë të mundëshme modelin e intelektualit që e arrin suksesin nëpërmjet pushtetit. Duke tentuar të përdorë pushtetin për të bërë edhe artistin dhe intelektualin e suksesshëm ai u bë një personazh imitues i liderëve famëkeq që nxorri shekulli i XX me bollëk dhe në mënyrë dramatike. Një karikaturë e tyre sigurisht, pasi kohët kanë ndryshuar, por jo pa pasoja të rënda kur ke parasysh shkatërrimin që i shkaktoi Tiranës apo sistemin e tmerrshëm mediatik që krijoi nëpërmjet pushteti të tij për të ushqyer narçizizmin, ekzibicionin dhe etjen e tij të pafre për pushtet.
A është kaq "e thjeshtë" sa ç'po e tregoj unë kjo histori. Sigurisht jo, por më duket se është një tentativë shumë më e sinqertë dhe drejtpërdrejtë sesa shpjegimi i asaj se pse në vend të "miqësisë së dashur" me Fatosin ai zgjodhi "miqësinë" me lloj lloj mashtruesish e trafikantësh të njohur e të panjohur, me fjalët "na ndau skena e politikës".
Libri i tij më vërteton se nuk ka kuptuar asgjë nga këto teksa e shoh se si, në stilin e kujtimeve të Enver Hoxhës, lëvdon "miqësitë" e mbrapshta që ka lidhur, e merr nëpër gojë me arrogancën e pushtetit "miqtë" dhe "armiqtë" e tij pa pasur asnjë skrupull ndaj të vërtetës, (përveç kalkulimit nëse i duhen apo nuk i duhen për karrierën e ardhshme politike); ku spikat, mungesa e inteligjencës për të kuptuar se askush vërtet inteligjent nuk i beson ato që po thotë, injorimi i deshmitareve me idenë se ata ose janë "të mundur", ose i skualifikoj si armiq, ose nuk mund të flasin pasi i kam nën pushtet apo i kam korruptuar.

* * *

Të dy personazhet e këtij shkrimi, Kadareja dhe Rama, takohen në një moment shumë interesant të librit të Kadarejve, që flet shumë për klimën e hipokrizisë dhe të pabesisë që mbretëron në gjirin e të ashtuquajturës elitë të kësaj mbretërisë sonë të gënjeshtrës. Është i paparë fragmenti në librin e Kadarejve ku këta i botojnë me datë e me orë sms-të që Edi Rama i ka dërguar zonjës Kadare, ku i kërkon që i shoqi të bëhet President. "Zemër, a do të ndodhë mrekullia!" - thotë në njërin prej tyre intelektuali që kërkonte të vërtetën i shndërruar në Kryetar të Partisë Socialiste. Kush e njeh aktorin Edi Rama nga afër nuk mund të mos qeshë me të madhe me këto sms e të kujtohet se një nga vetitë e rralla të tij, me të cilën mund të thuhet se e ka pasuruar kulturën e manipulim simulimit, është  aftësia për të korruptuar njerëzit, prveç të tjerash, edhe duke mikluar tek ata atë dobësi njrëzore për të cilën Rusoi thotë se është e vetmja ndaj të cilës çdo njeri është i pafuqishëm: vanitetin. "Sa i madhe je ti!" "Çfarë gjeniu është ky!" - janë të shumtë ata që kanë rënë në grepin e këtij seduktori të madh pa e kuptuar se "gjenialitetin" dhe "madhësinë" e vërtetë ky njeri ia njeh vetëm vetvetes. Për hir të së vërtetës më duhet të pranoj se e kam gëlltitur edhe unë ca kohë këtë grep. Afërmendsh, Kadarejtë e dinë se po kërkon t'i përdorë. Aq më tepër duke patur parasysh se ç'ka shkruar Rama për Kadarenë edhe për Partinë Socialiste në kohën kur shkruante se kërkonte të vërtetën. Por ata nuk i bëjnë asnjë koment këtij uriahipizmi. Kjo u prish punë. Nesër ky mund të bëhet kryeministër e mund të na duheet për ndonjë tjetër favor si ato që na ka bërë Berisha e Meta. Pastaj, e rëndësishme për ta është që t'i tregojnë lexuesit perëndimor, për të cilin është shkruar libri, se si i luten e i bijen në gjunjë shkrimtarit të madh liderët e maxhorancës dhe të opozitës. Mirë, po ç'nevojë kanë të na i shkruajnë me datë dhe me orë - do të pyesë lexuesi naiv. Pasi edhe këta e dinë se në mbretërinë e gënjeshtrës nesër historinë ky do ta shkruajë ndryshe, sikur iu lut Ismaili që ky ta bënte president, siç thotë tani për Nanon.
E në këtë kontekst pyetja që shtrohet më gjerë është: a e dinë të vërtetën e kësaj hipokrizie e të këtyre gënjeshtrave njerëzit. Agim Vinca kishte shkruar një shkrim të ngarkuar me habi për gënjeshtrat e zonjës Kadare lidhur me takimin e tij me shkrimtarin. Të më falë Vinca, por mua nuk më duket e sinqertë habija e tij. Kam frikë se, sikur të mos ishte prekur vetë ai, nuk do t'i kishte shkruar asfare ato reshta dhe ky është problemi, pasi nuk është kjo gënjeshtra më e madhe që lexojmë nga Kadarejtë dhe kritiku Vinca do të duhej ta kishte ngritur zërin atëhere e jo tani. Edhe Ardian Klosi, Piro Misha e Ardian Vehbiu nuk se nuk e dinë të vërtetën e Edi Ramës mbi Tiranën kur shkruajnë ato që kanë shkruar në kopertinën e librit. Problemi është se - nëse do të perifrazoja Heidegerin - ne e banojmë kulturën tonë të gënjeshtrës, ashtu si ngjala banon llumin e kënetës, duke jetuar në simbiozë me të. Kulura e kësaj memuaristike në fakt është një kulturë që e gjen rëndom në njerëzit e thjeshtë, në mënyrën se si ata tregojnë për veten apo për të kaluarën e tyre, plot mburrje e gënjeshtra. Duket sikur në një rreth vicioz, "të mëdhenjtë" tanë u adoptohen këtyre njerëzve "të vegjël" për t'u pëlqyer e njëherësh shërbejnë si modele kulturore për ta. Këta lloj librash e riprodhojnë këtë llumkulturë dhe kjo llumkulturë riprodhon këto lloj librash e këtë model intelektuali që nuk e di nëse do të emancipohet ndonjëherë.
Në mbyllje të këtij shkrimi dua t'i kërkoj ndjesë lexuesit, nëse ashtu sikurse i duket Edi Ramës, i duket edhe atij se kam treguar në këto radhë një "superioritet të fryrë moral" a thua se veten e konsideroj si peshk që nuk jeton në kënetën e kësaj llumkulture, sikur të mos i kem edhe vetë mbi shpinë njollat e saj. E siguroj lexuesin se nëse ai i gjen këto tone ato vijnë nga të ndjerit keq në këtë llum, nga nevoja për të ulërirë se s'duhet të pranojmë të jetojmë në këtë llumkulturë - në emër të më shumë dinjitet dhe më shumë lirie për të gjithë - dhe jo pse dua të nxjerr veten të larë prej saj. Këtë shkrim, madje, e konsideroj shprehje të të gjithë atyre që e kanë vuajtur dhe e vuajnë kulturën e manipulim-simulimit në mbretërinë tonë të gënjeshtrës e që janë shumë më të numërt nga ç'i mendojnë pushtatarët që e shohin Shqipërinë vetëm nga ekranet mediatike. (Panorama, 19 - 20 Nentor 2011)