Friday, February 12, 2021

Vetëvendosja si shpresë dhe një rezervë për “krej dhe drejt”



Realiteti si në Shqipëri edhe në Kosovë po ndeshet sot me disa probleme thelbësore të akumuluara – përtej akumulimit të mëkateve të personave që na kanë qeverisur - që bëjnë thirrje për ndryshim.

Le të rendis disa nga këta:

- Kriza morale, politike, kulturore e krijuar nga një kapitalizëm i egër neoliberist, konsumist, i deformuar rëndë nga kombinimi i tij me korrupsionin, mungesën e shtetit të së drejtës, të mediave të lira dhe (në Shqipëri veçanërisht) ekonominë e trafiqeve të drogës.

- Kriza e ndeshjes me globalizmin që në kushtet e varfërisë, paaftësisë dhe krimit rrezikon t’i shpërbëjë të dy vendet tona të vegjël dhe të brishtë në hapësira për shfrytëzim të shfrenuar me rrënim të trashëgimisë natyrore, kulturore, shpirtërore, indit social etj.. 

- Sundimi i një elite politike kulturore që e ka tjetërsuar pushtetin si shërbim ndaj publikes në kapje të shtetit në funksion të bizneseve e interesave private të veta dhe të klientelës së vet. 

- Ikja në këto kushte jashtë vendit për të mbijetuar e njerëzve të papërfaqësuar nga kjo elitë dhe të pambrojtur nga institucionet e këtij shteti të kapur.

- Mos aftësia apo mos interesi për t’u emancipuar nga kujdestaria apo protektorati i ndërkombëtarëve të cilët, rëndom, në funksion të interesave gjeopolitike apo të bizneseve të shteteve që përfaqësojnë kanë një aleancë me elitën e korruptuar në pushtet.

Sigurisht të dy vendet kanë edhe problemet e veta specifike. Për Kosovën do të përmendja ato të pazgjidhura lidhur me njohjen ndërkombëtare, ato të njohjes reciproke me Serbinë si dhe ato të krimeve të Luftës. Për Shqipërinë do të theksoja problemin e narkoshtetit që e ka çuar vendin në një stad shumë më të avancuar sesa në Kosovë përsa i përket shtetit të kapur dhe autoritar. Por do të thoja se ky problem i Shqipërisë mbetet kërcënim i hapur edhe për Kosovën, jo vetëm për shkak të ndikimit të madh që ka Shqipëria në Kosovë, por edhe sepse ky stad i Shqipërisë mund të mbërrijë edhe në Kosovë, nëse do të vazhdojnë problemet që përmenda më sipër. Sepse një ekonomi e përqendruar në pak duar dhe e dështuar përsa i përket aftësisë për prodhim, kompeticion dhe respektim të ligjit  mund të degjenerojë lehtë në ekonominë e narkotrafiqeve sëbashku me të gjitha rreziqet për demokracinë, meritokracinë, ekonominë e qëndrueshme që sjell bashkëpunimi politikë - biznes - krim, që po shfaqen sot në mënyrë dramatike në Shqipëri. 

Ndër partitë politike shqiptare që kanë qenë në pushtet këtej dhe andej kufirit, po të vesh re, problemet që rendita nuk artikulohen si probleme që kërkojnë riformulime themelore të programeve të tyre politike. Ato më së shumti konsiderohen si vështirësi të tranzicionit apo mëkate liderësh të caktuar dhe, si rrjedhojë, nuk shohim të paraqesin programe politike për ndryshimin e këtij realiteti përveçse reformës në drejtësi të imponuar nga ndërkombëtarët që në fakt ka dështuar më herët në `Kosovë dhe tashmë në Shqipëri.

 E vetmja parti që jo vetëm i ka denoncuar problemet që përmenda, por edhe premton t’i përballojë duke ofruar edhe një program alternativ është Vetëvendosja e Albin Kurtit. 

Ja pse gjykoj se një votë për Vetëvendosjen në 14 shkurt do të ishte një votim për të mbajtur gjallë një shpresë për ndryshim jo vetëm për Kosovën, por edhe për Shqipërinë.

***

Cila është rezerva  lidhur thirrjen e saj “krejt dhe drejt”. Kjo thirrje që nënkupton se i duhet dhënë i gjithë pushteti Vetëvendosjes në mënyrë që të bëhen punët drejt përmban një rrezik mossuksesi, përveçse autoritarizmi, që duhet mbajtur parasysh. Është shumë thjeshtëzuese ta ndash popullit “e mirë” nga elitat dhe institucionet “e këqija”, pra kur popullit i thuhet se fajin e kanë elitat e korruptuara duke i përcaktuar armikun kundër të cilit duhet të bashkohet. Në fakt e keqja që duhet ndryshuar është shumë më komplekse sepse, tek e fundit, synohet të ndryshohen shumë nga ata që cilësohen si armiq çka do të thotë, në një kuptim më të thellë, se synohet të ndryshohet vetë populli “i keq” që i ka pjellë, votuar dhe mbështetur dhe që, me siguri, do t’i mbështesë në masë të konsiderueshme edhe në këto votime. Pra, në emër të një ndryshimi që synon edhe rritjen e demokracisë si pushtet i pupullit duhet nisur nga parimi se, për ta përmbushur demokracinë nuk duhet ta thjeshtësosh, por ta ndërlikosh. Që do të thotë se për ta bërë të flasë e vendosë popullin zërat e tij  duhen shumëfishuar, se duhet të ketë polifoni dhe jo një solist të vetëm.(Panorama, 11 shkurt 2021)

Thursday, February 4, 2021

Shqiptarët dhe përbindëshi që shembi Teatrin (refleksione nga përpunimi i zisë)




Prej vitesh nuk e kam dëgjuar më shumë sesa pas prishjes së Teatrit përdorimin e fjalës “monstër” nga të njohur e të panjohur. Epidemia e fjalës filloi me indinjatën ndaj paturpësisë dhe arrogancës me të cilën Erjon Veliaj paralajmëroi shembjen e tij në një intervistë në "Syri Tv" ku kishte, minimumi, dy gënjeshtra në çdo fjali. “Ky është një monstër” – nisa të dëgjoj që të nesërmen – nga njerëz që flisnin me një ndjenjë urrejtje të tillë sa, sikur ta kishin në dorë, do ta shkelnin me këmbë pa pikë mëshire këtë “mashtrues”, “qelbësirë”, “lëpirës” e me radhë. Pas shembjes Veliaj gati u harrua dhe epidemia e fjalës, si një vjellje, si një mallkim, iu qep me një virulencë edhe më të madhe  “kryemonstrës”, serial killerit të trashëgimisë kulturore të Tiranës,  Edi Ramës. Nuk e mohoj që edhe unë u kaplova nga ndjenja të ngjashme që më çuan tek përdorimi i kësaj fjale. E kapa veten disa herë duke u përgjigjur se isha më në gjendje të kuptoja një përdhunues apo edhe një vrasës sesa "këta lloj monstrash". 

Ndërkaq, përgjatë përpunimit të zisë për Teatrin, në përpjekjen për të vendosur një lloj paqeje shpirtërore, intuita më tha se pikërisht tek paaftësia për t’i kuptuar këta “monstra” qëndronte vuajtja ime dhe e shumë të tjerëve. Në fakt, të thuash “ky është monstër” në thelb do të thotë ta trajtosh të keqen si një gropë të zezë, të pakuptueshme nga inteligjenca njerëzore. Kështu iu ktheva pak nga pak aplikimit të mësimit të vyer që na jep filozofi që ka vuajtur tërë jetën padrejtësinë e të fuqishmëve, Spinoza, i cili thotë: “Mos i përqesh veprimet e njerëzve, mos u qa, mos i urre ata, por kuptoi” – pa mundur, megjithatë, të mos i kthehem edhe idesë se ndaj “këtyre monstrave” vlen më shumë ajo që do të thoshte për ta Primo Levi: nëse t'i kuptosh do të thotë t'i justifikosh, atëherë më mirë të mos i kuptosh fare.

Sot për sot jam midis këtyre dy qasjeve, çka më duket më e drejtë, sepse jam i bindur se kundër të keqes nuk mund të reagojmë vetëm pasivisht, duke e kuptuar, por edhe aktivisht, duke e luftuar, për çka na duhen energjitë që na japin emocionet, ndër të cilët edhe ata të urrejtjes ndaj të keqes. Por, meqenëse këta muaj, në përpunimin e zisë, emocionet na kanë dominuar, - prandaj dhe përdorimi kaq shpesh i fjalës monstër - gjykoj se ia vlen t’i kthehemi edhe arsyes  me idenë se të kuptosh të keqen është e nevojshme për të ndërtuar instrumente për të vepruar kundër saj. 

***

Një vërejtje psikanalitike ndaj  përdorimit të fjalës “monstër” kundër dikujt është ajo se ne e bëjmë këtë pasi, thellë thellë, refuzojmë të shohim/pranojmë “monstrën” brenda nesh. Dikush do të ndërhynte të më thoshte: si guxon e thua se edhe unë qenkam një monstër si këta! Jo zotëri, këtë mbaje për vete! Në këtë pikë përgjigja ime (edhe ndaj vetes) është: po mirë, a  do të mund të ndodhte një krim i tillë vetëm për shkak të një “monstre” si Veliaj dhe një “kryemonstre” si Edi Rama? Mirë se këta qenkan monstra, po ata 60 këshilltarët bashkiakë që firmosën urdhër/vendimin për shembjen e Teatrit, ndër të cilët edhe neurologia e njohur Rakacolli, monstra janë? Po ata 50 aktorët, me në krye Robert Ndrenikën, që bënë peticion në favor të shembjes? Po ata specialistët e Institutit të Ndërtimit që kanë hartuar aktekspertizën e rreme sipas të cilës Teatri duhej shembur? Po ato dy gratë ministre kulture njëra pas tjetrës. Po ajo gruaja që drejton Institutin e mbrojtjes së Monumenteve? Kaq të ndryshëm nga ne qenkan këta? Mund ta zgjasja listën duke shtuar ministrin Sandër Lleshi dhe policët e tij, që nxorën me dhunë nga Teatri aktorët në 4 të mëngjesit, biznesmenët si Fusha që qëndrojnë prapa këtyre projekteve, për të mbërritur deri tek fadromisti që drejtoi krahun mizor të fadromës kundër godinës historike. Kur mendon gjithë këtë ushtri duket se ose duhet të pranojmë se jetojmë në një vend monstrash, e t’i nënshtrohemi këtij fataliteti, ose të kuptojmë fenomenin për ta luftuar. 

***

Në këtë pikë le të hap një paranteze rreth kuptimit të fjalës “monstër”.

Veçanërisht pas rënies së komunizmit, që nuk e lejonte kronikën e zezë, ne kemi filluar ta përdorim shpesh këtë fjalë, të ndikuar nga përdorimi i saj - në trajtën “monstre” nga frëngjishtja apo “mostro” nga italishtja, - për individë që kanë kryer krime të pazakonta të tipit të serial killerave. Pra është një fjalë që përdoret kryesisht për individë. Kurse me fjalën koresponduese (më shqipe) “përbindësh” ne kemi parasysh edhe një koncept figurativ si p.sh një qenie  mbinjerëzore nga trajta fizike, të stërmadhe, me shumë këmbë e shumë koka.

Kuptohet se arsyetimi që bëra mbi shumësinë e autorëve të prishjes së Teatrit na çon tek fjala “përbindësh”.  Prandaj më poshtë do të përdor edhe fjalën monstër edhe përbindësh.

 

Rinocerontizimi

Si person i përfshirë në mbrojtjen e Teatrit që kur Edi Rama tentoi për herë të parë shembjen e tij di të them se, asokohe, jo vetëm thuajse të gjithë aktorët ishin kundra shembjes, por edhe brenda partisë së tij ai ishte thuajse i vetëm. Sigurisht ndryshimi i këtij raporti, që çoi deri tek shembja, nuk buron ngase ka rënë vlera e Teatrit, pasi monumenteve të kulturës, me kalimin e kohës, u rritet vlera. As pse ka rënë ndjeshmëria e njerëzve ndaj trashëgimisë, sepse, përndryshe,  "kryemonstra" nuk do të kishte dalë më 2013 me premtimin elektoral për ristrukturimin tërësor të Teatrit - në të njëjtën linjë me premtimet e viteve kur u ngjit në pushtet me parullën “Kthim në identitet”.

Po çfarë ka ndodhur atëherë? Si u bë e mundur shembja?

Kur më del parasysh kategoria jo e vogël në numër e personave që më herët i kam dëgjuar ta etiketojnë Ramën “monstër” dhe që sot i shoh të rreshtuar në krah të tij, them se, për të kuptuar se çfarë ka ndodhur, na ndihmon shumë aftësia që ka letërsia për të shprehur gjëra që nuk arrijmë t’i përkufizojmë, për shkak të kompleksitetit të së vërtetës së tyre. Në këtë rast leximet më çojnë tek drama e Ionescos “Rinoceronti” - metaforë e shpërndërrimit të njeriut gjatë diktaturës naziste - ku i shohim njerëzit të shndërrohen në rinocerontë, derisa nuk mbetet më këmbë njeriu përveç protagonistit, i cili, edhe ai, bërtet në fund të dramës: “dua të shndërrohem, dua të shndërrohem!”, por nuk mundet. Kjo metaforë na shtyn të shtrojmë, veç të tjerash, edhe pyetjen se çfarë ndodh tek njeriu kur, individualisht, fillojnë i dalin brirët e rinocerontit dhe, kolektivisht, bëhet gjymtyrë e së keqes, përbindëshit?

Kërkimi i përgjigjes së kësaj pyetjeje na çon tek debati mbi librin e Hannah Arendt “Banaliteti i së keqes”. Duke ndjekur “monstrën” Adolpf Eichman në gjyqin e tij të famshëm, Arendt  konkludoi se ai nuk ishte “as pervers dhe as sadist”, por “tmerrësisht normal”; se ai kishte vepruar si një burokrat i rëndomtë për t’u ngritur në karrierë. I zhytur në këtë proces ai kishte humbur aftësinë për të krijuar një distancë me urdhrat e dhëna nga eprorët dhe, akoma më keq, për të ndjerë empati ndaj viktimave, sepse kishte reshtur së menduari, së ngrituri vetmevete  pyetje mbi të mirën dhe të keqen e akteve të tij. Sipas kësaj teze njeriu që resht apo dështon së menduari mund të arrijë të kryejë deri gjenocid. Dhe problemi, sipas Arendt, qëndron në atë se gjatë nazizmit ishin të shumtë gjermanët si Eichman, të cilët, edhe ata, nuk ishin as perversë dhe as sadiste, por “tmerrësisht normalë”.  Por ky “normalitet”  - thotë ajo - “është shumë më i tmerrshëm se sa të gjitha krimet e marra së bashku”. Me fjalë të tjera, sipas kësaj teze, e keqja, e tmerrshmja, nuk qëndrojnë tek individët “monstra”, por tek një proces rinocerontizimi që në  një pikë vjen e na bëhet aq “normal”, saqë mund të na detyrojë të gjakojmë të kthehemi në rinocerontë për të mos u shqyer prej tyre. 

Kundërshtarët e tezës së mos-mendimit ngulmojnë se Eichman s’ishte aspak njeri që nuk mendonte, përkundrazi, sipas tyre, ai mendonte në funksion të një projekti që synonte triumfin e një vullneti kriminal. Gjithashtu, ata e qortojnë Arendt se i ka dhënë shumë rëndësi intelektualizmit tek njeriu, ndërkohë që ka pasur edhe shumë njerëz të thjeshtë, pa ndonjë aftësi të madhe reflektimi, që kanë refuzuar të kryejnë krime si ato të nazistëve. Pra, se e keqja duhet kërkuar tjetërkund nga mos-mendimi - ndoshta në mungesën e besimit tek Zoti apo frika e ndëshkimit prej tij psh..

Duke përdorur këtë kundërargument tek shkatërrimi i Teatrit dikush me të drejtë mund të më thoshte se, nëse flas për një numër të madh shqiptarësh që përdorin fjalën “monstër” për shkatërruesit, kjo nënkupton se nuk është mos-mendimi i tyre që i ka penguar ata ta mbrojnë Teatrin, por pushteti i të liqve, dhuna e një pakice që, si e tillë, ndoshta nuk duhen quajtur kope rinocerontësh apo përbindësh. Por përsëri ngrihet pyetja: si arriti kjo pakicë të dominojë shumicën, që praktikisht do të thotë të bëhet shumicë, e të kapë shtetin?

Gjykoj se fenomeni i rinocerontizimit - edhe ai që kemi jetuar në komunizëm edhe ky që po jetojmë sot - është shumë më kompleks se thjeshtëzimi i tij në ndarjen mekanike midis një pakice monstrash dhe një shumice që i nënshtrohet apo bindet atyre. Me rinocerontizimin duhet të kuptojmë procesin e shkallë-shkallshëm të shndërrimit të një pakice monstrash në një shumicë të përbindshme. Duke analizuar mekanizmat që përdor pakica në këtë proces, si dhe duke kërkuar të gjejmë se ku mbarojnë shndërruesit dhe ku fillojnë të shndërruarit; se  ku mbaron nënshtrimi dhe ku fillon bashkëpunimi, çfarë i bashkon e çfarë i ndan me njëri tjetrin do të gjejmë se përbindëshi është një organizëm i gjallë në lëvizje e ndryshim, i përbërë nga elementë që funksionojnë si pjesë organike e tij, të cilët, po t'i analizosh, kanë të përbashkët, në gjithë diversitetin e tyre, reshtjen e mendimin. Tek të gjithë këta, në mënyrë ndërvepruese, brirët e rinocerontit kanë filluar të mbijnë kur kanë reshtur së menduari apo besuari si individë dhe, po ashtu, bashkimi me tufën u ka paralizuar ballafaqimin e mendimeve apo besimeve individuale që mund të kenë pasur me aktet që kanë filluar të kryejnë duke u bërë pjesë e kësaj tufe. Prandaj ngulmoj se analiza e dallimit midis njeriut që mendon dhe atij që rresht së menduari, si dhe e mekanizmave konkretë, në një kontekst konkret, që çojnë tek mos-mendimi, mbetet fondamentale për të kuptuar fenomenin e rinocerontizimit që shkatërroi Teatrin dhe po shkatërron Shqipërinë. 

 

Shqiptarët dhe rinocerontizimi

Gazetari austriak Joseph Roth, pas një udhëtimi nëpër Shqipëri në vitin 1927, ka shkruar: “Një shqiptar më parë nxjerr pistoletën sesa të thotë mendimin e tij të vërtetë. Tutet se mos muret kanë veshë. […]  Kaq rrallë e thonë (shqiptarët) atë që mendojnë saqë, me kohën, humbasin çdo lloj opinioni të vetin dhe marrin vetëm atë të të tjerëve. Në fund të fundit për çfarë duhet pasja e një pikëpamjeje që mbetet e pathënë? Kështu, në vend të bindjes politike shfaqet ithtari, në vend të kujdesit për tjetrin, frika ndaj tij. Në këtë vend askush nuk është i sigurt, as qeverisësi as i qeverisuri. Në këtë gjendje nuk mund të ketë asnjë lloj opinioni publik – edhe sikur ky të ishte i lejueshëm.”

Dy janë fjalët kyçe që na jep Roth për të kuptuar shqiptarin që nuk mendon: “idhujtaria” dhe “frika”. Ato, si dy anë të së njëjtës medalje, nënkuptojnë reshtjen e mendimit ose për shkak të adhurimit të autoritetit idhull ose të frikës së daljes jashtë tufës së idhujtarëve dhe të linçimit prej saj.

Paradoksalisht Roth i ka shkruar këto opinione, kaq të vërteta edhe sot për shqiptarët, në një kohë kur Gjermania dhe pastaj Austria, vende që kanë pjellë kolosë të mendimit, po uzurpohej nga një bandë kriminale, që Brehti tek “Arturo Ui”, (e luajtur shpesh edhe në Teatrin tonë), e ka quajtur “Trusti i lulelakrës”, që prodhoi “monstrën” dhe "përbindëshin" e aftë të kryejë gjenocid. Kjo tregon se fenomeni i mos-mendimit nga “idhujtaria” dhe “frika”, që çon tek rinocerontizimi është universal, jo thjesht shqiptar. Por gjykoj se ai ndryshon sipas kohëve dhe vendeve.

Duke iu referuar përvojës sonë, do të shtoja diçka veçanërisht shqiptare në këtë fenomen. Kur shkruan se shqiptarët "e thonë kaq rrallë atë që mendojnë saqë, me kohën, humbasin çdo lloj opinioni të vetin dhe marrin vetëm atë të të tjerëve” gazetari Roth nënkupton sikur ata ta kenë pasur më herët një mendim të tyrin. Gjykoj se është më e saktë të thuhet se edhe më herët ata kanë pasur një mendim të diktuar nga një idhull apo frikësues tjetër, të cilin e kanë zëvendësuar me mendimin e një idhulli apo frikësuesi të ri. Kjo ndodh më rëndom tek shqiptarët për disa shkaqe historike, edhe më të hershme se komunizmi, ndër të cilët, - pa u zgjatur, por duke theksuar se meritojnë trajtesa të thelluara -  do të përmendja:

1. Injoranca, analfabetizmi që ka dominuar ndër shekuj në pjesën më të madhe të popullsisë për shkak të jetës së izoluar në zona periferike e të humbura ku depërtimi i qytetërimeve ku kanë bërë pjesë ka qenë i dobët

2. Dominimi i strukturës autoritare në familje, shoqëri, politikë ku fjala e të madhit shndërrohet në bindje e nderim kolektiv. 

3. Ndikimi i dobët i religjioneve, sa për shkak të jetesës së izoluar në zona periferike e të humbura, ku ato mezi kanë depërtuar, aq edhe pse në shekullin e XX ndjenjat, mendimi dhe vlerat fetare u dobësuan edhe më nga thirrja nacionaliste "feja e shqiptarit është shqiptaria" (që pastaj gati u asgjësuan nga ideologjia nacional - komuniste e regjimit komunist). 

4. Elitat politike, intelektuale, fetare, edhe për shkak të konteksteve historike, nuk kanë qenë në gjendje të zhvillojnë shqiptarin që mendon, dhe aq më pak të krijojnë ndarjen dhe dialogun kritik midis tyre si përfaqësues sferash, vizionesh dhe interesash të ndryshme të jetës materiale e shpirtërore të vendit. Ato janë mjaftuar me importimin nga jashtë të ideve dhe interesave të fuqive të kohës ose pranimin e diktatit të tyre, e janë legjitimuar e imponuar brenda vendit duke ushtruar monopolin e këtyre ideve e interesave “superiore” - së bashku ose duke “pastruar” deri në vrasje njëri tjetrin për zotërimin e këtij monopoli. (Me këtë nuk dua të them se s’na janë dashur idetë e të tjerëve, por se një gjë është t’i përdorësh ato në mënyrë krijuese dhe kritike, për të kuptuar më mirë realitetin tënd, dhe krejt tjetër është të krijosh idhujtarinë e tyre për të sunduar. )

Këtyre shkaqeve më të thella historike u duhet shtuar roli i veçantë degradues, përsa i përket mendimit, i diktaturës komuniste. Duke e ekstremizuar idhujtarinë dhe frikën deri në shkatërrimin e çdo lloj bindjeje individuale, diktatura e ekstremizoi paaftësinë e shqiptarëve për të kultivuar mendimet e pikëpamjet e tyre. Ajo krijoi një njeri tek i cili, në rastin më të mirë, zhvillohej aftësia për të mbajtur në publik maskën e predikuesit të pushtetit prapa të cilës fshihej mendimi autentik, i cili, në këto kushte, ose mbetej i pazhvilluar dhe i pafrytshëm, ose edhe vdiste pa lindur mirë. Por, në rastet më të përgjithshme, ky mendim nuk lindte dot fare tek njeriu i ri, duke i lënë vendin idhujtarit dhe të bindurit që nuk njeh mendim e besim tjetër. Roth, që ka përshkruar shqiptarët e kohës së mbretërisë, do të thoshte për shqiptarët e regjimit komunist se aq më pak u duhej atyre pasja e një pikëpamjeje që mbetej e pathënë, pasi mbajtja e saj në mendje i bënte të kishin frikë jo vetëm nga të tjerët, por edhe nga vetvetja.

Të strukturuar mendërisht sipas kësaj forma mentis,shqiptarët, me në krye intelektualët e tyre, i pamë, pas viteve '90, të kthehen thuajse të gjithë nga ateistë në besimtarë dhe nga komunistë në neoliberalë, pa i vënë fare në diskutim besimet apo “bindjet” që kishin pasur dhe propaganduar më herët dhe as ato që po përqafonin. I pamë të krijojnë idhujtarinë e frikën ndaj shefave të rinj të partive të reja, ashtu sikurse edhe ndaj fuqive perëndimore që zunë  shumë shpejt vendin e vëllezërve të mëdhenj lindorë. I pamë edhe ta pësojnë nga kjo paaftësi mendimi kritik- kur investuan në piramidat financiare rënia e të cilave shkaktoi një tragjedi kombëtare - por pa nxjerrë dot mësime.

Prandaj gjykoj se sot është më e saktë të flitet për një rinocerontizim të ri, për një kope të re mos-menduesish, me karakteristika të ngjashme, por edhe të ndryshme me paraardhëset.

 

Trusti i betonit dhe rinocerontizimi i ri

Përgjigja ndaj pyetjes se çfarë ka ndodhur që nga koha kur Edi Rama i kishte thuajse të gjithë kundër për prishjen e Teatrit është se asokohe - pas shpërbërjes së rinocerontizimit të piramidave, - sapo kishte filluar ngjitja në pushtet e “Trustit të betonit”, me të cilin nisi procesi i një rinocerontizimi të ri. Ky proces nuk ka mbaruar ende, por ka krijuar tashmë një përbindësh me shumë koka, stomakë, gjymtyrë, bishtra, që po shtrihet mbi gjithë Shqipërinë, jo thjesht duke kthyer në beton trashëgimi të vyera kulturore e natyrore, por, çka është më e rënda, duke ri-rinocerontizuar gjithnjë e më shumë shqiptarë që, pas rënies së diktaturës, dhe pas rënies së piramidave, patën iluzionin se po ktheheshin në njerëz, e se nuk do vazhdonin të lindnin e rrisnin rinocerontë. 

Në këtë pikë, në funksion të kuptimit të karakteristikave të këtij rinocerontizimi të ri, nuk mund të mos i rikthehem paradoksit të pakicës që bëhet shumicë. Siç e thashë, Edi Rama erdhi në pushtet duke premtuar ndërprerjen e betonizimit që sapo kishte filluar asokohe – sepse shumica e njerëzve nuk e aprovonte atë, duke fajësuar regjimin rinocerontizues që ngriti piramidat. Madje, edhe sot, megjithë përpjekjet trushpëlarëse të Trustit për të kultivuar idhujtarisë ndaj betonit, shqiptarët kanë vazhduar të duan më shumë barin se betonin. Por a do të thotë kjo se përderisa "Trusti i betonit" nuk ua ka imponuar dot njerëzve reshtjen e mendimit për barin, s'mund të flitet për një rinocerontizim të ri? Jo, është më e saktë të flitet për një rinocerontizim ndryshe, sepse, ndonëse është e vërtetë që shumicës i ka mbetur dashuria për barin duhet thelluar se pse kjo "e vërtetë" vlen kaq pak sa nuk arriti të mbrojnë dot as Teatrin dhe jo më avancimin masakrues që po bën betoni në tokën e bukur shqiptare.

Kur flas për reshtjen e mendimit në kohën e "Trustit të betonit" nuk kam parasysh fshirjen nga mendja e njerëzve të pikëpamjeve apo besimeve të ndryshme që mund të kenë për një çështje apo për një tjetër, - çka nuk e arrinte plotësisht as "Trusti i lulelakrës" - por reshtjen e të menduarit si proces i vazhdueshëm, i ditëpërditshëm, që mban gjallë atë që quhet vetëdije, ndërgjegje. Për këtë proces, ashtu sikurse edhe për dallimin midis dijes dhe vetëdijes, do të zgjatem më poshtë, por këtu vlen të ve në dukje një shembull se si psh. pikëpamja e shumë njerëzve se bari është më i bukur, më i mirë, më i shëndetshëm se betoni, me kalimin e kohës, duke mos u dëgjuar, është bërë e padobishme, dhe si e tillë ka mbetur gjithnjë e më e pathënë e, dora dorës, ka çuar në heqjen dorë prej saj deri në pezullimin e mendimit se duhet bërë diçka për të ndaluar avancimin e betonit.

Thënë kjo, duket të kemi parasysh se ka dallim midis “Trustit të lulelakrës” dhe “Trustit të betonit” edhe përsa u përket metodave të rinocerontizimit. Një dallim kryesor është ai ideologjik. "Trusti i lulelakrës" operonte me ideologjinë komunitariste të komunizmit që e lehtësonte futjen e njerëzve në trupin e një përbindëshi e që, për më tepër, jepte një interpretim determinist për zhvillimet historike duke e bërë vullnetin dhe mendimin e njeriut pasiv përpara ideve dhe vlerave që e udhëhiqnin në rrugën drejt të ardhmes “së shkruar”, veçanërisht ndaj pushtetarëve që  diktonin vlerat e qëllimet me pretendimin se zotëronin dijen e kësaj rruge dhe çelësin e derës së kësaj të ardhmeje; kurse “Trusti i betonit” mbështetet mbi ideologjinë liberale të kapitalizmit, që stimulon individualizmin, që e koncepton njeriun si krijues të vlerave dhe të qëllimeve të veta, të pa kushtëzuar nga ndonjë determinizëm historik, prandaj duket se stimulon vullnetin dhe mendimin e lirë duke e bërë më të vështirë rinocerontizimin e njerëzve.  Por, kur vlera e vetmenë mendjet e njerëzve bëhet paraja dhe kjo buron vetëm nga Trusti atëherë ajo mund të shndërrohet lehtë në një mjet të jashtëzakonshëm përbashkimi vullnetar rreth këtij burimi/qëllimi. Shqipëria kapitaliste e "Trustit të betonit" është shembulli më i përkryer i përbashkimit të njerëzve në një tufë rinocerontësh rreth parasë pa asnjë qëllim dhe të ardhme tjetër kolektive.

Gjithsesi, duke huazuar një term të Markuzes për sistemin kapitalist mund të thuhet se "Trusti i betonit" sundon duke ushtruar një lloj “tolerance represive”. Me fjalë të tjera kjo do të thotë se ai e krijon maxhorancën dhe shtyp në emër të saj duke toleruar. Së pari, ky “tolerim” qëndron në atë se, ndryshe nga Shqipëria socialiste e “Trustit të lulelakrës” ai i ka lënë kufijtë të hapur, duke i lejuar të ikin të gjithë ata që refuzojnë të rinocerontizohen. Së dyti, ai të lejon të kesh pikëpamje të ndryshme, madje edhe t'i shprehësh ato, madje, madje të protestosh në mbrojtje të tyre. Për shembull artistët u lejuan të protestojnë kundër shembjes së Teatrit, shumë intelektualë shprehën mendimet e tyre kundër. Por këta u "toleruan" deri në "pragun e tolerancës", në kuptimin biologjik të termit, si sasia e dozës së helmi që mund ta gëlltitësh pa t’u rrezikuar shëndeti. Por ama, siç u pa, në momentin kur Trustit i erdhi oreksi, e gëlltiti Teatrin sëbashku me protestat e aktorëve pa shumë problem. Kjo ndodhi sepse ai është fuqizuar tashmë nëpërmjet shtimit të tij trupor në një masë gjithnjë e më të madhe mos-menduesish. Vërtet sot ai nuk flet në emër të të gjithë popullit të rinocerontizuar, si ai i lulelakrës, por punon me ngulm që të sigurojë një shumicë e të flasë në emër të saj. Dhe këtë e arrin, sikurse e thashë, nëpërmjet idolatrisë së parasë tek një pjesë,dëbimit jashtë Shqipërisë të refuzuesve të tij, por edhe duke u përqendruar në dy nga mjetet kryesore që përdorte edhe "Trusti i lulelakrës": kontrolli në maksimum i ekzistencën së njerëzve, i “bukën e gojës” siç e quante përpara se të ri-rinocerontizohej aktori Robert Ndrenika dhe ngulitjes tek njerëzit të idesë se s'ka alternativë ndaj tij. 

 

Si dhe pse përbindëshi nuk mendon

Le të marrim në analizë disa gjymtyrë të përbindëshit. Po e nis me fadromistin që drejtoi nofullat e hekurta të fadromës kundër Teatrit. Këtë njeri, të fshehur në kabinën e tij të fadromës, e kemi imagjinuar si të kufizuar në  hallin e tij të sigurimit të bukës së kalamajve, që as nuk di ç’janë vlerat historike apo estetike të një ndërtese, dhe që as e ka ndjekur fare debatin mbi Teatrin. (Kështu kemi konsideruar edhe ata të Reneas, shefat e policisë etj.). Në fakt ne e kemi kuptuar dhe justifikuar fadromistin dhe nuk na ka shkuar mendja ta quajmë "monstër". Por pikërisht ky “kuptim” e “justifikim”, flet shumë për thelbin e problemit të mos-mendimit te përbindëshi. Ne nuk na shkoi fare në mendje ta pyesnim fadromistin: "çfarë ndjeve?" kur po shembje Teatrin, pyetje kjo e rëndësishme që filozofi Gunter Anders ia ka bërë pilotit që hodhi bombën mbi Hiroshima duke marrë një përgjigje që e ka tronditur: “Nothing, it was my job.” (asgjë, ajo ishte puna ime.) Pra, ka një kategori kaq të gjerë njerëzish që i konsiderojmë si krejtësisht të paaftë për të menduar për atë që po bëjnë, le më për të shtruar dilemën: ta zbatoj apo të mos e zbatoj urdhrin, apo për ta vënë në diskutim atë që kanë bërë, për të ndjerë pendesë, kërkuar ndjesë. Sigurisht këta jo se nuk mendojnë për familjen e interesin e tyre, por u mungon, - apo u është hequr - aftësia për të shtruar vetmevete dhe të tjerët pyetje, dilema për aktet që kryejnë. Tek kjo aftësi qëndron mendimi në kuptimin që i jep Arendt si "mbajtje përgjegjësie për botën", çka na kthen nga askushër në persona. Dhe problemi më i madh që kemi ne është se maxhoranca e stërmadhe e shqiptarëve jetojnë pa i shtruar këto dilema dhe pa i ndjerë fare këto përgjegjësi. Janë këta që përbëjnë masën trupore të përbindëshit.

Edhe më i dukshëm se tek fadromisti është mos-mendimi tek gjymtyrë të përbindëshit si mafiozët e trafikantët që, nëpërmjet pastrimit të parave të tyre të pista, janë bërë gjithnjë e më shumë burimi kryesor i fuqizimit të Turstit. A mund të mendojnë, në kuptimin e shtrimit të dilemave morale, individë që mbysin të tjerët me drogëra gjithfarëshe, që nxjerrin femra në rrugët e prostitucionit e vriten edhe me njëri tjetrin për para?

Në thelb i njëjti arsyetim vlen edhe për biznesmenët, që metaforikisht do t’i quaja stomaku i përbindëshit, (edhe) pa të cilët nuk do të ishte shembur Teatri. Sigurisht ata e kanë "vrarë" mendjen - shumë madje - për kalkulimin e fitimeve që mund të nxjerrin. Me siguri e kanë ndjekur edhe debatin dhe argumentet pro e kundër shembjes së tij. Por edhe kur e kanë ndjekur, ashtu sikurse Bjarke Ingels, arkitekti me famë botërore që u përfshi në këtë projekt, u ka ngecur mendimi tek kalkulimi financiar apo etja për famë duke dështuar së shtruari dilemat mbi përgjegjësitë morale historike që bart akti i tyre në shembjen e një ndërtese historike, në grabitjen e një hapësire publike dhe në përdorimin e parave të krimit. Në këtë kuptim edhe ata nuk dallojnë shumë nga fadromisti dhe trafikantët. Por nëse kemi parasysh se sa më e madhe liria aq më e madhe edhe përgjegjësia, duke ditur se këtyre nuk u rrezikohet buka e gojës së kalamajve, mos-mendimi rezulton shumë më kriminal.

Po çfarë mund të thuhet për ata pjesëtarë të elitës kulturore politike të vendit, që ndonëse nuk u mungojnë dijet  për vlerën e objekteve si Teatri dhe as ato mbi përfitimet e fëlliqura që qëndrojnë pas këtyre shembjeve - një pjesë madje edhe i kanë shprehur këto dije më herët, deri edhe me vepra artistike - me fjalët apo heshtjen e tyre u bënë pjesë e kësaj masakre bashkë me fadromistin, policët e Reneas, biznesmenët e trafikantët pas tyre, Veliajn, Ramën e me radhë? "Science sans conscience n'est que ruine de l'ame" thotë Rabelai. (Dija pa vetëdije nuk është veçse rrënimi i shpirtit). Ndoshta fjala kyçe për të kuptuar vendin dhe rolin e këtyre njerëzve të dijes tek përbindëshi është fjala mos-vetëdije, që në fakt mund të përdoret si sinonim i mos-mendimit. Të jesh, apo më saktë të bëhesh i vetëtitur do të thotë ta dish atë që di, të dish edhe limitet e asaj që di, edhe atë që i ke ditur gabim, edhe atë që nuk di, por, mbi të gjithë të shtrosh përditë dilemën nëse atë që di po e përdor për mirë apo për keq. Po ende, vetëm nëpërmjet vetëdijes ajo që dimë bëhet vërtet e jona dhe vetëm kur ajo bëhet e tillë na bën ta duam e të luftojmë për të. Kurse pa vetëdije, atë që dimë mund ta keqpërdorim lehtësisht, ashtu sikurse mund të keqpërdorim edhe tjetrin, duke e konsideruar vetëm si mjet në shërbimin tonë dhe jo si qëllim në vetvete - pa e kuptuar madje se po rrënojmë shpirtin. 

Frika e humbjes së punës, karrierës, privilegjeve, parave për studime jashtë shtetit të fëmijëve, shpërblimeve të premtuara, "nderet" e bëra, statusi e medaljet e fituara në sajë të bashkëpunimit me pushtetin  janë të gjitha mekanizma të njohura frenimi të vetëdijes. Me kohën këta mekanizma janë bërë mënyrë sundimi dhe mënyrë jetese madje edhe e edukimit të të rinjve aq sa sot duket sikur nuk investon më askush për krijimin e një vetëdijeje, por vetëm për të mësuar se si t’i përdorë fjalët dhe dijet për t’i shërbyer gënjeshtrës së pushtetit në emër të interesit vetjak. Shprehja  më eksplicite e këtij "rrënimi të shpirtit" është zhvillimi i asaj kulture që në shkrime të tjera e kam quajtur "e manipulimit dhe simulimit" ku dijet përdoren për të manipuluar të tjerët dhe jo për të kërkuar, së bashku me ta, të vërtetën; për të simuluar atë që nuk jemi dhe jo për të njohur e ndërtuar veten që jemi. 

Nëpërmjet kësaj kulture ka ndodhur dhe vazhdon të ndodhë rinocerontizimi i intelektualëve, ku edhe të heshturit luajnë rolin e tyre të rëndësishëm e të pazëvendësueshëm: atë të sfondit që i bën jehonë  uturimës së "injorancës në veprim" të përbindëshit.

 

A mendon Edi Rama?

Kur ngulmoj se Teatrin e shembi "përbindëshi" dhe jo "kryemonstra" Edi Rama, nënkuptoj me këtë se është e gabuar ta shikosh përbindëshin, siç mund të duket në vështrimin e parë, si një makineri që ky e përdor si të dojë e ku të dojë. Përbindëshi shëmbëllen më shumë me një trup organik ku koka dhe elementët e tjerë të tij nuk mund të kuptohen pa ndërveprimin e tyre. Në fakt, "Trusti i betonit" është po aq vepër e Ramës sa ç'është Rama vepër e Trustit; vullneti i tij sot nuk mund të jetë tjetër nga ai i Trustit sepse, që kur filloi karrierën politike, duke u bërë drejtues dhe instrument i "Trustit të betonit", Rama ka hyrë në një proces që ka shkuar tashmë aq larg, sa sot pyetja që ngrihet nuk është ajo se çfarë bën Edi Rama me "Trustin e betonit", por çfarë bën Trusti i betonit me Edi Ramën. Prandaj, ndryshe nga një gjykim i parë intuitiv se i vetmi që lejohet të mendojë tek përbindëshi është Edi Rama, atë nuk mund ta ndajmë nga përbindëshi mos-mendues, sepse jemi në një simbiozë që i ka bërë subjekt të vetëm. Dhe nëse themi se ky subjekt sot ka për kokë vendimmarrëse Edi Ramën duhet të shohim nëse kjo kokë mendon, në kuptimin që i dhashë mendimit, apo jo.

***

Thotë Lacani: “Një i çmendur që kujton se është mbret sigurisht është i çmendur, por është edhe më i çmendur një mbret që kujton se është mbret.” Kuptimi i kësaj fraze është se njeriu që ka idenë për veten si një identitet i vetëm, i pandryshueshëm, i mbyllur, i vetëmjaftueshëm dhe strehohet tek kjo ide, është në gjendje çmendurie narçizistike pasi kjo gjendje e shtyn të mos pranojë të tjerët që e identifikojnë ndryshe nga si e identifikon ai veten. Me "të tjerët" duhet të kemi parasysh jo vetëm "të tjerët" jashtë vetes, por edhe “të tjerët” brenda vetes që e shtyjnë të verë në dyshim unin e tij të mbyllur. Akti i Kainit që vrau Abelin, sipas Lacanit, i ka rrënjët tek ëndrra e narçizit për një identitet të mbyllur në vetvete. Ai e vrau të vëllanë sepse tek ai shihte, si në pasqyrë, një vete tjetër që nuk e duronte sepse nuk e dominonte dot. E pra, a mund të thuhet se mendon ky lloj njeriu? Jo. Sepse të mendosh  do të thotë të shtrosh pyetje, dilema me tjetrin brenda dhe jashtë vetes dhe të kërkosh t'u përgjigjes; me fjalë të tjera të zhvillosh dialog me veten dhe me të tjerët. Jo rastësisht një nga veprat më të mëdha në historinë e filozofisë, ajo e Platonit, është shkruar në formë dialogjesh. Në vend të këtij dialogu me të tjerët narçizi i mbyllur tek vetvetja zhvillon dhunën dhe agresivitetin ndaj tyre. Ai nuk dialogon, por vret - me vepra ose me fjalë - prandaj nuk mendon, por çmendon. Prandaj, ashtu si intelektualët pjesë e përbindëshit për të cilët shkrova më sipër, edhe Edi Rama është "dije pa vetëdije". Sepse vetëdija (autoconscienca), siç do të thoshte Hegeli, nuk mund të ndërtohet pa ballafaqimin me tjetrin, çka nënkupton se vetëm kur bëhemi të vetëdijshëm bëhemi qenie sociale dhe se vetëm kur jemi qenie sociale bëhemi të vetëdijshëm.

E gjithë arroganca me të cilën përbindëshi shoqëroi shembjen e Teatrit, mohimi i dialogut, megjithë thirrjet e ardhura nga brenda dhe jashtë vendit, në thelbin e vet janë akti i një subjekti të mbyllur, që refuzon të dialogojë me të tjerët; i një subjekti, që nuk mendon, por çmendon.

 

Si përfundim

Qenia e përbindshme që shkatërroi teatrin dhe po shkatërron Shqipërinë duhet konsideruar jo si një shoqëri, as si një komunitet, por si një kope njerëzish rinocerontë që e bën të tillë (kope) fakti se këta nuk mendojnë. Ajo është mishërimi i paralajmërimit që bën Aristoteli se “Kush kujton se mund të hyjë në një polis (qytet) dhe të jetojë aty i vetëm është ose kafshë ose zot.” Në çmendurinë e tyre këta rinocerontë, të përbashkuar fizikisht, por të izoluar nga njëri tjetri nga mungesa e mendimit, po marrin përpara çdo qenie njerëzore që ngulmon të mendojë duke refuzuar të futet në tufën e tyre shkatërrimtare. 

Shqipëria ka 30 vjet që përpiqet të dalë nga një traditë rinocerontësh kësisoj, Kainësh që vrasin Abelët  pasi nuk ndërtojnë dot dialog me veten dhe me të tjerët, dmth. njeriun që mendon. 

Si mund të dilet nga kjo e keqe? Duke futur brenda kësaj qenieje të përbindshme mendimin dmth, dialogun me veten dhe të tjerët - do të ishte përgjigja. Sipas psikoanalizës fenomenologjike kur ndërpritet ky dialog manifestohet sëmundja/çmenduria dhe kurimi, nëpërmjet seancave me psikoterapeutin, synon të riinstalojë pikërisht këtë dialog të humbur. Por a mund të instalohet dialogu në një subjekt që nuk e ka njohur kurrë atë dhe që sëmundjen e përjeton si shëndet, madje, ngulmon t'ua imponojë atë të gjithëve? Me fjalë të tjera: a mund të bëjnë efekt tek rinocerontët fjalë që u vijnë nga jashtë kur veshët i kanë të dyllosur nga brirët; dhe a do të mjaftonin këto fjalë, edhe sikur t'i dëgjonin, për  t'i nxjerrë nga vetizolimi ku një pakicë ndjehen mirë kurse shumica ndjehen si ata të burgosurit që nuk duan të dalin nga burgu pasi nuk fillojnë dot një jetë tjetër? Dyshoj se fjalët, - edhe këto që po shkruaj në këtë tekst, - mund ta kenë një efekt të tillë ndryshues. Çprej  2500 vjetësh Siddharta Gautama  (Buda) i këshillonte ndjekësit e tij të mendonin me kokën e tyre duke u thënë: "Mos i beso asgjëje që nuk përputhet me arsyen apo buon sensin tënd, pavarësisht se ku e ke lexuar apo kush ta ka thënë, qoftë ky edhe unë", e megjithatë njerëzit vazhdojnë të vërtetojnë një të mençur edhe më të lashtë, Solomonin, që thoshte: "I pafund është numri i budallenjve." 

Historia na ka treguar, megjithatë, se budallenjtë edhe mund të mençurohen, dmth. të fitojnë vetëdije, dmth. të mendojnë. Koha e shqiptarëve për ta bërë këtë është o tani o kurrë sepse me ritmet që ka marrë grykësia e "Trustit të betonit" Shqipëria rrezikon të mbetet thjesht një "shprehje gjeografike" siç ka qenë në shekullin e XIX.

Në kërkim të gjetjes së përgjigjes se si duhet vepruar për të futur dritën e mendimit në tunelin e errët të përbindëshit, e para gjë që më vjen ndërmend është se kjo dritë me shumë gjasa do të vijë vonë, kur të ketë ndodhur e keqja përfundimtare, shembia e tunelit.  Megjithatë nuk mund t'i dorëzohemi këtij fataliteti pa bërë përpjekje për ta ndaluar atë. Në këtë përpjekje mendja më çon në vitin 1990 kur presidenti i fundit komunist, Ramis Alia, mblodhi intelektualët më të njohur të vendit dhe shtroi para tyre një pyetje që është analizuar pak ose aspak gjatë këtyre 30 vjetëve: "A mos duhet ta fillojmë nga pluralizmi i mendimit përpara se të kalojmë në pluralizmin partiak?" Ishte kjo një pyetje që e nënkuptonte përgjigjen. Ai ishte i gatshëm të lejonte një farë lirie mendimi, por pa e lënë atë të bëhej aktive politikisht, dmth. të rrezikshme pushtetin e tij. Ngjarjet u zhvilluan tjetërsoj, lindi Partia Demokratike dhe shumë parti të tjera antikomuniste, por problemi i mungesës së pluralizmit të mendimit, që ishte i vërtetë, mbeti. Për shkak të kësaj mungese lindi një pluralizëm politik pa pluralizëm mendimi pasi njerëzit e të gjitha partive, me në krye partinë e presidentit Alia, përqafuan të njëjtin mendim të motivuar nga i njëjti qëllim: etja individuale për pushtet e për para. Kështu filloi rinocerontizimi i ri që kam përshkruar më sipër nga njerëz me forma mentistë ndërtuara në diktaturë. Shumica e këtyre, pa filluar së menduari, nxituan t'ia dorëzojnë lirinë e mendimit përbindëshit të radhës duke u ri-rinocerontizuar. 

Përgjigja që do të duhej t'i jepej Ramis Alisë në atë mbledhje të vitit 1990 është ajo që vlen edhe për sot si mundësi për të dalë nga tuneli i zi i përbindëshit: Kemi nevojë edhe për pluralizëm mendimi edhe për pluralizëm partiak sepse pa njërin nuk ekziston dot as tjetri. Sepse kur themi "pluralizëm mendimi" nuk duhet të kemi parasysh thjesht njerëz me pikëpamje të ndryshme abstrakte për botën, por njerëz me pikëpamje, mendime që burojnë nga interesa shpirtërore, kulturore, ekonomike, sociale, krahinore, etnike etj. të kohës kur jetojnë; ndërkaq, kur themi "pluralizëm partiak", kemi parasysh nevojën e këtyre njerëzve për t'i shprehur e realizuar ato nëpërmjet aksionit politik. Thënë ndryshe, tjetri, pa të cilin nuk mund të ketë pluralizëm, nuk mund të ekzistojë vetëm si mendim, pa qenë njëherësh edhe veprim. Paradoksalisht, për shkak të mungesë së këtij tjetri mendues dhe veprues njëherësh, sot, pas 30 vjetësh, partia që la trashëgim Alia, e riformatuar në formën e "Trustit të betoni" ndodhet shumë afër pikës që shpresonte të arrinte asokohe udhëheqësi i saj: të sundonte e vetme politikisht, duke u lënë të tjerëve thjesht njëfarë lirie mendimi dhe për të ikur nga Shqipëria. Lehtësia me të cilën Trusti shkatërroi rezistencën për mbrojtjen e  Teatrit ishte një nga shembujt më ulëritës të kësaj arritjeje.

Në këto kushte detyra e njerëzve që mendojnë nuk është thjesht të rrisin forcën e mendimit kritik, për të vetëdijesuar njerëzit për rinocerontizimin që po pësojnë ditë për ditë ata dhe fëmijët e tyre, por të organizohen dhe të veprojnë sepse, në kushtet e dhunës së përbindëshit që përshkrova, forca e kritikës, sikurse do të thoshte një revolucionar i njohur, duhet të kombinohet me kritikën me forcë. (Panorana, 3-4 shkurt 2021)