Wednesday, October 20, 2010

Forcimi i sistemit të korrupsionit


Poshtë flakës së kashtës (të kthyer tashmë në hi) të votimit nga Parlamenti Evropian në favor të heqjes së vizave për Shqipërinë, në jetën tonë politike vazhdon të digjet prej kohësh zjarri i akuzave të ndërsjellta për korrupsion. Me një egërsi gjithnjë e më të madhe të dy palët vazhdojnë aksionin mediatik të djegies së kundërshtarit në turrën e druve të moralit duke krijuar përshtypjen sikur ata do ta eliminojnë këtë përfundimisht në flakët e këtij zjarri. Por le ta analizojmë pak më ftohtësisht këtë që po ndodh.

Fundi i viteve 90 mund të thuhet se ishte koha kur lufta për të marrë pushtetin nëpërmjet premtimeve të partive politike për më shumë të drejta edhe liri, kundër autoritarizmit, filloi t’i lëshojë vendin kërkesave dhe premtimeve për luftë kundër korrupsionit. Që prej asaj kohe antikorrupsioni bëhet prioritet i politikës. Pas dhjetë vjetësh, duke parë se çfarë po ndodh me akuzat e ndërsjellta, çështja shtrohet: a ka ndonjë zhvillim të ri në këtë proces? Sipas meje po: me akuzat e ndërsjellta për korrupsion po përjetojmë një fazë të tretë të kësaj periudhe të dytë dhjetëvjeçare. Por përpara se të kaloj tek ajo le të shtjelloj shkurtimisht se cilat janë, sipas gjykimit tim, dy fazat që i kanë paraprirë asaj.
Me fazë të parë kam parasysh kohën kur akuzat kundër korrupsionit ishin të lidhura fort me shpresën e publikut se ato do të sillnin zhvillime të vërteta në luftën kundër tij. Kam parasysh këtu si luftën politike që nisi Fatos Nano kundër Ilir Metës në vitin 2000 ashtu edhe akuzat e PD me në krye Sali Berishën kundër Fatos Nanos, Ilir Metës e Edi Ramës deri në 2005.
Me fazë të dytë kam parasysh periudhën kur Partia Demokratike, e sapoardhur në pushtet në vitet 2005 – 2006, filloi fushatën për shkarkimin e Prokurorit të Përgjithshëm Sallaku me argumentin se ishte ky që nuk po e linte atë të realizonte shpagimin e premtuar publikut ndaj të korruptuarve si Fatos Nano, Edi Rama me shokë. Në këtë fazë të dytë PS, me në krye Edi Ramën, reagonte duke thënë se antikorrupsioni ishte ideologjia e re e pushtetit me të cilën po abuzonin demokratët për qëllimet e tyre njëlloj siç kishin abuzuar me antikomunizmin në fillimvitet 90. Sipas argumentimit të PS të kësaj faze korrupsioni nuk mund të reduktohej në luftë kundër personave të caktuar pasi kështu ai kthehej në gjueti shtrigash, se ai, pra, ishte një çështje sistemi më shumë se sa çështje personash. Sëbashku me këtë mbrotje PS nuk ngurronte të paralajmëronte, direkt dhe indirekt, se duhet të prisnim edhe pak e do të shihnim se si këta gjuetarë shtrigash do të katandiseshin, si ata, në gjuetarë të lekut.
Faza e tretë për të cilën e kam fjalën ndoshta fillon me Gërdecin, kur akuzat për korrupsion ndaj liderit të PD-së Sali Berisha familjes së tij dhe ministrave e njerëzve afër tij vijnë e bëhen arma kryesore politike e opozitës socialiste: pra hyjmë kështu në fazën kur të dy palët përdorin si kalë kryesor beteje denoncimin e korrupsionit të kundërshtarit. Kjo fazë përkon edhe me faktin se për herë të parë të dy forcat janë në pushtet: PD ka pushtetin qëndror kurse PS ka Bashkinë e Tiranës.
Pyetja që shtroj është: a ka ndonjë të re në këtë fazë të tretë të kësaj loje që ka disa vjet që po zgjat? Sipas mendimit tim kohët e fundit ka diçka të re që lidhet me një përjetim të ri të publikut mbi këtë fenomen.  Personalisht më duhet të pranoj se në kohën kur filloi faza e akuzave të ndërsjellta  kam qenë më pozitiv ndaj tyre duke u nisur nga dy gjëra: së pari, nga ideja se gjysëm të vërtetat që thuheshin nga njëra apo nga tjetra palë do ta ndërgjegjësonin publikun lidhur me  të vërtetën e plotë se kemi ndërtuar një sistem që funksionon nga korrupsioni dhe për korrupsionin, së dyti, sepse ato diskreditonin këtë klasë politike duke krijuar kështu terrenin e lindjes së diçkaje të re. Ajo çka konstatoj me dëshpërim është se edhe kjo nënfazë e parë e kësaj faze të tretë ka mbaruar. Të paktën siç e përjetoj unë, por, ve re se është një përjetim mjaft i përhapur ndër ata që nuk janë të lidhur direkt me interesat e njërës parti apo tjetrës. Ajo çka vihet re së fundi, pra, është se, paradoksalisht, sa më shumë që palët akuzojnë njëra tjetrën për korrupsion me idenë se po e dobësojnë, aq më shumë forcohen. Dhe kjo, nga ana e vet, aq më shumë i fut në depreson të gjithë ata që aspirojnë për ndryshim. Kam parasysh këtu edhe të rinj që në një farë mënyre kanë shumë më tepër mundësi të shpresojnë në të ardhmen. Numri i të rinjve që besojnë se mund të lindë diçka që do të na çlirojë nga pushteti i këtij sistemi është në shuarje totale ndërkohë që rritet dramatikisht numri i atyre që duan të ikin dhe i atyre që, për t’u punësuar, zgjedhin hyrjen në njërën apo tjetrën parti të korruptuarish. Pra, ndërgjegjësimi për të keqen që normalisht mendohet si hapi i parë për të kërkuar ndryshimin në këtë rast sikur prodhon forcimin e të keqes njëlloj siç ndodh kur një i sëmurë mëson se ka kancer dhe kjo nuk i jep atij forcë për t’u shëruar, por e zhyt në një depresion edhe më të thellë duke ia pëshpejtuar vdekjen.
Një formë e këtij forcimi të pushtetit të sistemit shfaqet edhe në ligjërimet e një kategorie gjithnjë e më të gjerë intelektualësh që plazmon opinionin publik të cilët shpesh e më shpesh kanë filluar t’u thonë shqiptarëve: qetësohuni, pajtohuni sepse kjo që po ndodh është normalja, ky është kapitalizmi, tani kemi hyrë në fazën në të cilën do të duhet t’i adoptohemi atij, mos dëgjoni moralistët, idealistët, komunistët, por bëhuni garantistë, realistë, kapitalistë; të ashtuquajturit akte korrupsioni duhen parë me kujdes sepse një akt, nëse është në përputhje me ligjin, edhe pse mund t’ju duket i pamoralshëm, nuk quhet korrupsion; sepse, tek e fundit, e keqja nuk mund të pastrohet plotësisht nga kjo botë, do të bashkjetojmë me të; a s’ka thënë edhe Krishti se gruri me egjrin do të bashkëjetojnë mbi tokë pasi drejtësia e kulluar do të vendoset në botën e përtejme?
Mirëpo, megjithë “urtësinë” e këtyre mjelësve të kënaqur të sistemit të korrupsionit, thirrjet e britmat e të dy palëve kundër njëra tjetrës nuk reshtin. E ndërkaq, megjithë këto britma, njerëzit janë gjithnjë e më shpresëshuar. Atëhere nga kush deprimohen më shumë njerëzit: nga ata që thonë qetësohuni, adoptohuni apo nga ata që akuzojnë ndërsjelltazi ministra e kryeministra e bashkiakë e kryebashkiakë se janë të lidhur me mafjen kombëtare e ndërkombëtare për të grabitur shqiptarët? Sipas meje nga të dy palët, pasi kjo fazë e tretë për të cilën po flas është ajo e ndërgjegjësimit të publikut për konsolidimin e pushtetit të sistemit të korrupsionit  dhe të kastës së tij, pra, se në rastin në fjalë, s’kemi të bëjmë veçse me dy anë të së njëjtës medalje. Të urtët që thonë “adoptohuni” përfaqësojnë faqen realiste të pushtetit të sistemit të korrupsionit, kurse retorikat me akuza e kundërakuza për korrupsion që bëjnë politikanët nëpër media përfaqësojnë instrumentin që përdor ky sistem për të gënjyer njerëzit sipas një teorie tashmë të njohur sipas së cilës pushteti për të qenë sa më i besueshëm dhe sa më jetëgjatë duhet të përmbajë në vetvete edhe kundërpushtetin. Pra, kur dëgjojmë këto akuza kaq të tmerrëshme, nuk duhet të mendojmë se jemi si të thuash në një gjendje lufte, dmth., anormale që, duhet të pushojë për të na kthyer në normalitet, me eliminimin përfundimtar të njërit e vendosjen e hegjemonisë së tjetrit ose me kthimin e konfliktit në pluralizëm të vërtetë politik midis forcash vërtet kundërshtare që me debatin dhe polemikat e tyre korrigjojën ecjen përpara të vendit e të shoqërisë. Jo, lufta e ndërsjelltë kundër korrupsionit kështu si zhvillohet sot në Shqipëri është instrument pushteti i vetë sistemit të korrupsionit. Pra akuzat e tmerrshme të ndërsjellta që premtojnë proceset e shekullit si ato që ka bërë sëfundi ish ministri Prifti ashtu sikurse edhe deklaratat e Presidentit se deputetët duhet të heqin imunitetin, apo ato të kryetarit të PS e të Bashkisë së Tiranës “ja ku jam, le të më hetojnë për akuzat e tyre” janë pjesë e kësaj loje pushteti të sistemit të korrupsionit.  Kush ka shpresë se përmirësimi apo ndryshimi mund të vijë nga kjo lojë le ta harrojë. Për fat të keq ashtu si rënia e komunizmit edhe rënia e pushtetit të këtij sistemi korrupsioni do të vijë në Shqipëri për shkak të dekompozimit të tij të plotë, nxitur edhe nga zhvillime ndërkombëtare. Por do të vijë. (Panorama, 20 tetor 2010)

Monday, October 18, 2010

Varri tek këmbanorja, Porto Palermo


Shënime udhëtimi


Duke u ngjitur për në Himarë pashë se një nga rrugicat kryesore të fshatit ishte duke u shtruar me kalldrëm. Nga një tabelë përbri fillimit të saj zbulova se për Himarën kishte – më në fund - një projekt restaurimi ashtu si do të duhej të bëhej ky në harmoni me kontekstin, duke ruajtur e rivlerësuar historinë dhe kulturën materiale të fshatit. Ishte një projekt i financuar nga të huajt: komuniteti Evropian, italianë, nga sa kuptova, por edhe Ministria jonë e Kulturës sikur kishte një dorë. Kur u ngjita lart, siç e kam përshkruar më sipër, bukuritë e rrënojave sikur më bënë ta harroj ndjenjën e mirë që pata kur pashë atë projekt restaurimi. Afërmendsh, nuk mund të isha kundër tij. Projekti më bëri të mendoj dy gjëra: se ishte shumë e rëndësishme që restaurimi të bëhej nën kontrollin e specialistëve restauratorë që do t’i ruanin maksimalisht gjurmët e historisë, madje duke lënë edhe një pjesë të rrënojave pa prekur; si dhe se Himara e vjetër, me këtë projekt, mund të bëhej shembull për të gjithë fshatrat e Jugut.
Kur po zbrisja poshtë u takova përsëri me projektin dhe entuziazmi për të sikur mu zbeh nga dy biseda që më dolën gjatë rrugës. E para ishte ajo me dy ustallarë që po shtronin kalldrëmin, të ndihmuar nga një më i ri që po u çonte gurë me karrocë dore. Ndala të bisedoj disa çaste me ta. Më thanë se ishin ustallarë nga Përmeti. U bëra kompliment për kalldrëmin, që më pëlqeu. Çfarë parashikon projekti? - i pyeta. Rrugët dhe kanalizime ujrash të zeza, - më thanë. Po për shtëpitë çfarë parashikohet? Nuk dimë gjë. Dhe fill pas kësaj, meqë më njohën si gazetar, nxituan të më qajnë hallin e tyre. Kemi tre muaj pa rroga, - më thanë. Kush duhet t’ju paguajë? - i pyeta. Ne kemi pronar shqiptar që na ka sjell këtu për të punuar kalldrëmin, atë e paguan një italian, që është përgjegjësi i projektit, por edhe shteti ynë thonë ka pjesën e vet.
Nuk munda të marr vesh se kush ua pengonte rrogat këtyre dy ustallarëve që paguheshin shumë pak për një ditë pune (diçka tek 10 euro në ditë sikur më thanë): pronari i tyre shqiptar, shteti shqiptar që s'paguante atë, apo italiani që s’paguhej nga projektet e veta.
Diku më përtej, një çift të moshuarish varën kokën e më përshëndetën nga ballkoni i një shtëpie në stilin hibrid: poshtë gurë shekullorë, sipër ballkone të reja me beton. Ishin nga të paktët banorë që më zuri syri atje. Më thanë se kishin ardhur nga Greqia për verim dhe se do të ktheheshin përsëri në fund të shtatorit. Dhe menjëherë, pastaj, filluan të më ankohen se projekti nuk po shkonte mirë, pasi kanalizimet e ujrave të zeza nuk përshkonin gjithë Himarën, se lagjja e tyre ishte jashtë tij për shkak favorizimesh të të tjerëve, se kalldrëmi po shtrohej duke përdorur gurët e shtëpive të vjetra. Me çfarë do të rindërtohen shtëpitë e vjetra pastaj? - më thanë.
U largova prej tyre duke menduar se gjithandej e gjen atë Shqipërinë e mosbesimit, zhgënjimit, pakënaqësisë.

* * *
Duke zbritur ca më poshtë, mora një rrugë tjetër nga ajo në të cilën isha ngjitur dhe befas pashë se pjesa më e restauruar e Himarës së vjetër ishte zona poshtë, e shkollës dhe kishës, ku spikaste kulla impozante e këmbanës e restauruar shumë mirë. Edhe sheshi midis tyre ishte i shtruar, duke krijuar një si ballkon të gjerë prej ku shiheshin, përtej luginës, majat e maleve që zgjaten drejt jugut si kurrize kafshësh prehistorike të përgjumura.
Aty pranë kullës së këmbanës më tërhoqi vëmendjen një varr i vjetër, katërkëndëshi i të cilit ngrihej me mure ndonja treçerek metri mbi nivelin e sheshit. Kuptohej nga larg se kishte qenë aty prej kohës së komunizmit. Kuptohej edhe se kryqi i bardhë i ngulur në njërin nga muret ishte shtuar më vonë. Duke u afruar dallova se tek kryqi kishte të dhënat e personit të varrosur aty. U afrova për të lexuar se kush ishte, por konstatova se nuk mund të kuptoja asgjë. Poshtë fotos së një burri me mustaqe, që s’dukej i ri, mund të kuptoja vetëm një date 18 – 8 -1944 sepse emri dhe dy rreshta të tjerë ishin shkruar vetëm në greqisht. Duke tentuar të lexoj, me aq sa e njoh alfabetin grek, arrita të kuptoj se emri i te vdekurit duket të ishte: Miaios Spiromiaios (Mihal Spiromihali?). Kuptova më poshtë edhe fjalën «partizan». P or nuk kuptoja dot nëse kishim të bënim me një partizan të vrarë më 1944, çka nuk më dukej shumë bindëse duke parë vendin e varrit, kryqin e vendosur më vonë, si dhe mungesën e ditëlindjes, apo kishim të bënim me ndonjë që e kishin vrarë partizanët më 1944.
Por, më shumë sesa moskënaqjen e kuriozitetit për historinë e personit të varrosur, ky moskomunikim më ngjalli shijen e keqe të të ndjerit i përjashtuar në atë vend që e di se është edhe vendi im. Çfarë u kushtonte ta shkruanin në dy gjuhë atë që kishin shkruar vetëm në greqisht përderisa kishim të bënim me një njeri interesi për të cilin i kalonte ato të familiarëve? Me siguri e bëjnë qëllimisht, - thashë me vete, si për të thënë se ky njeri dhe ky vend nuk ka punë me shqiptarët. Dhe jo rastësisht ishte zgjedhur një varr kaq i dukshëm për këtë. Nuk mund të mos më vinin ndërmend ato përkufizime nacionaliste që e lidhin idenë e kombit me varre të përbashkët të të parëve. Dhe nuk ishte asfarë ndonjë ndjenjë nacionaliste shqiptare a   jo që më shtyu të mendoj kështu, përkundrazi, bash ndjenja e përçmimit ndaj nacionalizmit e pasqyruar në injorancën që shprehte ajo njëgjuhësi, ai një identitet i instrumentalizuar. Kam provuar të njëjtën ndjenjë edhe kur më ka ndodhur të ballafaqohem në TVKlan me një politikan shqiptar të Maqedonisë, i cili, për të treguar se sa shqiptar ishte, deklaroi se fëmijët e tij nuk do t’a mësonin kurrë maqedonishten, se ata do të mësonin vetëm shqip dhe gjuhët e mëdha evropiane. «Çfarë kulture kanë maqedonasit, çfarë do të mësojmë ne prej tyre!?» - ngrinte zërin me emfazë. Të njëjtën injorancë dhe instrumentalizim tani po e takoja në një zonë tjetër të Ballkanit kundrejt shqiptarëve. Ndoshta ishte bash kjo ndjenjë që më bëri të më tërheqë vëmendjen se kryqi i ri prej mermeri të bardhë, jo vetëm nuk shkonte estetikisht mbi atë varr të vjetër me gurë të hirtë, por edhe se qe vendosur mbrapsht. Sepse, zakonisht, një kryq vendoset tek koka e varrit dhe e shkruara bëhet në mënyrë të tillë që të jetë mbi kokën e të varrosurit përbrenda varrit. Kurse ky ishte vendosur tek muri i këmbëve të varrit dhe me të shkruarën nga përjashta varrit, sepse kështu mund të lexohej më shpejt e më dukshëm nga vizitorët që afroheshin aty.

* * *
Pasi zbrita poshtë dhe mora makinën për t’u bashkuar me bashkudhëtarët e mi në Porto Palermo, sikur e bluajta një çikë më mendjeftohtë shijen e takimit me  varrin tek këmbanorja e bukur e Himarës së bukur. Mendova se nuk ishte i padiskutueshëm edhe fakti që unë s’isha në gjendje të kuptoja se ç’shkruhej aty, se fakti që ne s’kemi mësuar nëpër shkolla greqishten apo gjuhët sllave të Ballkanit, buron nga e njëjta kulturë njëidentitare ndarjeje, urrejtje nacionaliste ndaj fqinjit që vazhdon që prej mëse një shekulli. Ai kryq i shkruar vetëm në greqisht ishte edhe tregues i politikave që ka ndjekur ndaj pakicave greke shumica shqiptare, jo vetëm në kohën e nacional - komunizmit që ka tentuar deri t’i asimilojë, por edhe në kohën tonë të së ashtuquajturës demokraci dhe aspiratë për të hyrë në Evropë, kur shumica vazhdon t   ’i shohë me atë syrin nacionalist një identitetar, si tjetrin që mund të jetë edhe armik.
Pse këtë projekt restaurimi të Himarës së vjetër të mos e kishte filluar me kohë shteti shqiptar? Sikur të  ishin ndihmuar fshatrat e Jugut për t’u restauruar dhe për t’u kthyer në një vend banimi, por edhe vend punësimi e fitimi nëpërmjet turizmit kjo do t’i kishte afruar banorët greqishtfolës dhe fëmijët e tyre me Shqipërinë, do t’i kishte bërë që të ndjeheshin njëkohësisht edhe shqiptarë,,, sepse, tek e fundit, ata janë qytetarë të shtetit komb shqiptar, pra me kombësi shqiptare, paçka se këtej nga Ballkani, kur vjen fjala për përcaktimin e kombësisë, ne themi se kjo quhet «shtetësi», sepse për «kombësi» ne kemi atë të «shtetit amë». Mirëpo në vend të këtyre projekteve reale, ne vazhdojmë t’u themi minoritarëve greqishtfolës të Himarës: ju nuk jeni grekë, ju jeni shqiptarë, se ne kemi dokumente që ju jeni shqiptarë, organizojmë edhe simpoziume “shkencore” për t’ua provuar këtë duke harruar se ekzistanca e kombit është “një plebishit i përditshëm” (Renan) i një “bashkësie ndërsubjektive” (Husserl). Dhe jo vetëm, por u kërcënojmë edhe pronat me projekte ndërtimesh mafjoze për të cilat nuk pyeten fare. Kuptohet se kjo i çon  ata në ekstremin tjetër: tek reagimi për të pohuar edhe më me forcë identitetin e tyre grek, duke hequr fare gjuhën shqipe prej andej, aq më tepër kur kanë mbështetjen e një shteti si ai grek, nacionalist edhe ai, e shumë më i fuqishëm e më me influencë ndërkombëtare se ai shqiptar i cili edhe i ndihmon këto pakica duke u dhënë 300 euro në muaj për shtëpi. Është folur shumë për pakicat etnogjuhësore kufitare se ata duhet të shërbejnë si ura lidhëse midis dy shtetesh, dy kulturash. Në fakt, këto pakica përfaqësojnë shpesh pjesën më nacionaliste, më konservatore, më ndarëse, më të instrumentalizuar në shtetet e ndryshme të Ballkanit dhe kjo kryesisht për faj të shumicave të shteteve kombe të të dy anëve të kufirit që jo rrallë, siç tregon historia, i ka bërë këto pakica viktima të dyfishta.
Disa ditë më vonë, kur ndodhi vrasja e atij djaloshit himariot nga disa djem shqiptarë nga Vlora, duke ndjekur jehonën e saj, nuk mund të mos kujtoja atë varrin e shkruar vetëm greqisht, që për mua ishte një nga shenjat e tensionit që ndjehej midis minoritetit grek dhe shqiptarëve, që takova gjatë udhëtimit në ato zona. Një tension që tenton t’i reduktojë të dy palët në një identitet të vetëm, armik ndaj identitetit tjetër, ndërkohë që atje është vendi par exellence i shumidentiteteve dhe shumgjuhësive, ku mëvetësia e pereduktueshme e ndërgjegjes individuale ka mundësi më tepër se kudo të shprehë shumidentitetin e vet në formën e asaj që, përtej kulturës greke apo kulturës shqiptare, quhet kulturë njerëzore, universle.



Porto Palermo

Kur po mbrrija afër gjirit të Porto Palermos gjëja e parë që më tërhoqi vëmendjen ishin kaktuset e mëdhenj mbi kodrat e zhveshura, veçanërisht anës rrugës, që sikur i japin identitetin e veçantë atij vendi në raport me pjesën tjetër të bregdetit të Jugut. Natyra riprodhon gjithnjë vlerat dhe bukuritë e saj që s’njohin kohë, kurse ne shtojmë gjithnjë e më shumë vlera të tipit “përdor e hidh” – thashë me vete - kushedi se si do të jetë bërë edhe në këtë gji.
Isha shumë kurioz të shihja Porto Palermon, mbi të gjitha për kështjellën e Ali Pashës, pasi kam shkruar shumë në reportazhin e para dhjetëve për të dhe historinë e saj. Aty është botuar edhe një foto shumë e madhe që kam bërë asokohe, ku paraqitet pamja poshtë rrugës, duke filluar nga kisha e vogël pranë saj deri tek kështjella lart. Këtë foto e kam vendosur edhe në kopertinën e një numri të revistës “Përpjekja” mbi krizën kultorore dhe kjo ka ndikur shumë të më ngulitet fort në kujtesë pamja e atij vendi.
Megjithatë, kur mbërrita në Porto Palermo me një vështrim të menjëhershëm vura re se nuk kishte ndryshuar thuajse fare dhe u gëzova. Kisha e vogël, për të cilën thuhet se e ka zhvendosur Aliu, kur ka ngritur kështjellën, ishte në vendin e saj; kështjella në majë të gjysëmishullit rrumbullak projektohej mrekullisht në horizont e patrazuar nga ndonjë objekt tjetër dhe midis tyre të njëjtat ish-ndërtesa ushtarake njëkatëshe, pa dyer, që kisha lënë. Sigurisht nuk e lidha këtë mosndryshim me ndjeshmërinë e umanëve ndaj atyre bukurive atje, por me ato ndërtesat ish-ushtarake që po presin të privatizohen, pra me rivalitetin se kush do t’i marrë, si dhe, ndoshta, edhe me konfliktin midis minoritarëve dhe shqiptarëve.


Kjo ishte përshtypja e parë, pastaj pak nga pak fillova të dalloj disa ndryshime. Ato më të mëdhatë i kishte bërë natyra. Pashë se nga këndvështrimi prej nga kisha bërë foton e dhjetë vjetëve më parë nuk mund ta merrja pamjen e kishës sepse disa pemë fiku prapa saj ishin rritur aq shumë, sa degët me gjethet e dendura e mbulonin thuajse krejt pamjen e murit të prapëm të kishës me atë gjysëm kubenë e dalë jashtë të altarit. Para dhjetë vjetësh mbi ato mure kishte kryqe të zinj të bëra me tym. Kryqe të bëra me tym kishte . Kry  edhe mbi dy shtyllat e kampaniles që osokohe qenë të këputur në mes. Kurse tani kryqet prej tymi të zi nuk dukeshin. Kampanilja e këputur ishte restauruar, kishte marrë formën e saj me kënd sipër dhe me atë të hapurën në mes ku varej këmbana. Mbi të ishte vendosur një kryq hekuri. Edhe prapa ishte vendosur një kryq i vogël, i bardhë, ndërkohë që çatia vazhdonte të ishte e mbuluar me beton e zift dhe në disa vende mbi të ishin ngjitur bimët kacavjerrëse. Kur dola përballë pashë se, në traditën e mirë të kishave të Jugut, edhe ajo e kishte derën të hapur dhe brenda kishte një grua që po ndizte qirinj.
Edhe në ish-ndërtesat e ushtrisë, që duhet të kenë qenë tip postash apo fjetoresh e ndonjë zyrë e repartit të vogël ushtarak të marinës, kishin ndodhur disa ndryshime sipërfaqësore. Gjëja e parë që të binte në sy ishin disa grafite me ca figura të mëdha, gjysëm njerëz e gjysëm zvarranikë, që kishin zaptuar krejt fasadat e disave prej tyre. Edhe në faqet e brendshme të mureve të disave prej tyre gjeta të vizatuara ca si brumbuj fluturues të mëdhenj me duar njerëzore, ndërkoqë që shumica ishin plot me sherebel që duket e mblidhnin vendasit për ta tregëtuar. Nuk isha i sigurt nëse këto grafite që paraqisnin gjysëm zvarranikë dhe gjysëm njerëz ishin në vendin e duhur aty; ndoshta më kuptimplota, si provokim, do të ishin në fasadat e ndërtesave të reja të larta të Tiranës, por gjithsesi të tërhiqnin vëmendjen.
Si kërkues i gjurmëve të së kaluarës nuk munda të mos vija re edhe se parrullave të vjetra, të kuqe, të kohës së komunizmit tani koha u kishte nxjerrë edhe më qartë shtresëzimet, pasi vende-vende kishin rënë lyerjet e fundit dhe kishin dalë ato paraardhëset. Në njërën prej tyre fjala “rroftë” që lexohej qartë, pasi kishte mbetur po ajo gjatë kohërave, vazhdonte me një mbivendosje gërmash që duhet të përqëndroheshe për të dalluar një shtresëzim më të hershëm “miqësia shqiptaro - kineze” dhe një më të vonshëm: “diktatura e proletariatit”.
Ndryshimet më të mëdha në Porto Palermo ishin prapa rrugës ku ishte ngritur një lokal, pak më lart tij disa shtëpi druri dhe, pak më përtej skeleti i shëmtuar prej betoni i një ndërtese trekatëshe që pritej të mbaronte e që, gjithsesi, dukeshin të vogla në krahasim me kodrën e madhe, rrumbullake të përjetëshme.

* * *
Uji ishte i kulluar si një herë e një kohë. Iu bashkova grupit që ishte vendosur në një kënd midis shkëmbinjve dhe po shijonte kënaqësinë e patjetërsueshme të banjove të diellit e të detit. Luna kishte krijuar një si të ndarë me gurë në breg, ku kishte grumbuluar iriqë deti të cilët e intrigonin shumë me formën e tyre. Davidi që kishte eksploruar bregun me syzet dhe tubin e nënujorit, erdhi me një copë shkëmbi nënujor në dorë e më tha se aty duhet të ishte një nga vendet ku gjuheshin hurmat arabike shqiptare të detit që kishim ngrënë në Gjirin e Vlorës, sepse kishte vënë re shumë copa shkëmbinjsh të thyer si ky nën ujë. Vura re se shkëmbi kishte ato foletë si vrima cilindrike që molusku hap në shkëmb, që e bënin atë të ngjashëm me një hoj bletësh.
Përbri nesh erdhi dhe vendosi çadrën një grup të rinjsh shqiptarë. Ca më përtej ishin disa italianë me të cilët rastësia na e pruri që të takohemi edhe në vende të tjera gjatë udhëtimit tonë. Po vija re, me pak habi, se numri i turistëve italianë ishte shumë më i madh nga ç’mund ta kisha përfytyruar. Dhe jo rastësisht, thuajse të gjithë ata që takonim më dilnin të majtë antiberlusconianë. Kam vënën re se janë këta që e kanë të zhvilluar më shumë kulturën e  këtij lloj turizmi të aventurës  në vende të ish botës së tretë. Edhe ata të tillë ishin. Mjafton të shkëmbeje batutat e para të njohjes dhe kuptohej qëndrimi i tyre politik ndryshe nga ç’ndodh psh. kur takon gjermanë. Më pas zbulova se edhe ato grafitet mbi muret e ndërtesave ushtarake duhet t’i kishin bërë i  talianë sepse në njërin nga muret pashë poshtë tyre dy emra italianësh të shkruar me të njëjtën bojë.


***
Nuk e di, por Shqipëria mund të jetë gjithshka veçse kurrsesi një vend i mërzitshëm për një shkrimtar apo gazetar. Kjo, sepse prodhon vazhdimisht ngjarje. Tjetër gjë pastaj se sa mundësi të jep që, si shkrimtar apo gazetar, t’i shkruash ato. Mund të jesh duke u shulluar nën rrezet e diellit me detin përballë e të mendosh se agjë nuk do të të prishë qetësinë e atij çasti, siç ishim ne në bregun e Porto Palermos, dhe të ndodhë diçka që të vë në lëvizje përtej vullnetit tënd. Andej nga s’ta pret do të prodhohet ngjarja që do të mbrrijë deri tek ty për të të nxjerrë nga gjendja në të cilën je.
Nuk kishte kaluar ndonjë orë që kur kisha mbërritur në gjirin e Porto Palermos dhe po rrija nën hijen e çadrës, pas banjos së diellit, kur Yuri, me atë alarmizmin e saj si të inskenuar, klithi “Zjarr, zjarr!” duke na e bërë me dorë për nga kodrat prapa nesh. U kthyem dhe pamë se vërtet në një nga kodrat e larta prapa nesh po ndizej një zjarr. Dhe nuk bëhej fjalë për një vatër të vetme, por për një zinxhir vatrash që filluan të ndizen njëra pas tjetrës dhe pak nga pak të bashkohen me njëra-tjetrën për të krijuar një brez të tërë zjarri e tymi që po i ngjitej kodrës.
“Chiama i vigili del fuoco! Chiama i vigili del fuoco!” - filluan të më thonë Debora dhe italianët e mij të alarmuar. Por, paradoksalisht, alarmi i tyre dhe, veçanërisht thirrja për të thirrur aty zjarrfikëset, mua sikur më krijoi një frenim që e njoh, sepse e kam provuar edhe herë tjetër. Madje e di mirë se nga më vjen: është një si reagim mbrojtës nga zhgënjimi dhe poshtërimi që e pason një veprim si ai që ata kërkonin të bëja unë. Jo aq pse nuk dija se si t’i gjeja zjarrfikset, as sepse për mua kjo nuk ishte një ngjarje alarmante ngase prodhimi i kaq shumë zjarreve të tilla na e ka ulur ndjeshmërinë, por sepse kam provuar kotësinë e një veprim të tillë, se askush nuk do të ma fërshëllente, në mos po edhe do të tallej. Një lexuese e këtij udhëpërshkrimi më shkruante një ditë:  “une jam dorëzuar si heroi i Kamysë "I huaji", thjesht e kam pranuar realitetin, e pafuqishme për të luftuar. Ato që bëjnë "të plotfuqishmit" e këtij vendi i shoh si tërmetin apo rrufenë, që nuk i kontrollon dot. Fle e qetë si fëmijët, përpiqem të shoh pjesëzat e bukura të këtij realiteti dhe uroj që tërmeti të dobësohet e të zhduket vetvetiu, nuk e di sa do mundet të zgjasë kjo.” Edhe unë, në atë çast, doja “të flija” i qetë duke pritur që zjarri të shuhej vetë se ndonjë shpresë se do të shuhej nga zjarrfikës shqiptarë nuk kisha.
Por nga ana tjetër u ndjeva si i turpëruar përpara shqetësimit të tyre, nga mendimi se ato do të thonin: po ky, që na flet për natyrën e për bukurirat që duhen mbrojtur, e që është edhe shqiptar, si nuk bën asgjë. E pashë të arsyeshme të merrja një të njohurin tim në Himarë i cili e dija se kishte lidhje me autoritet atje, por mbi të gjitha e dija se ishte nga ata që e kuptonte këtë lloj shqetësimi. I telefonova dhe i thashë se në majën e njërës nga kodrat përballë gjirit të Porto Palermos, ku ndodheshim, kishte rënë zjarr. “Ruaj vajzën, ruaj vajzën, largohuni sa më parë!” - më erdhi reagimi i tij i parë. “Jo, mor jo, - i thashë, - shqetësohem për Shqipërinë, se ne jemi në breg të detit e mund të futemi menjëherë në ujë po erdhi zjarri deri këtu.” Ai i futi një të sharë barinjve që i ndezin këto zjarre për kullotat dhe më tha se do të përpiqej të bënte diçka. Italianët e mij i qetësova, megjithatë, u thashë të mos prisnin të dukej atje ndonjë avjon nga ata që hedhin ujë, por le të shpresonim se zjarri nuk do të ishte edhe aq i madh e do të fikej vetë.

** *
Pasi bëmë dy tre orë banjë duke kthyer herë pas here kokën për të parë se deri ku kishte shkuar tymi, bashkë me Yurin dhe Davidin u nisëm të vizitojmë kështjellën. Tek hyrja e saj qëndronte një burrë i vjetër që nxorri një bllok biletash. Duhet të paguanim 200 lekët për person. E mora dhe e pashë biletën. Kishte në kokë “Ministria e Kulturës Turizmit dhe e Sporteve” dhe më poshtë një grafikë të kështjellës. E futa në xhep si kujtim dhe hyra brenda. Para dhjetë vjetësh kështjellën e kisha gjetur pa derë, pa roje dhe të ndotur, shumë të ndotur, me një duhmë të rëndë nevojtoreje. Tani kishte derë, roje dhe ishte pastruar. Megjithatë ishte jo vetëm bosh, pa asnjë objekt, por edhe pa asnjë shpjegim të historisë së saj. U shpjegova Yurit dhe Davidit se e kanë përdorur si burg apo vend internimi edhe Aliu që e ka ndërtuar, edhe mbreti Zog në vitet ‘30, edhe italianët gjatë Luftës së Dytë, edhe regjimi komunist.



Në udhëpërshkrimin e para dhjetë vjetëve kam shkruar për kontrastin midis asaj që sheh e përfytyron poshtë dhe mrekullisë që shfaqet sipër, se si mund të qëndronin aq pranë një gjë aq e tmerrëshme si burgu dhe një gjë aq e mrekullueshme si pamja mbi taracën e asaj kështjelle; dyndjenjësi që e kanë përjetuar jo vetëm të burgosurit e të internuarit atje, por edhe ushtarët që kanë shërbyer si roje mbi tarracën, të cilët kishin gdhendur me lloj-lloj shkrimesh emrat e tyre në muret e karakolleve.
Tani kur dola në taracën e saj u mrekullova përsëri me pamjen përreth, por sikur isha më larg përfytyrimeve të atij vendi si burg i dikurshëm. Në krahun e tokës pashë edhe tymin që vazhdonte t’i ngjitej përpjetë kodrës dhe e fotografova.
Pastaj fillova të shoh vetë kështjellën sepse atje ishte punuar. Tarraca ishte restauruar por edhe sterilizuar në një farë mënyre nëpërmjet atij restaurimi. Në karakollat nuk ishin më shkrimet e ushtarëve, nuk kishte më bar midis gurëve si dikur dhe ato dy si kolibe prej guri që janë mbi taracë ishin restauruar në një mënyrë të tillë që dukeshin pak si butafori. Megjithatë ashtu dukej më e sigurt se do t’i rezitonte kohës.
E ndërkaq, ashtu si dhjetë vjet më parë, nuk mund të mos mendoja, ta hajë dreqi, për atë rrezikun që dikush mund ta lakmojë atë vend për ta bërë ndonjë restorant e të vendosë tavolina dhe karrike në taracën e saj duke llogaritur s e sa xhiro do të bëjë në vit. Dhe pastaj e shtyva imagjinatën duke i përfytyruar ambjentet poshtë të transformuara në  kuzhina dhe WC-ra, shndërrimin e frëngjive në dirtare me duroalumin e më the të thashë. Jo ishte e pamundur, ishte qesharake. Në shkrimin e para dhjetë vjetëve kam përmendur edhe një prej të internuarve aty, Viktor Dostin, i cili, pasi më përshkroi tmerrin e të jetuarit atje poshtë, ujin që u binte mbi trup kur binte shi, minjtë e frikshëm me të cilët bashkjetonin, më tha se dy gjërat më mbresëlënëse për të në atë vend kishin qenë durimi i grave të internuara dhe perëndimet e diellit. Tani, duke parë se isha shumë më i përdrejtuar nga perëndimi i diellit mbi det sesa për nga vuajtjet që kishin ndodhur poshtë, sikur u ndjeva fajtor për harresën, edhe për Viktorin që ka vdekur e s’ia kujton njeri vuajtjen në atë vend. Është kjo paaftësi për të kujtuar që na ka kthyer në mbllaçitës restorantesh. Jo, ajo errësira poshtë duhet të mbesë ashtu, e ndriçuar aq sa duhet, e shoqëruar me shpjegimet e historisë së atij vendi që ka qenë burg, vend i dhunës së njeriut ndaj njeriut dhe vizitorët, pasi të informohen për historinë e tmerrshme të atij bodrumi poshtë, kur të dalin sipër, duhet të përjetojnë atë që kam përjetuar unë edhe para dhjetë vjetësh e që s’duhet harruar: kontrastin midis shëmtisë së pafundme të jetës dhe bukurisë së pafundme të saj. (Vijon nga Panorama, 1 tetor 2010)


Vijon

Tuesday, October 12, 2010

Berisha, heqja e vizave dhe Skënderbeu


Akti i Kryeministrit tonë që shkoi në Krujë dhe tha aty se heqja e vizave është fitorja më e madhe e shqiptarëve që nga koha e Skënderbeut meriton një koment sepse, sipas gjykimit tim, është dëshpërimisht dëshpërues në disa plane.
Së pari, do të thoja se ky pohim të bën të mendosh se Kryeministri ynë nuk ka haberin e koncepteve të sotme për historinë. E kam fjalën se ideja e vazhdimësisë së historisë së një populli që nga gjeneza e këtij e deri më sot me një qëllim të lartë që vjen e realizohet pas vuajtjesh e vështirësish shekullore është një konstruksion mitologjik tashmë i provuar si shkencërish i gabuar, por edhe si politikisht i rrezikshëm. Historia e popujve nuk është aspak diçka që ecën në mënyrë lineare dhe progresiste e të pashkëputëshme; në historinë e çdo populli ka pasur periudha të ndryshme që nuk lidhen domosdoshmërisht me njëra tjetrën me ndonjë fill ashtu sikurse pas peridhash të ndritshme ka pasur edhe të errëta siç janë luftrat apo diktaturat (shpesh të lidhura me realizime projektesh të tilla teleologjike) që e bëjnë edhe çështjen e së ardhmes një pikëpyetje të madhe dhe një sfidë të përditëshme të paparashikuar që ka nevojë të modifikohet gjithmonë nga përballja me realitetin. Kurse kryeministri na dha një version të historisë që na bën të mendojmë se ai vetëm sa ka zëvendësuar, nga dijenitë e tij nacional – komuniste të marra në periudhën e enverizmit, komunizmin me Naton dhe heqjen e vizave çka nuk është një ogur i mirë as për mënyrën se si i qasemi të ardhmes dhe as për arsimimin tonë, të prapambetur edhe kështu siç është.
Së dyti, t’u thuash shqiptarëve që kjo është arritja më e madhe që keni pasur në histori që në kohën e Skënderbeut të bën të shtrosh pyetjen se cilat janë ngjarjet e tjera  të shënuara të Shqiptarëve në historinë e tyre sepse kjo tingëllon sikur shqiptarët s’paskan pasur asgjë në histori, se ata, sëbashku me malet e Shqipërisë, pasi u zhgënjyen nga rruga ku i udhëhoqi Partia e Punës  dhe Enveri paskan pritur Partinë Demokratike dhe Sali Berishën, që t’i nxjerrë në dritë. Është e vështirë të thuash se cilat janë ngjarjet më të shënuara të Shqiptarëve në historinë e tyre. Por së pari do të thoja se, nëse do të fillonim të flisnim për histori shqiptarësh, me ngjarje të shënuara, do të duhet të kemi parasysh historinë e shqiptarizmës, që sikurse e thonë historianët e vërtetë, fillon afërsisht në gjysmën e dytë të shekullit XIX e jo në kohën e Skënderbeut, e, nëse do të flasim për ngjarje të rëndësishme të shqiptarizmës do të thoja se ka shumë ngjarje, duke filluar që nga botimet e para të Kristoforidhit, apo Lidhja e Prizereni apo hapja e shkollës së parë shqipe, botimi i poemave të Naimit për të mos folur për shpalljen e pavarësisë më 1912 e të tjera ngjarje në kohën e Zogut ashtu sikurse ndoshta do të gjenim të tilla edhe në kohën e Luftës Nacional - Çlirimtare apo të Enver Hoxhës - shumë më të rëndësishme sesa heqja e vizave për shqiptarët (gjithë pa harruar anën e kundërt të medaljes së tyre).
Së treti, ka një mashtrim dhe manipulim të madh kur tentohet të reduktohet individi në historinë e kolektivitetit të tij duke iu thënë se ngjarja më e lumtur e jetës së tij është ajo e kolektivitetit të tij. Çdokush ka arritjet e tij në jetë dhe për shumëkënd këto janë shumë më të rëndësishme se heqja e vizave. Madje ka nga ata që mund të mos e duan Evropën fare dhe kjo është e drejta e tyre. Ndërsa imponimi që i bën shteti individit shqiptar nëpërmjet fjalës së Kryeministri dhe propagandimit të saj se ai duhet të përjetojë si ngjarjen më të madhe të jetës së tij atë të kolektivitetit është një jehonë e atyre kohëve ideologjike kur individit i kërkohej nga pushteti ta konsideronte veten thjesht dhe vetëm si një ingranazh të makinës së madhe kolektive. Jam i bindur se po t’i pyesësh veç e veç shqiptarët që jetojnë brenda dhe jashtë atdheut se cila është ngjarja më e rëndësishme në jetën e tyre mund të të thonë shumëçka si lindja e fëmijëve apo martesa apo arritja e një suksesi në punë apo ku di unë, por jo heqja e vizave. E në këtë kontekst duhet thënë se puna e një politikani është të bëjë sa më të lumtur një numër sa më të madh njerëzish në vendin e tij, në shtëpinë e tij, në kopështin e tij, në shkollën e tij. Dhe nuk ka pikë dyshimi se periudha që po kalojmë, megjithë heqjen e vizave që është diçka pozitive, nuk është nga më të lumturat që na kanë gatuar politikanët tanë por, përkundrazi, nga më të vështirat sepse po humbasim dita ditës një shpresë më të rëndësishme se ajo që të mund të shkojmë të shohim të afërmit në Evropë, shpresën se do të mund të jetojmë me cilësi jete, me drejtësi  e me dinjitet në vendin tonë. E, në këtë konteskst, le të mos harrojmë se çështja e lëvizjes së lirë në Evropë mund të konsiderohet një arritje e qytetërimit evropian, edhe e jona sigurisht, por kurrsesi arritja më e madhe, aq më pak në kohën e sotme kur në shumë vende të Evropës po vihet re prirja e mbylljes ndaj të varfërve të Evropës siç jemi ne, apo ku prezenca e tyre shihet si një mundësi që këta të bëjnë punët e rëndomta që s’i bëjnë më evropianët.
Së fundi, më duket shqetësuese kjo prirja e udhëheqësve tanë të shekulit XX – XXI për tu krahasur me Skënderbeun dhe aq më tepër ajo e servilëve të tyre për t’i krahasur me këtë. Enver Hoxha madje gati gati ia arriti dhe ia kaloi kësaj ambicieje sepse i ngritën edhe një monument edhe më të lartë se Skënderbeu mu në Sheshin Skënderbej. Është shqetësuese së pari, sepse tregon shkëputje delirante nga realiteti ndërkohë që roli i një politikani është pikërisht të prekë përditë me dorë realitetin dhe ta plazmojë atë. Së dyti, nuk e kam fjalën se një politikan i sotëm s’ka të drejtë të aspirojë të krahasohet me Skënderbeun. Le ta ushqejë edhe këtë ëndërr, tek e fundit. Problemi është se çfarë e frymëzon këtë politikan për tu bërë si Skënderbeu në imagjinatën e shqiptarëve.
Skënderbeu është një hero ndërkombëtar i Mesjetës që shqiptarët e morën në shekullin XIX për shkak të origjinës së tij dhe e bënë mit të nacionalizmit, si nevojë identitare, për t’u identifikuar si komb krahas kombeve të tjerë që po lindnin si dhe për tu frymëzuar në përpjekjet e tyre për pavarësim meqë kishte luftuar kundër turqve. Ky ishte realiteti i asaj kohe dhe miti u ngrit si nevojë e asaj kohe. Në realitetin e sotëm nuk kemi nevojë për identifikim kombëtar sepse tashmë njihemi dhe as nuk jemi në ndonjë luftë. Ne sot kemi nevojë për heronj të politikës nga ata të kohës kur jetojmë, me fytyrë njeriu, që nesër mund t’i bëjmë edhe mite, por që të na frymëzojnë me punën e tyre për demokracinë, për lirinë për të na çliruar nga nëpërkëmbja që na bën kasta që kemi në krye. Dhe Sali Berisha më duket se, për fat të keq, është shumë larg këtij heroi të politikës pasi është kokë e këmbë në anën e nëpërkëmbësave. (Panorama 11 tetor 2010)

Saturday, October 9, 2010

Himara, e bukura dhe e shëmtuara

Shënime udhëtimi

(Vijon nga Panorama, 24 shtator 2010)


Shkrimtari polak Andrzej Stasiuk duke shkruar për librin e fundit të udhëpërshkruesit italian Tiziano Terzani "Fundi është fillimi im", të shkruar pak para vdekjes, thotë: "Shëtisim nëpër botë që të mund ta tregojmë. Jo për ta pushtuar, ndryshuar, njohur apo kuptuar, por vetëm për t'i përshkruar bukurinë. Një bukuri që shpesh nuk jemi në gjendje ta kuptojmë, por që e ndjejmë të na përshkojë me forcën e dashurisë së parë."
Në revistën Esspreso ku e gjeta këtë shkrim të Stasiukut redaktorët kishin veçuar me gërma të mëdha, si citim nga teksti, një frazë që, për çudinë time, ishte e kundërta e asaj që thoshte autori. “Ai [Terzani] e vizitonte botën jo për ta pushtuar, por për ta njohur dhe kuptuar."
Dukej sikur redaktori ose nuk e kishte kuptuar ose i ishte dukur si më e drejtë, apo më afër Terzanit kjo e dyta. Në fakt njohja dhe të kuptuarit e botës që vizitojmë janë një element i rëndësishëm i udhëtimit, por Stasiuku nuk flet për këtë kënaqësi intelektuale. Madje ai është shumë i qartë kur shkruan për një bukuri që shpesh "nuk jemi në gjendje ta kuptojmë", por që, megjithatë, "e ndjejmë të na përshkojë me forcën e dashurisë së parë."
Ky është një përjetim i së bukurës që njeriu e provon veçanërisht në takimin e parë dhe, po t'i referohemi Stasiukut, i cili ka përshkruar edhe Shqipërinë e udhëtimeve të tij, kjo nuk lind domosdoshmërisht nga takimi me ato që quhen bukuritë turistike të një vendi. Për një vizitor mund të jenë të bukura edhe gjëra që për vendasit janë të rëndomta apo edhe të shëmtuara. Kjo varet shumë nga syri i tij i brendshëm, por ngulmoj se e reja, e panjohura e takimit të parë, që të godet pa e kuptuar mirë se si dhe pse, por që edhe të intrigon ta zbulosh më thellë, ka një peshë të veçantë në këtë përjetim.
Zbulimi i vendeve dhe shoqërive të tjera, i pejsazheve të reja është një nga gjërat më eksituese jo vetëm pse janë forma të reja, që s'i kemi parë ndonjëherë më parë, por edhe sepse nëpërmjet tyre zbulojmë horizonte të reja në veten tonë që na çlirojnë energji të reja dashurie për jetën. Ajo që i shkon më shumë këtij lloj përjetimi ndoshta është thënia e Prustit kur përshkruan piktorin impresionist: "ai hiqte nga ajo që ndjente atë që dinte." I zhveshur nga ajo që di apo kërkon të dish sikur je i hapur për të marrë vetëm impresione. Këto impresione e kanë, megjithatë, një origjinë pritëse brenda nesh. Tek e fundit kur flasim për të bukurën dhe të shëmtuarën vështirë të ndash atë që ndjejmë nga ajo që dimë. Të heqësh atë që di nuk do të thotë të mos jesh nën ndikimin e saj, - analfabetët ndjenjësorë zor se mund t'i njohin shumë lloj përjetimesh - por, kur nuk e modifikojmë atë që ndjejmë me pushtetin korrigjues e dyshues të përvojës, përjetimi i së bukurës sikur na bëhet më i natyrshëm, më i magjishëm, më poetik.
Është ndryshe kur përshkruan një vend që është i yti, që e njeh dhe jeton prej kohësh, që e viziton herë pas here siç është edhe Shqipëria e udhëpërshkrimit tim. Kërkon edhe ta kuptosh më shumë edhe ta përshkruash me shpresën që ndoshta edhe mund të ndikosh që të ndryshojë; por ndryshon edhe vetë. Në këtë rast, nuk bëhet më fjalë për përshkimin e dashurisë të parë, për poezinë e dashurisë, por për prozën e saj. Duke menduar për çfarë kam shkruar deri tani mbi këtë udhëtim më duket se vende-vende kam shkruar si ai që, pasi ka provuar shumë herë prozën e dashurisë, nuk është në gjendje të  dashurohet më sepse u ruhet zhgënjimeve që ajo sjell. Një udhëpërshkrimi të tillë do t'i shkonte më shumë ndoshta një tjetër thënie e Prustit sipas së cilës "kërkimi i të resë nuk konsiston në gjetjen e pejsazheve të rinj, por në gjetjen e syve të rinj". Dhe gjetja e syve të rinj ka të bëjë me një proces të brendshëm, me njohjen më të thellë, por edhe me ndryshimin e ndjeshmërive. Dhe pa dyshim ndjeshmëritë e mija kanë ndryshuar me njohjen dhe kuptimin e asaj se çfarë po ndodh. Ndryshe i kam përjetuar bukuritë e Shqipërisë në fillimivitet 90, kur i zbulova për herë të parë, pas një izolimi të gjatë nëpër burgje me një shpresë të madhe në sy dhe në zemër, ndryshe para dhjetë vjetësh dhe ndryshe i përjetoj tani duke parë rrënimin dhe shkatërrimin me një ndjenjë që bëhet gjithnjë e më e pashpresë. Megjithatë gjatë gjithë këtij udhpërshkrimi më ka shqetësuar vazhdimisht pyetja: mos vallë nevoja e thirrjes për ta ndryshuar këtë që po shoh, për ta ndalur këtë shkatërrim dhe rrënim m'i ka veshur sytë për të mos ndjerë dhe përshkruar si duhet bukuritë?

* * *
Përjetimin e ndjenjave të ngjashme me magjinë e dashurisë së parë, përtej njohjes, kuptimit e ndryshimit, e provova jo rrallë edhe gjatë këtij udhëtimi. Ndoshta është pikërisht ajo që, thellë thellë më shtyu të ndërmarr këtë përshkrim. Por më të fortë se kurrë atë e provova në Himarën e vjetër. Jo pse e vizitoja për herë të parë, por pasi ajo pati fuqinë të më ngjallte të njëjtin emocion si të dhjetë vjetëve më parë; atje lart, mbi kodrën ku ndodhet Himara e vjetër, sikur gjeta dashurinë e dhjetë vjetëve më parë të më priste me të njëjtin mall. Ndosha edhe pse po e vizitoja në të njëjtën stinë, me të njëjtin diell. Ndoshta edhe pse isha vetëm pasi të gjithë bashkudhëtarët e mi vendosën të shkojnë të bëjnë plazh në Porto Palermo.
Kam shkruar shumë për nevojën e rindërtimit të shtëpive të vjetra që në një farë mënyre është edhe një kërkesë thirrje për restaurim çka do të thotë, tek e fundit, edhe për ndryshim të asaj gjendjeje. Por në Himarë sikur gati më vinte keq duke i përfytyruar ato rrënoja të rindërtuara, pasi ato kanë një bukuri të tyren të papërsëritshme ashtu siç janë. Është vendi ku rrënojat kanë një poezi të paparë. Rrënimi është bërë aq shumë pjesë e historisë saqë të bën të ngresh pikpyetjen e vlerës së restaurimit. Më vinte keq tek i përfytyroja të restauruara duke u vizituar së jashtmi nga turistë. Kjo s'mund të ishte kurrsesi e ngjashme me atë që provoja unë tani i vetëm teksa hyja e dilja brenda tyre duke u zbuluar mrekullitë e duke çukitur bistakët e rrushit që vareshin, vetëm për mua, mbi muret e rrugicave të tyre të gurta.
Hyra në një shtëpi dykatëshe të braktisur gati në majë të fshatit, dhe nuk mund t'u besoja syve. Në muret e saj kishte afreske që paraqisnin pejsazhe me pemë. Nga porta që të nxirrte në ballkonin e saj me hekura në katin e sipërm, dukej deti i pafund, por tek ai ballkon nuk mund të dilja sepse një pjesë e dhogave të dyshemesë së tij ishin të kalbura dhe një pjesë kishin rënë tashmë.
Zbrita ca më përtej në oborrin e braktisur të saj ku përbri pusit prej guri gjeta disa pemë fiku deti plot me fruta të pjekur në atë ngjyrën e tyre midis të verdhës dhe të kuqerremes që fillova t'i ha me një shije të madhe ndërkohë që poshtë kundroja detin e pafund. Përbri derës së saj të jashtme, teksa po dilja, më tërhoqi vëmendjen një si kthinë e vogël në fund të së cilës kishte një si vrimë që e lidhte me jashtë. Nuk e kuptova menjëherë se kjo kthinë përbri derës së jashtme ishte lloji i Wc-ve që përdoreshin një herë e një kohë.
Sigurisht së bashku me eksitimin e këtyre zbulimeve më shoqëronte imagjinimi se sa bukur do të kishte qenë kjo shtëpi dhe të tjera rrotull saj sikur të kishin qenë të gjitha të rindërtuara apo të ruajtura, por edhe vetë ky imagjinim sikur ishte pjesë e bukurisë që po përjetoja e që do ta humbisja nesër.
Diku më poshtë afër mureve të kalasë pashë një faqe të tërë muri që qëndronte në këmbë e vetme, e rrethuar me gjelbërim nga të katër anët sepse muret e tjerë kishin rënë. Mu duk si një skulpturë gjigante moderne që paraqiste një portret njerëzor me dy dritaret në faqen e murit si dy sy të mëdhenj dhe me derën e mbyllur si gojë e heshtur poshtë tyre. Dhe prap thashë se kjo ishte më e bukur kështu sesa sikur të rindërtohej.

U futa edhe tek kisha. Një nga gjërat më të bukura në Jug ishte gjetja e kishave të hapura pa roje, pa njeri. Në kishën e Himarës ishte edhe veladoni i priftit varur mbi mur, mbi një si shtroje prej dërrase mbresëlënëse për thjeshtësinë dhe varfërinë që paraqiste.
Po provoja ekzaltimin të një takimi të rrallë dashurie me bukurinë. E quaja veten fatlum që mundesha ende të vizitoja i qetë, i patrazuar nga njeri Himarën e vjetër. Kisha gati si një ndjenjë xhelozie kur imagjinoja se dikush do të mund të vinte e të merrte të njëjtën kënaqësi që ajo po më jepte mua.

***
Por pyetja se ç'është e bukura vjen e më godet përsëri. Vërtet vallë të gjithë magjepsen nga bukuria e këtyre fshatrave? Po të kishte qenë kështu, a nuk do të ishin ruajtur ato dhe a nuk do të ishin evituar tërë ato shëmtira që takova?
Gjatë udhëtimit nëpër Shqipëri, nuk mund të mos dallosh tre kategori kryesore ndërtimesh që flasin për praninë e tre kulturave të fundit të umanëve që kanë kaluar mbi këtë tokë që nga kohët kur shqiptarët filluan të ëndërrojnë dhe pastaj të ndërtojnë shtetin e tyre komb. Janë ndërtimet e kohës para komunizmit, ndërtimet e komunizmit dhe ndërtimet paskomuniste. Duke i parë ato - tashmë gjithnjë e më të mpleksura me njëra tjetrën nëpër hapësirat urbane që arrijnë deri kulme absurdi, si tek ndërtesat hibride të Vunoit - kam vërejtur se ndërtimet e vjetra janë të bukura, të dytat të shëmtuara dhe të tretat edhe më të shëmtuara. Dhe as më ka shkuar ndërmend se ndokush mund të ma verë në dyshim këtë e të ma kthejë kokësëprapthi vlerësimin estetik duke shpallur më të bukura këto të sotmet, pastaj ato të komunizmit dhe më në fund ato vjetërsirat me gurë të shtrembër. Për mua konstatimi është aq evident sa as ia vlen të ngresh pyetjen se pse ndërtimet e vjetra janë më të bukura. Por ja që Luna duke dëgjuar herë pas here entuziazmin tonë “sa e bukur kjo shtëpi, sa bukur ajo atje…” na bëri pyetjen se pse ato shtëpite e vjetra na dukeshin të bukura. Asaj nuk i dukeshin. Mua më pelqejnë të rejat, - tha - me të njëjtën siguri si kur shprehet se i pëlqejnë më shumë të rinjtë në moshë dhe jo pleqtë.
Pse janë të bukura shtëpitë e vjetra me gurë, me qoshe e me çati me tjegulla, apo me rrasa dhe çfarë duhet të ketë brenda vetes njeriu që ta gjejë këtë bukuri? Përtej asaj ndjesisë së menjëherëshme poetike që na përshkon me forcën e dashurisë së parë, pyetja kërkon edhe argumente racionale. Duke u rrekur të shtjelloj ndonjë syresh, me zorrin e atij që detyrohet të shpjegojë me fjalë pse i pëlqen një poezi apo një muzikë, do të thoja se për mua ato janë të bukura më së pari për historinë që mbajnë brenda. Imgjinimi i gurëgdhëndësve që i kanë latuar ato qoshe e ndërtuar ato harqe, i jetëve njerëzore që kanë kaluar aty është një pasuri e madhe shpirtërore, që të transmetohet edhe ty kur i viziton apo kur banon në to, përtej asaj se si u janë dukur atyre që i kanë ngritur. Të jetosh në to është njëlloj sikur të lexosh një libër, dy libra, shumë libra kurse shkatërrimi i tyre është si të djegësh libra. Por ato janë të bukura edhe për materialin shumë më të shëndetshëm me të cilin janë ndërtuar: guri, druri dhe qeramidhja janë shumë më organik me vendin, mjedisin. Veçanërisht në ato raste kur janë nxjerrë prej aty, siç është edhe historia e ndërtimit të fshatrave në përgjithësi, ato janë shprehje e jetës së njeriut në harmoni me natyrën. Pasaj do të shtoja se, ashtu siç janë vendosur këto shtëpi në fshatrat e Jugut, me dimensionin e tyre njerëzor flasin edhe për historinë e ngritjes së një komuniteti. Dhe kjo pasqyrohet në koherencën e pjesëve me të tërën e fshatit dhe të këtij vetë me natyrën përreth. Poende, edhe sikur t'i marrësh veç e veç raportet gjeometrike e të volumeve të këtyre shtëpive, të fasadave me dritaret dhe dyert, apo portat e tyre me harqe guri, ato janë të tilla që të vjen të thuash se janë të përkryera, pa menduar se mund të ishin më të bukura nga ç'janë.
Por ndoshta për të kuptuar këtë bukuri që përshkrova, këtë koherencë, faktin që njeriu ndjehet më njeri në raport me to, na ndihmon shumë edhe krahasimi me ndërtimet e humanëve të sotëm ku sikur gjen bash shprishjen e tërë elementëve që përshkrova më lart.
Ajo që ndryshon në thelb midis dy ndërtimeve është antropologjia e njerëve që i kanë kryer. Tek ndërtimet e sotme sheh individualizmin ekstrem deri në pikën ku ai kthehet kundër vetvetes. Etja për të kapur sa më shumë sipërfaqe banimi pa pyetur për asnjë lloj ndjenje estetike dhe as për atë se cilësia e jetës nuk është vetëm brenda mureve, por edhe jashtë tyre, duke filluar që nga oborri, ka bërë që shtëpitë e reja shpesh të jenë të stërmëdha për nevojat e këtyre njerëzve, të ndërtuar në vende ku mbulojnë të tjerët me lartësinë e tyre ose pa e përfillur eksistencën e tyre. Dhe kjo, prirja për të dalë me ndërtimet mbi lartësinë e pemëve edhe duke i prerë ato; mbi lartësinë e kodrave duke i rrafshuar ato është edhe një nga tiparet kryesore të konfliktit me natyrën të humanëve të sotëm. Po ashtu edhe materiali me të cilin ndërtohen: betoni dhe hekuri që mban muret, alumini me të cilin bëhen dyert e ditaret, çimentua e zifti i taracave që zëvendësojnë çatitë janë të gjitha trupa të huaj në mes të natyrës.
Por nuk është vetëm kjo që i bën të shëmtuara. Ky lloj individualizmi që shpërfill çdo ndjenjë komunitare ka bërë që sejcili të bëhet arkitekt i shtëpisë së tij. Mungojnë arkitektët, mungojnë projketet e krijuara prej tyre me dashuri dhe profesionizëm, mungojnë edhe ata që duhet të aprovojnë ose ndalojnë ndërtimet duke parë interesin e krejt komunitetit dhe të estetikës së të tërës. Kështu stilet e improvizuara ose kopjuara keq krijojnë një kakofoni jo vetëm me të vjetrat përreth, por edhe me njëra-tjetrën.

Një lexues i pjesëve të mëparshme të udhëpërshkrimit më shkruante se shpjegimi me i thjeshtë i asaj se pse shqiptarët kanë kaq pak ndjeshmëri për natyrën është se fshatari që zbret nga mali, ku ka qenë gjithë kohën mes pemëve dhe barit të gjelbër, është i etur për asfalt e beton. E ilustronte këtë me filmin "Lawrence of Arabia", ku Lorenci, si britanik i ardhur nga qendra e qytetërimit, i flet një sheiku arab për poezine e shkretëtirës, pafundësinë e saj, për fatin e madh të arabëve që jetonin një hapësirë të tillë pa kufij, kurse përgjigjja e sheikut ishte e shkurtër: "Arabi e urren shkretëtirën".
Sipas këtij argumenti, ata të vjetrit që jetonin në harmoni me natyrën ishin të pavetëdijshëm për vlerat e saj. Ndoshta, por pyetja që shtrohet është: çfarë i shtyu të ndërrojnë atë jetë deri në atë shkallë sa t'i kundërvihen natyrës? Cili është shkaktari i këtyre gabimeve. A është vallë njeriu "injorant" apo mos vallë është bash njeriu "superior" që pretendonte se vinte nga qendra e qytetërimit? Ekziston historia e një letre të famshme të shefit të madh lëkurëkuq të tribusë Duwamish, Jef Seattle, që i shkruan më 1855 shefit të madh të bardhë në Washington: "Si mund të blihen e shiten qielli, ngrohtësia e tokës? Kjo për ne është një ide e panjohur. Ujërat e kthjellëta, shkëmbinjtë me krepa, limfat e lëndinave, lulet erëmira janë motrat tona; trokëllima e vrullshme e kalit, shpejtësia e antilopës, dreri, shqiponja e madhe janë vëllezërit tanë. Gjithshka që i ndodh natyrës shumë shpejt do t'u kthehet edhe njerëzve. Të gjitha gjërat janë të lidhura me njëra-tjetrën. Nëse njerëzit pështyjnë mbi tokë ata pështyjnë mbi veten e tyre. Toka nuk i përket njeriut, është njeriu që i përket tokës. Nuk është njeriu ai që ka thurrur jetën, ai është vetëm një fill i kësaj thurime. Nëse njerëzit do të vazhdojnë të ndotin shtratin ku flenë, do të vdesin nga ndotësira e tyre. Grykësia juaj do të gllabërojë tokën dhe do të lerë prapa vetëm shkretëtirë."
Rezulton se kjo letër, që është bërë manifest i lëvizjes ekologjike, nuk është shkruar nga kapua indian, por, pas shumë kohësh, nga një njeri i bardhë i ciil, në fakt, u drejtohet njerëzve të tij të bardhë që në shekullin XX kallën kulturën e trajtimit të natyrës si mjet për ta shfrytëzuar, për tu pasuruar dhe jo si nënën tonë. Kjo tregon se shpesh të shkuarën ne e interpretojmë dhe rivlerësojmë për të shprehur shqetësimet e së tashmes. Por shqetësimi nuk është krijuar nga indiani. Antropologjia e njeriut që po shkatërron nuk është ajo e fshatarit të varfër e të paditur që jetonte pavetëdijshëm në harmoni me natyrën dhe që u turr për të kaptuar asfaltin, por ajo e të paditurit që kërkon të imitojë atë që e mendon si superior, madje  i manipuluar prej tij, pasi ky ka shpallur veteautoritetin për të përkufizuar se kush është superior dhe kush inferior. A nuk ishin njerëz të vetëquajtur prurës të qytetërimit ata që i vunë dërrmën trashëgimisë kulturore në qytetet tona duke u thënë shqiptarëve se ata duhet të jetonin në pallate të larta, madje pa ballkone, por me xhama, si në New York, e jo në shtëpitë e vjetra me qerpiç e me baçe?
Ndërtesat kështjella

Një nga aspektet më aberrantë të ndërtimeve të Shqipërisë pas-komuniste janë ndërtesat në formë kështjellash të vogla me kulla në qoshet e tyre, të ndërtuara kryesisht me gur, por edhe me tulla, që i sheh kudo, veçanërisht në anë të rrugëve. Ato do të meritonin një studim antropologjik të veçantë sepse, ndryshe nga shumica e ndërtimeve që janë bërë me pretendimin e thjeshtë për të qenë banesa, hotele apo motele, kanë pretendimin të jenë edhe arkitekturë, dmth edhe art, krijim i autorit të tyre që më të shpeshtën është pronari, ose arkitekti që ka ndjekur shijet e pronarit. Duke qenë të tilla ato flasin shumë më tepër për krijuesit e tyre.
Termi që më vjen menjëherë ndërmend duke parë ato është "kitsch" - një term që përdoret si në arkitekturë, art dhe letërsi. Gjëja e parë që më bën ta cilësoj si ‘kitsch” një vepër është kur tek ajo më bije menjëherë në sy imitimi, por një imitim i bërë thuajse pa vetëdije nga një autor që as nuk e di se çdo të thotë të jesh origjinal, e që mendon se po bëhet i barabartë me ata që po imiton. Kitschin e kam parë gjithnjë edhe si diçka teatrale, butaforike, si një punë aktorësh dhe regjizorësh të këqij do të thoja. Sepse, po ta vesh re, aktorët janë të detyruar të flasin në dy mënyra; sikur bisedojnë me njëri-tjetrin, por edhe që të dëgjohen nga publiku. Dhe kjo s'është e lehtë. Vetëm aktorët e vërtetë arrijnë t'i bëjnë të dyja: të jenë edhe të vërtetë edhe të flasin për publikun. Shumica përqëndrohen tek publiku duke humbur vetveten dhe duke u bërë kësisoj patetikë, ilustrative, të panatyrshëm prandaj dhe të pavërtetë.
Kështu është edhe puna e këtyre  kështjellave kitsch. Ato janë një teatër i keq arkitektonik. Ato duken si inskenime, si butafori në vendet ku janë ngritur. Ato i drejtohen më shumë publikut duke humbur çdo lidhje me funksionet e ndërtesës, apo me kontekstin natyror e historik të vendit ku janë ngritur. Dhe ka një publik që i pëlqen e entuziazmohet me to. Për mua ky është një publik fëminor ose lehtësisht i manipulueshëm. Kam vënë re se ato objekte që mua më duken kitsch i pëlqejnë shumë Lunës. Më ka bërë të mendoj kjo gjë, dhe për mua edhe ky fakt e shpjegon kitschin sepse ai është një art ku, siç thotë Kundera, "mbretëron diktati i zemrës", një art që i mungon përpunimi i shijes nëpërmjet thellësisë së njohjes, që nuk e njeh kontekstin, detajin, atmosferën e veçantë të një gjëje që përshkruhet, që pikturohet apo të një vendi ku ndërtohet. Ai mbështetet mbi modele e stereotipet më të përgjithshme që mu për këtë janë edhe banale.
Teatraliteti dhe butaforia e ndërtesave kështjella të ngritura anekënd Shqipërisë nga njerëz shumica e të cilëve, kuptohet, kanë pasur shumë lekë, janë shprehja më eksplicite e antropologjisë së njeriut që përftoi paskomunizmi. Nevoja për t'u dalluar nga të tjerët, për të treguar pushtet, për të imituar familjet e mëdha, pasanikët e mëdhenj nëpër botë dhe banesat e tyre të para andej këtej, por që s'kanë asnjë lidhje me kontekstin historik e kulturor të vendit ku ndërtohen, as me pejsazhin e traditën, që përkundrazi e shkatërrojnë atë, buron nga trauma e izolimit, varfërisë, kompleksit të inferioritetit, që shfaqet në formën e superindividualizmit delirant e paranojak.
"Kur natyra sociale e njeriut tronditet rëndë dhe shtrëngohet të gjejë strehë tek veçimi asaj i ndodh një pervertim kaq i thellë saqë ajo fillon të punojë pareshtur për t'u ndarë nga të tjerët dhe, duke riafirmuar kësisoj veçimin e vet, arrin deri tek çmenduria e cila, në fakt, nuk është tjetër veçse ndarja totale e individit nga bashkësia të cilës i përket." – shkruan Hegeli. Këto ndërtesa kështjella më duken sikur janë shprehja më e rafinuar vizuale e kësaj çmendurie të izolimit nga komuniteti të individit shqiptar të paskomunizmit.
(Vijon)

Sunday, October 3, 2010

Në Jalë dhe Vuno

(Shënime udhëtimi)

Jalë

Dhjetë vjet më parë gjirin e vogël të Jalës, poshtë Vunoit, e kam gjetur krejt të virgjër, me ullinj të shumtë që zbrisnin deri afër detit, me zallin e bardhë qelibar përgjatë bregut oval dhe kaltërsinë e kulluar të detit përballë. Vetëm dy tre rrënoja të vogla poshtë dhe një pallat katërkatësh i oficerëve lart në kodër, prej të cilit zbritej me shkallë çimentoje deri në breg të detit, tregonte se umanëve nuk u kishte shpëtuar nga sytë bukuria e atij vendi. Asokohe mbrritëm atje nëpërmjet një rruge të ngushtë të paasfaltuar, por të bukur. Tani po zbrisnim nëpërmjet një rruge të gjerë e të asfaltuar, nga ato që mua, paradoksalisht, më kallin tmerrin pasi nuk i shoh si lehtësim lëvizjeje për njerëzit, por si lehtësim për ushtrinë e kamionëve dhe buldozerëve që të fillojnë luftën me natyrën.
Para dhjetë vjetësh, po të mbrrije në atë orë të mbrëmjes, do të gjeje vetëm "qiellin me yje mbi ne" dhe zhurmën e dallgëve të detit pranë nesh. Tani gjetëm drita të shumta dhe muzikë në kupë të qiellit. Ndonëse natë nuk ishte vështirë të shihje se virgjëria e truallit të vogël e intim të gjirit tani ishte shkelur gjithandej nga umanët. Lokale të shumtë ngritur mu në breg të detit, një numër jo i vogël ndërtimesh ndër të cilat nja dy të shembura nga një aksion i ndërtimores, dy tre hotele ca më përtej dhe nja tre kampingje me çadra e kishin zaptuar tashmë atë gji. Këtyre duhet t'u shtoje po aq sipërfaqe të përdorur, pa asnjë lloj kujdesi, për sheshe parkingu të makinave. Masakër ndërtimesh të larta atje nuk kishte, por pamja më kujtoi fazën e parë të dyndjes barbare në plazhin e Durrësit në fillimvitet 90, kur u ngritën bare e restorante pafund në breg të detit dhe ku njerëzit shkonin me makina deri tek dallgët.
Vumë re se shtëpia e oficerëve lart ishte me drita ndezur. Dikush na tha se ato ditë kishte ardhur për të pushuar vetë ministri i mbrojtjes.
Shumë shpejt, pasi bëmë edhe disa telefonata në ato numrat e celularit të shkruara nëpër mure përbri njoftimit "japim dhoma me qira", e kuptuam se nuk do të mund të gjenim ndonjë dhomë atë natë në Jalë. I vetmi shans, na thanë, ishin kampingjet me çadra. Shkuam në të parin. Na priti vetë pronari, i zoti i tokës që e kishte shndrruar atë vend nga ullishte në atë lloj biznesi. Mirëpo aty zbuluam se muzika që kishim dëgjuar kur mbrritëm në Jalë vinte bash nga ajo zonë, përbri tij kishte një kamping rinor me nja njëqind a dyqind të rinj që sapo do fillonin argëtimin e natës.
Më duhet të them se një nga arsyet pse zgjodhëm të mos prenotojmë dhoma fjetjeje gjatë udhëtimit tonë, por të përparojmë duke gjetur çdo ditë një vend të ri, nuk ishte thjesht kërkimi i aventurës, por edhe kërkimi i shmangies së aventurës së rënies pre e zhurmave të muzikës. Kur prenoton e ke më të vështirë të ikësh, pasi ke paguar, qoftë edhe me fjalën e dhënë, kurse kështu je i lirë, mund të shohësh dhe të bësh. Vendosëm të mos qëndrojmë në çadrat pranë kampit rinor, të cilin shkuam ta vizitojmë megjithatë. Të rinjtë kishin ardhur grupe grupe nga vende të ndryshme të Shqipërisë të joshur prej menaxhuesve nga një rrjet interneti e të njohurish. Në atë moment po merrnin darkën që gatuhej në një si mencë të madhe. E drejta e tyre e shenjtë për tu dëfryer e shoqërizuar, njohur e dashuruar - thashë me vete - si mund t'i kundërvihesh kësaj. Më kujtuan  pak kampet e rinisë së kohës së komunizmit në plazhin e Durrësit e Golemit. Por ata ishin të veçuar, larg kabinave ku banonin familjet dhe, nga sa kujtoj, s'kishin muzikë, ose kurrsesi jo këto daullet elektronike
Na thanë të shkonim në një kamping tjetër, që ishte si më i veçuar, në fund të gjirit, në anën e tij veriore. Dikush na paralajmëroi se edhe atje do të fillonte muzika, por ne u nisëm. Ishte një investim vërtet i këndshëm. Kishte edhe disa bungalo prej druri, por ato ishin të gjitha të zëna me prenotim. Ndërsa çadra kishte plot. 2000 lekë çadra, - më tha përgjegjësi. Ok, - i thashë, - po muzikë a ka këtu? Është një lokal këtu pranë, por në dymbëdhjetë e mbyllin, - mu përgjegj. Në atë moment kishte qetësi. Lunës i pëlqeu shumë ideja e fjetjes në çadër. I telefonuam Yurit dhe Davidit, na njoftuan se kishin gjetur një dhomë të vetme në Himarë. Atëhere, - u thamë, - ne po rrime në Jalë.
U ulëm të hamë darkë tek restoranti i kampingut, nën ullinj: fresk, qetë dhe ushqim i mirë. Ishim shumë të kënaqur. Ndërkohë që po hanim, në lokalin afër kampingut filloi muzika, por mendova se deri në mesnatë do ta duroja.
Pasi mbaruam së ngrëni, Debora mori të dhënat logjistike se ku ishte lavamani dhe ku ishte banja, mori Lunën dhe shkuan të flenë. Unë qëndrova edhe ca me pëgjegjësin, njërin nga baristat dhe një grua që shërbente aty, të cilët ishin thuajse pa punë sepse lokali ishte pa njeri.
I pyeta si u shkonte biznesi. Keq, - më thanë, - ky vit është katastrofë. Si e masni ju këtë? Po ja, para dy tre vjetësh klientët që flenë në bungalot vinin hanin në restorant. Tani gatuajnë brenda dhe shpenzojnë shumë pak. A sheh njeri tjetër të hajë këtu? Dhe mos harro, se në shtator këtu bëhet shkretëtirë. Nuk e di se si do të mbulohet gjithë ky investim që ka bërë pronari.
* * *
Kur kaloi mesnata pashë se muzika jo që s'po ndalonte, por po shtohej në forcë. Madje filloi të më bëhej e padurueshme. Fillova të ngre me një shpeshësi gjithnjë e më të madhe atë pyetjen retorike që më ndodh ta ngre në kësi rastesh; po si e durojnë ata vetë xhanëm; a nuk e kuptojnë se u bën dëm!? Ka që thonë se të rinjtë e durojnë pasi veshët e tyre nuk kapin disa frekuenca. Për mua edhe të rinjtë i kapin të gjitha frekuencat, por është si puna e alkoolit: trupi i tyre e duron më shumë dhe i pastron më shpejt helmet. Kurse ata që janë të zhytur në muzikë ndodhen në një gjendje eksitimi të përgjithshëm trupor krejt të kundërt me atë të atij që kërkon qetësi për t'u përqendruar të lexojë apo për të fjetur.
Për mua ishte e qartë se nuk mund të shkoja  të shtrihesha në çadër e të flija me atë muzikë, por shkova të shoh se ç'bëhej. Lunën e kishte zënë gjumi tashmë, kurse Debora ishte e qetë dukej se ishte gati në të fjetur. Eh, këto nuk kanë mëkate thashë me vete, kur i pashë aq të qeta. Sa herë shoh Lunën që fle e qetë në kësi rastesh, ndërkohë që unë e humbas gjithnjë e më shumë durimin, më kujtohet përgjigja që më dha një miku im musliman kur iu ankova një ditë për faktin se dy xhamitë në qendër të Tiranës më bëjnë zgjimin çdo mëngjes në orën pesë me altoparlantet e tyre që kanë zëvendësuar muezinët e dikurshëm, të cilët i kujtoj me nostalgji, sepse thirrja e tyre ishte njerëzore.
"Ç'taksirat kemi ne, që s'bëjmë pjesë në komunitetini musliman, të zgjohemi bashkë me ju në orën pesë të mëngjesit?" - i thashë.
Ai më dëgjoi dhe në vend të përgjigjes më bëri vetëm një pyetje:
"Po vajza a fle?"
"Fle." - iu përgjigja.
Pas kësaj seç më erdhi një si gjysëm fjale gjysëm psherëtime nga ana tjetër e telefonit që më tha dhe s'më tha se vajza, që nuk ka mëkate, s'ka nevojë të zgjohet që në pesë të mëngjesit t'i lutet Zotit, kurse ne mëkatarët duhet të zgjohemi që ç'ke me të.
Frekuencat, mëkatet nuk di çt'ë them, por mua ma shton pagjumësinë edhe revolta me këta lloj njerëzish që s'duan të dinë se ka të tjerë. Më kujtohet me brerje ndërgjegje edhe një periudhë e rinisë sime, kur banoja pa prindërit në një apartament mbi atë të një profesori të Universitetit të Tiranës të cilit nuk kam arritur t’i kërkoj kurrë ndjesë për shqetësimet që i kam shkaktuar me disa mbrëmje të organizuara aty të cilat shpesh degjeneronin në dafrunga pijanecësh - derisa një ditë na erdhi policia. Por atëhere - them me vete - kishte një heshtje të madhe të imponuar nga diktatura. Ne na dukej se po bënim edhe një akt antiautoritar me ato dafrungat tona që qenë gjithsesi të rralla. Kurse tani zhurma është bërë rregulli, kurse qetësia përjashtimi. Pastaj, tek e fundit, atëhere na erdhi policia dhe ne ndryshuam sjellje, kurse tani s'ke as ku ankohesh.
Pasi durova edhe ndonjë gjysëm ore, vendosa të shkoj tek pronarët e atij lokalit. Ora ishte afro një pas mesnate. Tashmë kisha dëgjuar nga të pakënaqurit e shumtë aty rrotull lloj lloj variantesh për origjinën e tyre: emigrantë të dëbuar nga Greqia, militantë arrogantë të Partisë Demokratike, trafikantë. Më thanë se edhe Ministri i Mbrojtjes, që flinte në kodrën përballë, ishte ankuar për këtë zhurmë, por s'kishte arritur gjë; vetëm një prokuror ia kishte dalë të siguronte qetësi aty (për pushimet e veta, kuptohet).
Kur shkova gjeta tre djem të rinj, të pashëm, që dukeshin si vëllezër. Njëri, me flokë të gjata të bëra bisht kali, dukej si kapua. Më dëgjuan me vëmendje dhe mu përgjigjen me shumë mirësjellje kur u thashë se ata duhet të kishin parasysh se kishte edhe të tjerë aty rrotull që në atë orë donin të flinin:
"Ti ke shumë të drejtë, - më thanë - por na thuaj, ne, që kemi investuar miliona, si do t'i nxjerrim ato po ta mbyllim diskon?"
"Po a keni orar ju?" - u thashë.
"Sot është e premte, e kemi deri në orën 2 pas mesnate." - mu përgjigjën.
"Mos u lodh kot." - më tha një i mërzitur tjetër me ta. - "Do ta mbyllin kur t'u teket."
"O malet e Shqipërisë", - thashë edhe një herë me vete. Vendimin e mora shpejt e shpejt: të marr makinën dhe t'i ngjitem malit përpjetë Jalës derisa të arrij në një pikë ku nuk dëgjohet më kjo zhurmë e të përpiqem të fle në makinë derisa të mbarojë zhurma. Dhe kështu bëra.
Mirëpo ato zhurmat e diskove kanë një veti: kur zë u largohesh, melodia sikur filtrohet e vjen e humbet për të të sjellë në vesh vetëm goditjen ritmike të daulles "bum", "bum", "bum" si çekan. Ndalova disa herë gjatë ngjitjes për të dëgjuar nëse vinte "bum-bumi" apo jo. Në një pikë vura re se filluan të më vijnë dy "bum-bume" ai i diskos pranë nesh dhe ai i diskos së të rinjve. Vazhdova ngjitjen derisa më në fund arrita në një kthese, ku me xhama mbyllur nuk hynte dot më gjë. Ula sediljen me shpresën se do të flija sadopak. Por në vend të ëndrrave të gjumit vura re se filluan të më parakalojnë mëkatet e shumta në jetë derisa, më në fund, ngrita xhamin dhe pashë se Zoti ishte kënaqur me ndëshkimin ndaj meje për atë ditë dhe kishte vendosur heshtjen mbi bregun e Jalës.
Por isha gabuar. Pasi zbrita në çadër shpresova se do ta bëja gjumin top, por s'kishte kaluar shumë kur më zgjoi zëri i një femre që po bërtiste në një çadër aty pranë. Nuk u desh shumë që të kuptoja se zgjedhja e çadrës kishte një difekt të paparashikuar: paretet e saj të holla. Dhe të mos kujtojë lexuesi se britmat e asaj po vinin nga ndonjë kënaqësi seksuale që provonte në atë çast. Këtë do t'ia kisha bërë kabull me gjith qejf. Përkundrazi, me një zë të histerizuar, ajo i kërkonte llogari partnerit të saj për sms-në e një tjetre që ia kishte lexuar në celuar. Ai përpiqej ta qetësonte apo ta mashtronte, por ajo ngulmonte e ngulmonte duke u bërë gjithnjë e më agresive. Dikush nga çadrat kërkoi qetësi. Ai mashkulli duket e shfrytëzoi këtë për një çast, por ajo ia filloi përsëri. Pastaj më në fund ra heshtja.
* * *
Kur dolëm në mëngjes vonë nga kampingu, pasi hëngrëm mëngjesin, pashë se bregu ishte i çadërzuar dhe shezllonguar, që do të thotë i privatizuar. Mbi det, afër bregut, vura re edhe një si shkumë të bardhë që për mua ishte shenjë e bashkëveprimit kimik të kripës së detit me ujrat e zeza. As që bëhej fjalë të bënim banjo deti atje. Do të kërkonim ndonjë breg më të pastër e më të qetë.
Në ikje vura re se ai lokali që na kishte tmerruar gjithë natën e për të cilin pronarët na kishin thënë se kishin investur miliona ishte një barakë e mbuluar sipër dhe anash me kallama. Syri më ra edhe mbi një çift të ri që po dilnin nga kampingu ynë: mashkulli, tre metra përpara ajo prapa dhe me imagjinatë thashë se këta duhet të ishin zullumxhinjtë e natës.

Vuno

U ngjitëm për të vizituar Vunoin që e kishim lënë në errësirë një natë më parë. Rrugës ndaluam të tërhequr nga një pamje e veçantë. Ishte një rezervuar i kohës së komunizmit, thuajse i boshatisur nga uji, që dukej si një krater i madh, oval, i shkaktuar nga rënia e ndonjë meteoriti. Në rrëpirat e tij në atë çast po zbriste një tufë e madhe dhish për të pirë ujë në fundin e tij. Ishte një pamje e pazakontë, shumë tërheqëse ndoshta për kontrastin që përmbante midis shkretimit që paraqisnin paretet ovale të rezervuarit të tharë dhe jetës që megjithatë tentonte të gjëllonte në të, ndoshta thjesht për shkak të asaj forme të veçantë e të papritur që merrte pejsazhi në atë vend.
Në Vuno ndalëm të pimë një kafe në klubin anës rrugës ku kishim ndalur një natë më parë për të kërkuar dhomë. Është vendi ku vunjotasit shoqërizohen me udhëtarët. Përbri tij më tërhoqi vëmendjen lapidari me heronjtë e Vunoit.  Pasi porosita kafen shkova për një çast të lexoj emrat me rradhë. Zaho Koka, hero i popullit, ishte më i njohuri për mua jo për luftën, por për dashurinë tragjike me Ramize Gjebrenë. Është ndër historitë e para që kam dëgjuar në rini, nga nëna ime mesa kujtoj, që më kanë çmitizuar Luftën Nacional Çlirimtare dhe heronjtë e saj. Ai tregim më ka bërë ta përfytyroj vdekjen e tij jo si një akt vetmohimi për atdheun, por si një akt vetvrasje nga dëshpërimi i pushkatimit aq mizor të së dashurës së tij nga shokët e luftës.
* * *
Shumë vetë që vizitojnë fshatrat e Jugut bëjnë krahasimin midis Dhërmiut e Vunoit se cili është më i bukur. Besoj se pamja e fshatit Vuno prej pikës ku ndodhet klubi ndikon shumë të bëhet ky krahasim. Është një pamje që të ndjell të marrësh të përpjetat e fshatit.
Por unë, përpara kësaj, nuk mund të rrija pa fotografuar dy gomerë qe po mbllaçiteshin mbi një grumbull plehërash mu prapa piedestalit të lapidarit, në një shesh të vogël ku ishte parkuar, për kontrast, edhe një makine lluksoze e zezë.
Pastaj iu ngjita Vunoit përpjetë duke takuar rrugës, ashtu si në Dhërmi, befasira të mrekullueshme arkitektonike, gomerë shumë të urtë, pak njerëz dhe shumë rrënoja.
Ndjenja e rrënimit në Vuno ishte më e madhe se në Dhërmi, pasi shihje shumë më tepër shtëpi të braktisuara e të pabanueshme. Ajo që më la më tepër mbresa ishte rrënoja e një kishe të vogël lart, në majë të fshatit, në një pikë prej ku kontrollohej i gjithë pejsazhi poshtë, deri në det. Kishëza e ngratë qëndronte ende e gjitha në këmbë megjithëse pa çati. Nuk e di se si bënin afreskset e saj të zbuluar t'i rezitonin diellit përvëlues, të ftohtit, shiut dhe ngricave të dimrit. Një pjesë syresh ishin gërvishtur me diçka si majë gozhde. Të paktën çatija thashë me vete, të ngrihet, që të mos vazhdojë rrënimi e të ruhen afresket. Ishte shumë e vogël ajo çati, ngritja e saj nuk mund të kushtonte më shumë se 100-200 mijë lekë.
Kur zbrita poshtë, dy burra të moshuar, që më njohën si gazetar, më ftuan për një kafe.
"Si është e mundur që e keni lënë kishën pa restauruar? - ishte fjala e parë që u thashë.
"Cilën kishë? - më thanë, - Se këtu ka shumë kisha."
"Atë të voglën, lart. Si e ka emrin?"
"Kisha e Shën Kollit." - mu përgjigjën.
"Po pastaj pse kishte të gërvishtura?"
"Na kanë ardhur ca muslimanë këtej para do kohësh."
Nuk kërkova ta zhbiriloj më thellë këtë histori sepse gjithmjë e kam dëgjuar me mosbesim këtë variantin e muslimanëve që prishin afresket e vendeve të shenjta kristiane. Nuk di a janë muslimanë ikonoklastë, që e shohin si profanim të së shenjtës figurimin e hyjnores në format "banale" të njeriut, ata që i kryejnë këto akte, fanatikë muslimanë që e bëjnë për të ofenduar simbolet e kaurrit, apo thjesht njerëz fëmijë, pa din e pa imam, siç thonë muslimanët, që zhgarravisin pasi s'kanë ndonjë formë tjetër më të lartë për të thonë se janë edhe ata në këtë botë. 
"Po edhe kemi rindërtuar, ja kishën aty po e mbarojmë." - vazhdoi njëri nga ata të dy.
"Po shkoj ta shoh, - u  thashë, - dhe pastaj do të vi të pimë kafen."
Zbrita poshtë dhe mbeta pa fjalë. Nuk pashë kishë të restauruar, por një kishë krejt të re, që s'kishte asnjë shenjë, mor po asnjë shenjë të vetme, që të tregonte se kishte qenë një kishë e vjetër. "No comment" thashë me vete.
* * *
"Po ne na dogji gjermani." - ishte përgjigja që mora kur i pyeta dy të moshuarit, me të cilët u ula më në fund të pi kafe, se si kishte mundësi që në Vuno kishte kaq shumë shtëpi të rrënuara pa çati?
Në fillim e mora si shprehje figurative, por pastaj u kujtova se kisha dëgjuar për Vunoin e djegur nga gjermani gjatë Luftës së Dytë. Kjo më bëri të kujtohem se Vunoi njihej edhe si fshat që banohej kryesisht nga shqiptarë, jo minoritarë grekë, dhe prej nga kishin dalë shumë kuadro të larta të komunizmit. Kisha njohur edhe personalisht disa prej tyre, ndër të cilët Sofo Lazrin, shtëpinë e të cilit, mu aty poshtë lokalit, e kisha vizituar para dhjetë vjetësh.
"Dmth., një pjesë e këtyre shtëpive kanë mbi 60 vjet që janë kështu, pa çati?" - u thashë.
"Po." - mu përgjegjën.
"Po nga ky fshat kanë dalë aq shumë kuadro të komunizmit, si shpjegohet që s'kanë menduar ta rindërtojnë fshatin e tyre? Me pushtetin që kanë pasur..."
"Eh, - më ndërprenë - ata u shpërngulën në kryeqytet dhe s'ia kishin ngenë fshatit. Kurse një pjesë tjetër mbetën në emigracion"
"Po Sofo sikur e ka të mirëmbajtur."
"Sofos ia rregulloi i ati, kur erdhi nga Amerika." - mu përgjigj ai më i moshuari.
Më erdhi nëpërmend se ajo ndjenja e ikjes nga identiteti i fshatarit që mund të të bënte të shiheshe si i prapambetur në sytë e të tjerëve ka qenë pjesë e psikologjisë së asaj kohe, ashtu sikurse ajo e ikjes nga identiteti otoman. Ky mund të jetë shkaku që kanë dashur ta harrojnë fshtin? Por s'është kaq e thjeshtë. Vlen të reflektohet gjatë mbi këtë temë. Sepse nuk ka qenë thjesht një ikje, por edhe rindërtimi i një identiteti të ri; një psikologji e re e futur pas lindjes së shteti komb me krijimin e identitetit të shqiptarit të qytetëruar sepse më parë, gjyshërit tanë të lindur në Perandorinë Otomane, kur largoheshin nga fshati, merrnin për mbiemër emrin e tij që të mos e harronin,  por edhe që të identifikoheshin me të. Kështu kanë bërë edhe të mijtë qoftë nga nëna qoftë nga babai. Por për bijtë e tyre nacional - komunistë kjo ikje nga identiteti i vjetër frymëzohej edhe nga komponentja komuniste e ideologjisë së pushtetit, ajo klasorja, që e konsideronte fshatarsinë klasë jo revolucionare. Është një ikje që vazhdon edhe sot përdrejt një ideje të progresit dhe të modernitetit të identifikuar me Evropën e cila në kohën e sotme, post - postmoderne, paradoksalisht, ka krejt tjetër vlerësim për trashëgiminë dhe diversitetin kulturor.
Por nacional - komunistët shqiptarë, si bij radikalë të modernitetit, kishin edhe një përçmim ndaj këtyre vjetërsirave që përfaqësonin botën që ata pretendonin se e kishin përmbysur. Pa radikalizmin e tyre, që shpesh u ushqye edhe me injorancën e vetizolimin, shtëpitë prej guri të Vunoit nuk do të kishin mbetur ashtu pa çati, që nga Lufta e Dytë. Dhe trashëgimtarët e tyre nuk do të bënin sot kërdinë që po bëjnë me trashëgiminë kulturore.
* * *
Sikur të restauroheshin tërë ato shtëpi pa çati të Vunoit e të fshatrave të tjerë të Jugut, do të kishte qenë puna më e mirë për banorët, për trashëgiminë kulturore që përfaqësojnë ato fshatra, por edhe për turistët që do të mund t'i vizitonin në bukurinë e tyre të plotë, duke mundur të bujtnin aty brenda fshatit, ndërkohë që Jala e të tjera brigje duhej të mbeteshin të virgjër, thjesht për të shkuar e për të bërë banjo. Kjo duhet të kishte qenë strategjia me vite. E për këtë do të duhej të kishte investuar shteti shqiptar duke u dhënë pronarëve të shtëpive të rrënuara, siç ka bërë bota në raste të tilla, deri edhe 70% të shpenzimeve të restaurimit. Edhe shteti grek që thuhet se u jep minoritarëve 300 Euro pension, do të kishte bërë shumë më mirë t'i kishte ndihmuar në këtë mënyrë mninoritarët grekë të këtyre fshatrave.
Mirëpo në vend të kësaj edhe në Vuno vazhdonte rrënimi e shkatërrimi që pashë në Palasë e Dhërmi. Në Vuno madje më vrau sytë një çudi tjetër arkitektonike, që sikur nuk e kisha parë në Palasë dhe në Dhërmi: ndërtime prej betoni që ngriheshin vertikalisht mbi shpatullat e shtëpive të vjetra prej guri, ose zgjatime apo rindërtime horizontale ku gjysma mbetej me stilin e vjetër me muret prej guri dhe dritaret karakteristike kurse gjysma tjetër zgjatej  me ballkone me taraca dhe me grila moderne.
Gjatë gjithë udhëtimit kam reflektur jo rrallë mbi ndërtimet e reja në Shqipëri duke u rrekur edhe t'i karakterizoj ato. Këtu mu erdhi ideja se duhet të shtoja në shënimet e mija edhe këto lloj ndërtesash që mund t'i mbiquaj hibride. Në fakt ndërtime të tilla i kam parë për herë të parë me pikëllim në zemër në fillimivitet 90 në Tiranë në formën e shtesave të vilave të vjetra, mu në rrugën Qemal Stafa ku jam rritur, por këtu pamja bëhej më e qartë në shëmtinë e vet groteske sepse tek këta hibride bashkoheshin kohë e stile shumë më të largëta. (Vijon nga Panorama e 17 shtator 2010)
(vijon)