Varri tek këmbanorja, Porto Palermo

Shënime udhëtimi

Duke u ngjitur për në Himarë pashë se një nga rrugicat kryesore të fshatit ishte duke u shtruar me kalldrëm. Nga një tabelë përbri fillimit të saj zbulova se për Himarën kishte – më në fund - një projekt restaurimi ashtu si do të duhej të bëhej ky në harmoni me kontekstin, duke ruajtur e rivlerësuar historinë dhe kulturën materiale të fshatit. Ishte një projekt i financuar nga të huajt: komuniteti Evropian, italianë, nga sa kuptova, por edhe Ministria jonë e Kulturës sikur kishte një dorë. Kur u ngjita lart, siç e kam përshkruar më sipër, bukuritë e rrënojave sikur më bënë ta harroj ndjenjën e mirë që pata kur pashë atë projekt restaurimi. Afërmendsh, nuk mund të isha kundër tij. Projekti më bëri të mendoj dy gjëra: se ishte shumë e rëndësishme që restaurimi të bëhej nën kontrollin e specialistëve restauratorë që do t’i ruanin maksimalisht gjurmët e historisë, madje duke lënë edhe një pjesë të rrënojave pa prekur; si dhe se Himara e vjetër, me këtë projekt, mund të bëhej shembull për të gjithë fshatrat e Jugut.

Kur po zbrisja poshtë u takova përsëri me projektin dhe entuziazmi për të sikur mu zbeh nga dy biseda që më dolën gjatë rrugës. E para ishte ajo me dy ustallarë që po shtronin kalldrëmin, të ndihmuar nga një më i ri që po u çonte gurë me karrocë dore. Ndala të bisedoj disa çaste me ta. Më thanë se ishin ustallarë nga Përmeti. U bëra kompliment për kalldrëmin, që më pëlqeu. Çfarë parashikon projekti? - i pyeta. Rrugët dhe kanalizime ujrash të zeza, - më thanë. Po për shtëpitë çfarë parashikohet? Nuk dimë gjë. Dhe fill pas kësaj, meqë më njohën si gazetar, nxituan të më qajnë hallin e tyre. Kemi tre muaj pa rroga, - më thanë. Kush duhet t’ju paguajë? - i pyeta. Ne kemi pronar shqiptar që na ka sjell këtu për të punuar kalldrëmin, atë e paguan një italian, që është përgjegjësi i projektit, por edhe shteti ynë thonë ka pjesën e vet.

Nuk munda të marr vesh se kush ua pengonte rrogat këtyre dy ustallarëve që paguheshin shumë pak për një ditë pune (diçka tek 10 euro në ditë sikur më thanë): pronari i tyre shqiptar, shteti shqiptar që s'paguante atë, apo italiani që s’paguhej nga projektet e veta.

Diku më përtej, një çift të moshuarish varën kokën e më përshëndetën nga ballkoni i një shtëpie në stilin hibrid: poshtë gurë shekullorë, sipër ballkone të reja me beton. Ishin nga të paktët banorë që më zuri syri atje. Më thanë se kishin ardhur nga Greqia për verim dhe se do të ktheheshin përsëri në fund të shtatorit. Dhe menjëherë, pastaj, filluan të më ankohen se projekti nuk po shkonte mirë, pasi kanalizimet e ujrave të zeza nuk përshkonin gjithë Himarën, se lagjja e tyre ishte jashtë tij për shkak favorizimesh të të tjerëve, se kalldrëmi po shtrohej duke përdorur gurët e shtëpive të vjetra. Me çfarë do të rindërtohen shtëpitë e vjetra pastaj? - më thanë.

U largova prej tyre duke menduar se gjithandej e gjen atë Shqipërinë e mosbesimit, zhgënjimit, pakënaqësisë.

* * *

Duke zbritur ca më poshtë, mora një rrugë tjetër nga ajo në të cilën isha ngjitur dhe befas pashë se pjesa më e restauruar e Himarës së vjetër ishte zona poshtë, e shkollës dhe kishës, ku spikaste kulla impozante e këmbanës e restauruar shumë mirë. Edhe sheshi midis tyre ishte i shtruar, duke krijuar një si ballkon të gjerë prej ku shiheshin, përtej luginës, majat e maleve që zgjaten drejt jugut si kurrize kafshësh prehistorike të përgjumura.

Aty pranë kullës së këmbanës më tërhoqi vëmendjen një varr i vjetër, katërkëndëshi i të cilit ngrihej me mure ndonja treçerek metri mbi nivelin e sheshit. Kuptohej nga larg se kishte qenë aty prej kohës së komunizmit. Kuptohej edhe se kryqi i bardhë i ngulur në njërin nga muret ishte shtuar më vonë. Duke u afruar dallova se tek kryqi kishte të dhënat e personit të varrosur aty. U afrova për të lexuar se kush ishte, por konstatova se nuk mund të kuptoja asgjë. Poshtë fotos së një burri me mustaqe, që s’dukej i ri, mund të kuptoja vetëm një date 18 – 8 -1944 sepse emri dhe dy rreshta të tjerë ishin shkruar vetëm në greqisht. Duke tentuar të lexoj, me aq sa e njoh alfabetin grek, arrita të kuptoj se emri i te vdekurit duket të ishte: Miaios Spiromiaios (Mihal Spiromihali?). Kuptova më poshtë edhe fjalën «partizan». P or nuk kuptoja dot nëse kishim të bënim me një partizan të vrarë më 1944, çka nuk më dukej shumë bindëse duke parë vendin e varrit, kryqin e vendosur më vonë, si dhe mungesën e ditëlindjes, apo kishim të bënim me ndonjë që e kishin vrarë partizanët më 1944.

Por, më shumë sesa moskënaqjen e kuriozitetit për historinë e personit të varrosur, ky moskomunikim më ngjalli shijen e keqe të të ndjerit i përjashtuar në atë vend që e di se është edhe vendi im. Çfarë u kushtonte ta shkruanin në dy gjuhë atë që kishin shkruar vetëm në greqisht përderisa kishim të bënim me një njeri interesi për të cilin i kalonte ato të familiarëve? Me siguri e bëjnë qëllimisht, - thashë me vete, si për të thënë se ky njeri dhe ky vend nuk ka punë me shqiptarët. Dhe jo rastësisht ishte zgjedhur një varr kaq i dukshëm për këtë. Nuk mund të mos më vinin ndërmend ato përkufizime nacionaliste që e lidhin idenë e kombit me varre të përbashkët të të parëve. Dhe nuk ishte asfarë ndonjë ndjenjë nacionaliste shqiptare a   jo që më shtyu të mendoj kështu, përkundrazi, bash ndjenja e përçmimit ndaj nacionalizmit e pasqyruar në injorancën që shprehte ajo njëgjuhësi, ai një identitet i instrumentalizuar. Kam provuar të njëjtën ndjenjë edhe kur më ka ndodhur të ballafaqohem në TVKlan me një politikan shqiptar të Maqedonisë, i cili, për të treguar se sa shqiptar ishte, deklaroi se fëmijët e tij nuk do t’a mësonin kurrë maqedonishten, se ata do të mësonin vetëm shqip dhe gjuhët e mëdha evropiane. «Çfarë kulture kanë maqedonasit, çfarë do të mësojmë ne prej tyre!?» - ngrinte zërin me emfazë. Të njëjtën injorancë dhe instrumentalizim tani po e takoja në një zonë tjetër të Ballkanit kundrejt shqiptarëve. Ndoshta ishte bash kjo ndjenjë që më bëri të më tërheqë vëmendjen se kryqi i ri prej mermeri të bardhë, jo vetëm nuk shkonte estetikisht mbi atë varr të vjetër me gurë të hirtë, por edhe se qe vendosur mbrapsht. Sepse, zakonisht, një kryq vendoset tek koka e varrit dhe e shkruara bëhet në mënyrë të tillë që të jetë mbi kokën e të varrosurit përbrenda varrit. Kurse ky ishte vendosur tek muri i këmbëve të varrit dhe me të shkruarën nga përjashta varrit, sepse kështu mund të lexohej më shpejt e më dukshëm nga vizitorët që afroheshin aty.

* * *

Pasi zbrita poshtë dhe mora makinën për t’u bashkuar me bashkudhëtarët e mi në Porto Palermo, sikur e bluajta një çikë më mendjeftohtë shijen e takimit me  varrin tek këmbanorja e bukur e Himarës së bukur. Mendova se nuk ishte i padiskutueshëm edhe fakti që unë s’isha në gjendje të kuptoja se ç’shkruhej aty, se fakti që ne s’kemi mësuar nëpër shkolla greqishten apo gjuhët sllave të Ballkanit, buron nga e njëjta kulturë njëidentitare ndarjeje, urrejtje nacionaliste ndaj fqinjit që vazhdon që prej mëse një shekulli. Ai kryq i shkruar vetëm në greqisht ishte edhe tregues i politikave që ka ndjekur ndaj pakicave greke shumica shqiptare, jo vetëm në kohën e nacional - komunizmit që ka tentuar deri t’i asimilojë, por edhe në kohën tonë të së ashtuquajturës demokraci dhe aspiratë për të hyrë në Evropë, kur shumica vazhdon t   ’i shohë me atë syrin nacionalist një identitetar, si tjetrin që mund të jetë edhe armik.

Pse këtë projekt restaurimi të Himarës së vjetër të mos e kishte filluar me kohë shteti shqiptar? Sikur të  ishin ndihmuar fshatrat e Jugut për t’u restauruar dhe për t’u kthyer në një vend banimi, por edhe vend punësimi e fitimi nëpërmjet turizmit kjo do t’i kishte afruar banorët greqishtfolës dhe fëmijët e tyre me Shqipërinë, do t’i kishte bërë që të ndjeheshin njëkohësisht edhe shqiptarë,,, sepse, tek e fundit, ata janë qytetarë të shtetit komb shqiptar, pra me kombësi shqiptare, paçka se këtej nga Ballkani, kur vjen fjala për përcaktimin e kombësisë, ne themi se kjo quhet «shtetësi», sepse për «kombësi» ne kemi atë të «shtetit amë». Mirëpo në vend të këtyre projekteve reale, ne vazhdojmë t’u themi minoritarëve greqishtfolës të Himarës: ju nuk jeni grekë, ju jeni shqiptarë, se ne kemi dokumente që ju jeni shqiptarë, organizojmë edhe simpoziume “shkencore” për t’ua provuar këtë duke harruar se ekzistanca e kombit është “një plebishit i përditshëm” (Renan) i një “bashkësie ndërsubjektive” (Husserl). Dhe jo vetëm, por u kërcënojmë edhe pronat me projekte ndërtimesh mafjoze për të cilat nuk pyeten fare. Kuptohet se kjo i çon  ata në ekstremin tjetër: tek reagimi për të pohuar edhe më me forcë identitetin e tyre grek, duke hequr fare gjuhën shqipe prej andej, aq më tepër kur kanë mbështetjen e një shteti si ai grek, nacionalist edhe ai, e shumë më i fuqishëm e më me influencë ndërkombëtare se ai shqiptar i cili edhe i ndihmon këto pakica duke u dhënë 300 euro në muaj për shtëpi. Është folur shumë për pakicat etnogjuhësore kufitare se ata duhet të shërbejnë si ura lidhëse midis dy shtetesh, dy kulturash. Në fakt, këto pakica përfaqësojnë shpesh pjesën më nacionaliste, më konservatore, më ndarëse, më të instrumentalizuar në shtetet e ndryshme të Ballkanit dhe kjo kryesisht për faj të shumicave të shteteve kombe të të dy anëve të kufirit që jo rrallë, siç tregon historia, i ka bërë këto pakica viktima të dyfishta.

Disa ditë më vonë, kur ndodhi vrasja e atij djaloshit himariot nga disa djem shqiptarë nga Vlora, duke ndjekur jehonën e saj, nuk mund të mos kujtoja atë varrin e shkruar vetëm greqisht, që për mua ishte një nga shenjat e tensionit që ndjehej midis minoritetit grek dhe shqiptarëve, që takova gjatë udhëtimit në ato zona. Një tension që tenton t’i reduktojë të dy palët në një identitet të vetëm, armik ndaj identitetit tjetër, ndërkohë që atje është vendi par exellence i shumidentiteteve dhe shumgjuhësive, ku mëvetësia e pereduktueshme e ndërgjegjes individuale ka mundësi më tepër se kudo të shprehë shumidentitetin e vet në formën e asaj që, përtej kulturës greke apo kulturës shqiptare, quhet kulturë njerëzore, universle.

Porto Palermo

Kur po mbrrija afër gjirit të Porto Palermos gjëja e parë që më tërhoqi vëmendjen ishin kaktuset e mëdhenj mbi kodrat e zhveshura, veçanërisht anës rrugës, që sikur i japin identitetin e veçantë atij vendi në raport me pjesën tjetër të bregdetit të Jugut. Natyra riprodhon gjithnjë vlerat dhe bukuritë e saj që s’njohin kohë, kurse ne shtojmë gjithnjë e më shumë vlera të tipit “përdor e hidh” – thashë me vete - kushedi se si do të jetë bërë edhe në këtë gji.

Isha shumë kurioz të shihja Porto Palermon, mbi të gjitha për kështjellën e Ali Pashës, pasi kam shkruar shumë në reportazhin e para dhjetëve për të dhe historinë e saj. Aty është botuar edhe një foto shumë e madhe që kam bërë asokohe, ku paraqitet pamja poshtë rrugës, duke filluar nga kisha e vogël pranë saj deri tek kështjella lart. Këtë foto e kam vendosur edhe në kopertinën e një numri të revistës “Përpjekja” mbi krizën kultorore dhe kjo ka ndikur shumë të më ngulitet fort në kujtesë pamja e atij vendi.

Megjithatë, kur mbërrita në Porto Palermo me një vështrim të menjëhershëm vura re se nuk kishte ndryshuar thuajse fare dhe u gëzova. Kisha e vogël, për të cilën thuhet se e ka zhvendosur Aliu, kur ka ngritur kështjellën, ishte në vendin e saj; kështjella në majë të gjysëmishullit rrumbullak projektohej mrekullisht në horizont e patrazuar nga ndonjë objekt tjetër dhe midis tyre të njëjtat ish-ndërtesa ushtarake njëkatëshe, pa dyer, që kisha lënë. Sigurisht nuk e lidha këtë mosndryshim me ndjeshmërinë e umanëve ndaj atyre bukurive atje, por me ato ndërtesat ish-ushtarake që po presin të privatizohen, pra me rivalitetin se kush do t’i marrë, si dhe, ndoshta, edhe me konfliktin midis minoritarëve dhe shqiptarëve.

Kjo ishte përshtypja e parë, pastaj pak nga pak fillova të dalloj disa ndryshime. Ato më të mëdhatë i kishte bërë natyra. Pashë se nga këndvështrimi prej nga kisha bërë foton e dhjetë vjetëve më parë nuk mund ta merrja pamjen e kishës sepse disa pemë fiku prapa saj ishin rritur aq shumë, sa degët me gjethet e dendura e mbulonin thuajse krejt pamjen e murit të prapëm të kishës me atë gjysëm kubenë e dalë jashtë të altarit. Para dhjetë vjetësh mbi ato mure kishte kryqe të zinj të bëra me tym. Kryqe të bëra me tym kishte . Kry  edhe mbi dy shtyllat e kampaniles që osokohe qenë të këputur në mes. Kurse tani kryqet prej tymi të zi nuk dukeshin. Kampanilja e këputur ishte restauruar, kishte marrë formën e saj me kënd sipër dhe me atë të hapurën në mes ku varej këmbana. Mbi të ishte vendosur një kryq hekuri. Edhe prapa ishte vendosur një kryq i vogël, i bardhë, ndërkohë që çatia vazhdonte të ishte e mbuluar me beton e zift dhe në disa vende mbi të ishin ngjitur bimët kacavjerrëse. Kur dola përballë pashë se, në traditën e mirë të kishave të Jugut, edhe ajo e kishte derën të hapur dhe brenda kishte një grua që po ndizte qirinj.

Edhe në ish-ndërtesat e ushtrisë, që duhet të kenë qenë tip postash apo fjetoresh e ndonjë zyrë e repartit të vogël ushtarak të marinës, kishin ndodhur disa ndryshime sipërfaqësore. Gjëja e parë që të binte në sy ishin disa grafite me ca figura të mëdha, gjysëm njerëz e gjysëm zvarranikë, që kishin zaptuar krejt fasadat e disave prej tyre. Edhe në faqet e brendshme të mureve të disave prej tyre gjeta të vizatuara ca si brumbuj fluturues të mëdhenj me duar njerëzore, ndërkoqë që shumica ishin plot me sherebel që duket e mblidhnin vendasit për ta tregëtuar. Nuk isha i sigurt nëse këto grafite që paraqisnin gjysëm zvarranikë dhe gjysëm njerëz ishin në vendin e duhur aty; ndoshta më kuptimplota, si provokim, do të ishin në fasadat e ndërtesave të reja të larta të Tiranës, por gjithsesi të tërhiqnin vëmendjen.

Si kërkues i gjurmëve të së kaluarës nuk munda të mos vija re edhe se parrullave të vjetra, të kuqe, të kohës së komunizmit tani koha u kishte nxjerrë edhe më qartë shtresëzimet, pasi vende-vende kishin rënë lyerjet e fundit dhe kishin dalë ato paraardhëset. Në njërën prej tyre fjala “rroftë” që lexohej qartë, pasi kishte mbetur po ajo gjatë kohërave, vazhdonte me një mbivendosje gërmash që duhet të përqëndroheshe për të dalluar një shtresëzim më të hershëm “miqësia shqiptaro - kineze” dhe një më të vonshëm: “diktatura e proletariatit”.

Ndryshimet më të mëdha në Porto Palermo ishin prapa rrugës ku ishte ngritur një lokal, pak më lart tij disa shtëpi druri dhe, pak më përtej skeleti i shëmtuar prej betoni i një ndërtese trekatëshe që pritej të mbaronte e që, gjithsesi, dukeshin të vogla në krahasim me kodrën e madhe, rrumbullake të përjetëshme.

* * *

Uji ishte i kulluar si një herë e një kohë. Iu bashkova grupit që ishte vendosur në një kënd midis shkëmbinjve dhe po shijonte kënaqësinë e patjetërsueshme të banjove të diellit e të detit. Luna kishte krijuar një si të ndarë me gurë në breg, ku kishte grumbuluar iriqë deti të cilët e intrigonin shumë me formën e tyre. Davidi që kishte eksploruar bregun me syzet dhe tubin e nënujorit, erdhi me një copë shkëmbi nënujor në dorë e më tha se aty duhet të ishte një nga vendet ku gjuheshin hurmat arabike shqiptare të detit që kishim ngrënë në Gjirin e Vlorës, sepse kishte vënë re shumë copa shkëmbinjsh të thyer si ky nën ujë. Vura re se shkëmbi kishte ato foletë si vrima cilindrike që molusku hap në shkëmb, që e bënin atë të ngjashëm me një hoj bletësh.

Përbri nesh erdhi dhe vendosi çadrën një grup të rinjsh shqiptarë. Ca më përtej ishin disa italianë me të cilët rastësia na e pruri që të takohemi edhe në vende të tjera gjatë udhëtimit tonë. Po vija re, me pak habi, se numri i turistëve italianë ishte shumë më i madh nga ç’mund ta kisha përfytyruar. Dhe jo rastësisht, thuajse të gjithë ata që takonim më dilnin të majtë antiberlusconianë. Kam vënën re se janë këta që e kanë të zhvilluar më shumë kulturën e  këtij lloj turizmi të aventurës  në vende të ish botës së tretë. Edhe ata të tillë ishin. Mjafton të shkëmbeje batutat e para të njohjes dhe kuptohej qëndrimi i tyre politik ndryshe nga ç’ndodh psh. kur takon gjermanë. Më pas zbulova se edhe ato grafitet mbi muret e ndërtesave ushtarake duhet t’i kishin bërë i  talianë sepse në njërin nga muret pashë poshtë tyre dy emra italianësh të shkruar me të njëjtën bojë.

***

Nuk e di, por Shqipëria mund të jetë gjithshka veçse kurrsesi një vend i mërzitshëm për një shkrimtar apo gazetar. Kjo, sepse prodhon vazhdimisht ngjarje. Tjetër gjë pastaj se sa mundësi të jep që, si shkrimtar apo gazetar, t’i shkruash ato. Mund të jesh duke u shulluar nën rrezet e diellit me detin përballë e të mendosh se agjë nuk do të të prishë qetësinë e atij çasti, siç ishim ne në bregun e Porto Palermos, dhe të ndodhë diçka që të vë në lëvizje përtej vullnetit tënd. Andej nga s’ta pret do të prodhohet ngjarja që do të mbrrijë deri tek ty për të të nxjerrë nga gjendja në të cilën je.

Nuk kishte kaluar ndonjë orë që kur kisha mbërritur në gjirin e Porto Palermos dhe po rrija nën hijen e çadrës, pas banjos së diellit, kur Yuri, me atë alarmizmin e saj si të inskenuar, klithi “Zjarr, zjarr!” duke na e bërë me dorë për nga kodrat prapa nesh. U kthyem dhe pamë se vërtet në një nga kodrat e larta prapa nesh po ndizej një zjarr. Dhe nuk bëhej fjalë për një vatër të vetme, por për një zinxhir vatrash që filluan të ndizen njëra pas tjetrës dhe pak nga pak të bashkohen me njëra-tjetrën për të krijuar një brez të tërë zjarri e tymi që po i ngjitej kodrës.

“Chiama i vigili del fuoco! Chiama i vigili del fuoco!” - filluan të më thonë Debora dhe italianët e mij të alarmuar. Por, paradoksalisht, alarmi i tyre dhe, veçanërisht thirrja për të thirrur aty zjarrfikëset, mua sikur më krijoi një frenim që e njoh, sepse e kam provuar edhe herë tjetër. Madje e di mirë se nga më vjen: është një si reagim mbrojtës nga zhgënjimi dhe poshtërimi që e pason një veprim si ai që ata kërkonin të bëja unë. Jo aq pse nuk dija se si t’i gjeja zjarrfikset, as sepse për mua kjo nuk ishte një ngjarje alarmante ngase prodhimi i kaq shumë zjarreve të tilla na e ka ulur ndjeshmërinë, por sepse kam provuar kotësinë e një veprim të tillë, se askush nuk do të ma fërshëllente, në mos po edhe do të tallej. Një lexuese e këtij udhëpërshkrimi më shkruante një ditë:  “une jam dorëzuar si heroi i Kamysë "I huaji", thjesht e kam pranuar realitetin, e pafuqishme për të luftuar. Ato që bëjnë "të plotfuqishmit" e këtij vendi i shoh si tërmetin apo rrufenë, që nuk i kontrollon dot. Fle e qetë si fëmijët, përpiqem të shoh pjesëzat e bukura të këtij realiteti dhe uroj që tërmeti të dobësohet e të zhduket vetvetiu, nuk e di sa do mundet të zgjasë kjo.” Edhe unë, në atë çast, doja “të flija” i qetë duke pritur që zjarri të shuhej vetë se ndonjë shpresë se do të shuhej nga zjarrfikës shqiptarë nuk kisha.

Por nga ana tjetër u ndjeva si i turpëruar përpara shqetësimit të tyre, nga mendimi se ato do të thonin: po ky, që na flet për natyrën e për bukurirat që duhen mbrojtur, e që është edhe shqiptar, si nuk bën asgjë. E pashë të arsyeshme të merrja një të njohurin tim në Himarë i cili e dija se kishte lidhje me autoritet atje, por mbi të gjitha e dija se ishte nga ata që e kuptonte këtë lloj shqetësimi. I telefonova dhe i thashë se në majën e njërës nga kodrat përballë gjirit të Porto Palermos, ku ndodheshim, kishte rënë zjarr. “Ruaj vajzën, ruaj vajzën, largohuni sa më parë!” - më erdhi reagimi i tij i parë. “Jo, mor jo, - i thashë, - shqetësohem për Shqipërinë, se ne jemi në breg të detit e mund të futemi menjëherë në ujë po erdhi zjarri deri këtu.” Ai i futi një të sharë barinjve që i ndezin këto zjarre për kullotat dhe më tha se do të përpiqej të bënte diçka. Italianët e mij i qetësova, megjithatë, u thashë të mos prisnin të dukej atje ndonjë avjon nga ata që hedhin ujë, por le të shpresonim se zjarri nuk do të ishte edhe aq i madh e do të fikej vetë.

** *

Pasi bëmë dy tre orë banjë duke kthyer herë pas here kokën për të parë se deri ku kishte shkuar tymi, bashkë me Yurin dhe Davidin u nisëm të vizitojmë kështjellën. Tek hyrja e saj qëndronte një burrë i vjetër që nxorri një bllok biletash. Duhet të paguanim 200 lekët për person. E mora dhe e pashë biletën. Kishte në kokë “Ministria e Kulturës Turizmit dhe e Sporteve” dhe më poshtë një grafikë të kështjellës. E futa në xhep si kujtim dhe hyra brenda. Para dhjetë vjetësh kështjellën e kisha gjetur pa derë, pa roje dhe të ndotur, shumë të ndotur, me një duhmë të rëndë nevojtoreje. Tani kishte derë, roje dhe ishte pastruar. Megjithatë ishte jo vetëm bosh, pa asnjë objekt, por edhe pa asnjë shpjegim të historisë së saj. U shpjegova Yurit dhe Davidit se e kanë përdorur si burg apo vend internimi edhe Aliu që e ka ndërtuar, edhe mbreti Zog në vitet ‘30, edhe italianët gjatë Luftës së Dytë, edhe regjimi komunist.

Në udhëpërshkrimin e para dhjetë vjetëve kam shkruar për kontrastin midis asaj që sheh e përfytyron poshtë dhe mrekullisë që shfaqet sipër, se si mund të qëndronin aq pranë një gjë aq e tmerrëshme si burgu dhe një gjë aq e mrekullueshme si pamja mbi taracën e asaj kështjelle; dyndjenjësi që e kanë përjetuar jo vetëm të burgosurit e të internuarit atje, por edhe ushtarët që kanë shërbyer si roje mbi tarracën, të cilët kishin gdhendur me lloj-lloj shkrimesh emrat e tyre në muret e karakolleve.

Tani kur dola në taracën e saj u mrekullova përsëri me pamjen përreth, por sikur isha më larg përfytyrimeve të atij vendi si burg i dikurshëm. Në krahun e tokës pashë edhe tymin që vazhdonte t’i ngjitej përpjetë kodrës dhe e fotografova.

Pastaj fillova të shoh vetë kështjellën sepse atje ishte punuar. Tarraca ishte restauruar por edhe sterilizuar në një farë mënyre nëpërmjet atij restaurimi. Në karakollat nuk ishin më shkrimet e ushtarëve, nuk kishte më bar midis gurëve si dikur dhe ato dy si kolibe prej guri që janë mbi taracë ishin restauruar në një mënyrë të tillë që dukeshin pak si butafori. Megjithatë ashtu dukej më e sigurt se do t’i rezitonte kohës.

E ndërkaq, ashtu si dhjetë vjet më parë, nuk mund të mos mendoja, ta hajë dreqi, për atë rrezikun që dikush mund ta lakmojë atë vend për ta bërë ndonjë restorant e të vendosë tavolina dhe karrike në taracën e saj duke llogaritur s e sa xhiro do të bëjë në vit. Dhe pastaj e shtyva imagjinatën duke i përfytyruar ambjentet poshtë të transformuara në  kuzhina dhe WC-ra, shndërrimin e frëngjive në dirtare me duroalumin e më the të thashë. Jo ishte e pamundur, ishte qesharake. Në shkrimin e para dhjetë vjetëve kam përmendur edhe një prej të internuarve aty, Viktor Dostin, i cili, pasi më përshkroi tmerrin e të jetuarit atje poshtë, ujin që u binte mbi trup kur binte shi, minjtë e frikshëm me të cilët bashkjetonin, më tha se dy gjërat më mbresëlënëse për të në atë vend kishin qenë durimi i grave të internuara dhe perëndimet e diellit. Tani, duke parë se isha shumë më i përdrejtuar nga perëndimi i diellit mbi det sesa për nga vuajtjet që kishin ndodhur poshtë, sikur u ndjeva fajtor për harresën, edhe për Viktorin që ka vdekur e s’ia kujton njeri vuajtjen në atë vend. Është kjo paaftësi për të kujtuar që na ka kthyer në mbllaçitës restorantesh. Jo, ajo errësira poshtë duhet të mbesë ashtu, e ndriçuar aq sa duhet, e shoqëruar me shpjegimet e historisë së atij vendi që ka qenë burg, vend i dhunës së njeriut ndaj njeriut dhe vizitorët, pasi të informohen për historinë e tmerrshme të atij bodrumi poshtë, kur të dalin sipër, duhet të përjetojnë atë që kam përjetuar unë edhe para dhjetë vjetësh e që s’duhet harruar: kontrastin midis shëmtisë së pafundme të jetës dhe bukurisë së pafundme të saj. (Vijon nga Panorama, 1 tetor 2010)

Vijon