Religjionet dhe politikat identitare te shqiptarët dje dhe sot

Intervista e plotë e publicistit, shkrimtarit dhe botuesit të revistës “Përpjekja”, Fatos Lubonja, dhënë Blendi Fevziut në Opinion +

“Kur shqiptari u bë nacionalist në shek XIX, më parë nuk e kishte këtë identitetin e tij dominant, por kishte fenë”. Publicisti Fatos Lubonja, përmes një analize rreshton disa nga momentet e “ndeshjes” mes religjioneve dhe nacionalizmës, duke përshkruar kështu edhe ndërtimin e identitetit te shqiptarët. Lubonja e kalon skanerin e tij përmes botimeve të protagonistëve të kohës, të cilët rrëzojnë demagogjinë komuniste, e cila ende duket një faktor ndikues në të menduarit dhe të rrëfyerit të ngjarjeve për shumë nga ata që sot shkruajnë apo sugjerojnë letërsinë dhe historiografinë. Ndërkaq, Lubonja, në rolin e studiuesit letrar, dha edhe një herë tjetër mendimin për librin e Ben Blushit. “Ajo që mua më befason është ngulmimi juaj për ta ndarë dijen, njohjen e autorit për kohën që flet, nga koherenca e veprës që ai ndërton. Se arti nuk është vetëm fjalë. Ai gjykohet edhe nga pikëpamja se sa personazhet, karakteret janë të besueshëm, janë tërheqës, janë të vërtetë. Pra ai lidhet me shumë elementë. Është elementi historik, është aftësia e shkrimtarit për të hyrë në psikologjinë e një personazhi... është arti i të shkruarit, i fjalës. Të gjitha këto, për mua çalojnë shumë rëndë,” u shpreh Lubonja gjatë intervistës në TV Klan.

Tema e intervistës së sotme në të vërtetë lidhet me një nga publikimet më të fundit të z.Lubonja. Janë dy shkrime, ese që lidhen me romanin e Ben Blushit, “Të jetosh në ishull”. Është një kritikë ndaj këtij romani, por që ka rihapur disa tema. Pra më shumë sesa thjesht marrje me romanin z. Lubonja ka hedhur disa teza që lidhen me mënyrën e rishkrimit të historisë, por edhe me letërsinë shqiptare në përgjithësi. Në fakt ndërmarrje shumë e vështirë z. Lubonja, të futesh në disa rrafshe njëherazi, por njëkohësisht edhe tema relativisht të munguara në shoqërinë shqiptare këto 19 vjet...

Ju harruat kur më prezantuat se jam edhe drejtor i revistës “Përpjekja”, e cila ka botuar 23 numra deri tani, e cila ka në frymën e vet, pikërisht këtë tematikë, të cilën e ka trajtuar në disa numra, me autorë të ndryshëm.

Nuk ishte harresë, unë vazhdimisht ju kam prezantuar si drejtor të “Përpjekjes”, por nuk doja, sepse kam një përshtypje që ju keni bezdi nga titujt Drejtor... Prandaj thashë, “komentator i shtypit të përditshëm”...

Desha të them se këtë tematikë nuk e kam përballuar i vetëm, por me një grup pune, miqsh, bashkëpunëtorësh me të cilët ndaj edhe të njëjtat ide, të njëjtat pikëpamje.

Por gjithsesi, z. Lubonja, janë pikëpamje që janë shumë vështirë ta ç’bunkerizojnë një mënyrë të menduari të shoqërisë shqiptare. E vërtetë apo jo?

Padyshim. Frojdi thotë “qytetërimi është ndrydhje”, në kuptimin që shoqëria krijon disa dogma, disa norma dhe të mban shtrënguar tek ato, dhe shpeshherë roli i artistit, i kritikut është, të thyejë këtë bunker për të krijuar hapësira të reja lirie.

Jo vetëm konceptet janë shumë të vështira, por kam përshtypjen që, shpeshherë, edhe për faktet ne jemi kokëfortë për t’i parë ashtu siç janë realisht, flas për shembull në shkrimin e historisë, për arsye të një deformimi 50 vjeçar të periudhës komuniste...

Po, sepse shpeshherë faktet nuk janë thjesht fakte, por janë seleksionuar, sidomos kur bëhet fjalë për historinë, nga një këndvështrim ideologjik i caktuar dhe seleksionimi është bashkuar me mistifikimin në shërbim të një ideje, në rastin konkret, meqë hymë tek historia e Shqipërisë, bëhet fjalë për një ideologji, fillimisht nacionaliste pastaj komuniste, e cila e ka interpretuar historinë në funksion të qëllimeve të ideologjisë që ka shërbyer edhe si një instrument pushteti.

Po edhe në funksion të ringjalljes së një ndjenje kombëtare, apo jo?

Padyshim, por, këtu pastaj hyjmë në kritikën ndaj librit nëpërmjet tezave të shkrimit tim, që kanë të bëjnë me atë që dallon mitologjinë nacional- romantike të shek XIX, nëpërmjet së cilës shqiptarët filluan të identifikohen, të kenë ndjenjën kombëtare, me historinë që merret me këto periudha në mënyrë shkencore. Është pikërisht ajo që quhet dekonstruktimi i miteve, nevoja për t’i kuptuar, përse lindën, si lindën këto mite dhe ç’kuptim kishin në kohën kur lindën.

Në vijim të bisedës do t’ju pyes për disa nga mitet më përfaqësues, më sinjifikativë të historisë shqiptare, që padyshim janë mite që kanë zënë rrënjë të thella në shoqërinë shqiptare. Gjithsesi po i kthehem thelbit të asaj që ju pyeta. Ju keni botuar dy shkrime të gjata, në të cilat kritikoni librin e Ben Blushit “Të jetosh në ishull”. Cili është thelbi i kritikës suaj? Ku qëndron kjo kritikë?

Në shkrimin e parë, thelbi i kritikës qëndron në faktin se kemi të bëjmë me një roman historik dhe, kur shkruhet një roman historik, ka nevojë që autori ta njohë historinë, jo vetëm nga pikëpamja e mosbërjes gabime historike, por edhe në kuptimin e njohjes së frymës apo atmosferës së kohës, që i japin atij edhe detajet me çfarë e mbush romanin, qoftë edhe kur bëhet fjalë për personazhe të krijuar. Në rastin e këtij romani, problemi i madh që ka autori është mosnjohja e historisë, ose më mirë, njoha e saj me metodat e ideologjisë nacional romantike dhe nacional komuniste shqiptare. Pra autori nuk zotëron atë njohje të historisë, e cila është, si të thuash, njohja e sotme e historisë. Prandaj libri vuan nga problemet e anakronizmit që ka romanticizmi, ku konfondohen epokat, ku në epoka të ndryshme gjejmë personazhe që nuk u përkasin realisht epokave që përshkruhen. Nëse për romantikën kjo ishte e kuptueshme, pra në qoftë se Naim Frashëri mund të thoshte “prite prite Shkënderbenë/ po vjen si pëllumb i shkruar/ të shpëtojë mëmëdhenë”, sepse jemi në romanticizmin e shekullit të XIX, kur ndërtoheshin këta mite, në shekullin e XXI, një autor që shkruan në këtë metodë, jashtë historisë siç e njohim sot, është anakronik dhe nuk është i besueshëm për një lexues të kohës së sotme, me formimin që ka një lexues i sotëm.

z. Lubonja, e para kjo është një vepër letrare dhe nuk është një traktat historik. A mund të gjykohet një roman si një traktat historik? Në një fiction autorit i lejohet e drejta të bëjë çdo gjë, apo jo?

Tani, nuk mund të thuash kurrë që autorit, në një roman, i lejohet të bëjë çdo gjë. Çdo roman, apo çdo vepër letrare ka zhanrin dhe rrymën e vet. Në qoftë se mund të flasim për autorë që thonë: “Mos më pyesni se çfarë kam dashur të them sepse nuk e di as vetë”, - këtu jemi tek surealizmi. Salvador Dali thoshte: “Si kërkoni t’i kuptoni veprat e mia kur unë nuk i kuptoj as vetë ato?”
Po ç’kuptim ka kjo? Ka kuptim sepse surealizimi merret me automatizmin psikik, merret me ëndrrat, merret pra me subkoshiencën e individit, - është koha e psikonanalizës, - dhe kjo është një rrymë letrare që tenton të na çojë tek të vërtetat e panjohura edhe nga vetë individi, i cili është autori në rastin e Dalisë. Ndërsa këtu nuk kemi të bëjmë me një vepër surealiste, këtu kemi të bëjmë me një roman historik realist dhe një vepër e këtij zhanri, siç thashë edhe më parë, kërkon njohjen e historisë për të cilën shkruhet. Jo thjesht në kuptimin e datave, por të njohjes së frymës, atmosferës së kohës...

Cilat janë sipas jush mangësitë historike të romanit të Blushit?

Mangësia kryesore e romanit, në thelb, - nuk po hyjmë në detaje, - është që autori nuk di se ajo që ai e quan “shqiptarizmi”, ndjenja e të qenit shqiptar, nuk është ashtu sikurse është mësuar, (sepse edhe ai e ka mësuar këtë) nga letërsia e mëparshme, një gjë që ka ekzistuar qysh në krye të herës dhe ka qenë njëlloj vazhdimisht, por se kemi të bëjmë me një ndjenjë (kombëtare) që lind në shek. XIX.

Në 1850-ën thoni ju, duke iu referuar Veqilharxhit...

Afërsisht. I referohem një sërë lëvizjesh që lindën në atë kohë, në një kontekst më të gjerë. Dhe, kur ti vendos shqiptaristë në shekullin e XVIII, është njëlloj sikur të bësh një roman për shek. XIX dhe të vendosësh regjime komuniste, komunistë si këta të sotmit.

Nuk ka patur ndjenjë shqiptarie para shek. XIX z. Lubonja? Se ky është thelbi i pyetjes...

Thelbi i çështjes është kjo. Në ideologjinë tonë të nacional-romantikës që e kanë ngurtësuar edhe më komunistët, mbretëron ideja se shqiptari ka qenë shqiptar qysh në krye të herës. Kjo është një qasje esencialiste e identitetit, - “identitet i ngurtë” do ta quante Zigmund Baumani - sipas të cilës ne kemi një thelb, dhe pastaj gjithçka që na ndodh më mbrapa është thjesht një aksident, por substanca ama është po ajo. Pra fetë e ndryshme, ideologjitë e ndryshme, janë si guna që njeriu i vesh dhe i ç’vesh, ndërkohë që mbetet po ai thelb, çka në rastin tonë bëhet fjalë për “shqiptarinë”.

Dhe ju thoni që nuk ka ekzistuar “shqiptaria”?
Kjo është një qasje e gabuar. Identiteti është një “proces”, - thotë Baumani, - është fluid, i lëngshëm, është një ngjarje historike. Pra, kur shqiptari u bë nacionalist në shek XIX, më parë nuk e kishte këtë identitetin e tij dominant, por kishte fenë.

Çdo me thenë kishte fenë z. Lubonja? Pra në shek. XIX shqiptarët ndaheshin më shumë sipas fesë se sipas kombit? T’ju bëj një pyetje direkte për një shikues i cili nuk është në brendësi të kësaj. Në shek XVIII në 1700-ën, një njeri a i thoshte vetes së vet “unë jam shqiptar”, a dallohej ai nga një kombësi tjetër prej shqiptarisë apo jo?

Kur flitet për identitete, ashtu sikurse paraqitet gjendja në kohën e vendin për të cilën shkruan Blushi, në gjysmën e dytë të shek XVIII, identitetet e njerëzve kanë qenë të disa llojeve. Ka pasur identitete etnolinguistike, identitete fetare, identitetet e qyteteve, krahinave, pra ka pasur shumë lloje identitetesh kurse shqiptaria nuk ishte ngjizur ende si identitet. Dhe identiteti etnolinguistik i shqiptarit nuk ka qenë më i rëndësishëm sesa identiteti i tij fetar. Domethënë, një shqiptar që ishte i krishterë thoshte “jam i krishterë” dhe një mysliman thoshte “jam turk” dhe nuk thoshte “jam shqiptar më së pari”. Pra ishte një tjetër identitet më i fuqishëm me të cilin ai identifikohej.

Po kemi një varg të famshëm të rilindjes kombëtare, të Vaso Pashës që thotë “feja e shqiptarit është shqiptaria”.

Pikërisht, po ta lexojmë mirë atë që thotë Vaso Pasha, - unë i referohem historianes Nathaly Clayer, dhe po ta lexosh të gjithë poezinë nuk mund të mos jesh dakort me të – pra ajo thotë se, kjo thënie nuk është një pasqyrë e gjendjes në terren, por është një thirrje për të dalë nga gjendja në terren. Pra, cila është gjendja në terren? Që shqiptarët identifikoheshin me fetë. Dhe Vaso Pasha thotë: “mos shikoni kisha dhe xhamia se feja e shqiptarit është shqiptaria”. Pra këtu kemi të bëjmë me konstruktim të identitetit dhe ata që dinë pak nga historia, e dinë që identitetet ndërtohen, konstruktohen, nuk janë njëherë e përgjithmonë të dhëna. Pra edhe Vaso Pasha ka bërë një konstrukt të ri identitar duke thënë “mos shikoni kisha dhe xhamia”, siç ishte gjendja në terren, sepse “feja e shqiptarit është shqiptaria” siç duhej ndërtuar terreni i ri.

Sipas jush, kur ka ekzistuar identiteti shqiptar? Kur një person i ka thënë vetes “unë jam shqiptar” në historinë tonë?
Mendoj se është e rëndësishme të thuhet se në periudhën për të cilën po flasim, pra në shek XIX, shqiptarizmi fillon dhe lind, si rezultat i Romanticizmit, - ky nuk është një fenomen i jashtëzakonshëm shqiptar. Romanticizmi lind në Evropë si reaksion edhe ndaj Iluminizmit, pra “kërkimi” në rrënjët, “kërkimi” në histori ku popujt fillojnë kërkojnë të kaluarën e tyre për t’u identifikuar... është fenomen i njohur, në atë periudhë - lind pra edhe ajo që quhet “shqiptarizëm”. Në këtë fenomen do të vemë re një gjë që është shumë interesante, që ne e kemi thjeshtëzuar, siç e ka thjeshtëzuar edhe Blushi në librin e tij. Nuk është pra, se ka pasur një “shqiptarizëm” që ecte vazhdimisht përpara me gunat që i ndërronte, përkundrazi, këtu kemi të bëjmë me ndërtimin e “shqiptarizmit”. Dhe projektet e ndërtimit të shqiptarizmit kanë qenë disa, jo një, por disa, varësisht nga përkatësitë fetare të shqipfolësve të kësaj kohe. Domethënë, kemi një shqiptarizëm mysliman… - ç’kuptoj me këtë? Kuptoj vëllezërit Frashëri, ata që ishin kryesisht në Stamboll, që fillojnë ndërtojnë shqiptarizmin duke e lidhur me fenë islame. Kemi një shqiptarizëm arbëresh, që është edhe ai tjetër nga shqiptarizmi i ortodoksëve të Greqisë dhe po ashtu është tjetër shqiptarizmi i Veriut, i katolikëve me Mirditën që kërkonte të bëhej republikë më vete, me Zef Jubanin etj... Pra kemi disa shqiptarizma, si projekte që lindin, të cilët dora-dorës që zhvillohen ngjarjet historike shkojnë drejt një projekti dominant. Cilat janë ngjarjet historike? Psh. shqiptarizmi i ortodoksëve të Greqisë, fillimisht ishte i lidhur me idenë e formimit të një konfederate me Greqinë kundër Perandorisë Otomane, ndërkohë që shqiptarizmi i myslimanëve, me Sami Frashërin, Naim Frashërin thotë që, Greqia paraqet rrezik, kështu që duhet të nxisim shqiptarizmin e shqiptarëve në kuadrin e Perandorisë Otomane fillimisht, por dhe Perandoria e ka nxitur këtë kundër interesave greke, ndërkohë që kemi shqiptarizmin e katolikëve, të cilët ishin kundër Perandorisë Otomane dhe që thoshim se duhet të shkëputemi nga ajo, ashtu sikurse vijnë edhe protestantët, të cilët kanë luajtur një rol të madh, duke përkthyer, shpërndarë librat e shenjta për të krishterët shqiptarë (Kristoforidhi p.sh. ka punuar për Bible Society) të cilët kanë një tjetër element fetar që lidhet me shqiptarizmin. Tani, ideja ime është kjo, që nga këto projekte, dora-dorës që zhvillohen ngjarjet, feja, gjithnjë e më pak bëhet faktori që lidh shqiptarizmin dhe shqiptarizmi del mbi fetë nëpërmjet thirrjes së Vaso Pashës, sepse kështu erdhën situatat. Ndërsa ne bëjmë të kundërtën në historiografinë tonë. Ne e marrim shqiptarizmin sikur ishte thelbi, dhe fetë sikur ishin veshja e sipërme që iu çvesh. Ndërkohë që procesi është shumë më kompleks; shumë më kompleks edhe në kuptimin e etnive të tjera që ekzistonin në këtë rajon. Dhe këtu përsëri duhet kuptuar se në qoftë se flasim për një “shqiptar” të asaj kohe ky nuk mbetet i njëjti, por në periudhat e mëvonëshme vjen e ndryshohet varësisht nga shqiptarizmi që ndërtohet.

Por në roman bëhet fjalë për një shqiptar të veçuar, nuk bëhet fjalë për ndonjë ndjenjë të madhe të shqiptarizmit, bëhet fjalë për Aranit Komnenin, i cili në fund të shek. XVIII kishte ndjenja kombëtare shqiptare, pra nuk ka ndonjë zhvendosje shumë të madhe në kohë, që të thuash se ishte jashtë kontekstit historik...

Tani po të marrësh Komnenët se çfarë janë, çfarë përfaqësojnë etj., është një tjetër gjë fare.

Për ç’arsye?

Po sepse Komnenët i përkasin periudhës bizantine, identifikoheshin me grekë etj... Kurse Komneni i librit thotë p.sh. diçka të tillë si: “unë them që shqiptarët janë si shqiptarët që janë në Voskopojë”. Tani, ai që njeh sadopak historikun e Voskopojës e di që Voskopoja ka qenë aromune…

Ç’do me thënë, ka qenë aromune?

Këtu vijmë përsëri tek historia. Folëm më parë për identitetet etnolinguistike. Me identitete etno-linguistike në trevat për të cilat flitet nuk kuptoj vetëm shqitparët, por të gjitha ato etni dhe gjuhësi bashkë që ekzistonin në Ballkan në atë periudhë. Dhe dihet që Voskopoja ka qenë kryesisht qendër e kësaj etnie. Etnia aromune është një nga etnitë që ka qenë shumë e fortë, aq sa është folur në ato vite edhe për një konfederatë shqiptaro-aromune - sepse ne e kemi mësuar historinë keq. Psh. a e dini ju që në Korçë ka pasur shkollë rumune përpara shkollës së parë shqipe? Pse? Sepse politika rumune, e cila ishte edhe antisllave dhe antigreke, ndihmonte aromunët që kishte në këto territore, për të krijuar edhe ata shtetin e tyre.

Pra ju po thoni që Voskopoja, një qytet në territor shqiptar në atë kohë, ishte një qendër civilizimi aromun?

Tani, që kur thoni “territor shqiptar” për në atë kohë ngatërrohet çështja.

Që flitej shqip...

Flitej shqip, flitej arumanisht, flitej greqisht, fliteshin të dy gjuhët. Gjuha shqipe në atë kohë ka qenë gjuhë që flitej, por nuk shkruhej. Nëpër kisha shqiptarët shkonin dhe dëgjonin predikime në greqisht dhe, në qoftë se do të citoj Kristoforidhin, i cili flet një shekull pas kohës për të cilën flet Blushi, në një raport që ai i shkruan Bible Society, i thotë pak a shumë kështu: shqiptarët ndahen në toskë dhe gegë; gegët janë shumica myslimanë, afërsisht 500 mijë, toskët janë shumica të krishterë 1 milion e 500 mijë (pavarësisht nga shifrat që jep Kristoforidhi). Dhe kur flet për këta të krishterë, Kristoforidhi thotë se përveç një parie, e cila i çon fëmijët nëpër shkolla greke ku mësojnë ta shkruajnë dhe këndojnë këtë gjuhë, pjesa tjetër e shqiptarëve të krishterë, që nuk kanë bërë shkollë, shkojnë në kishë dhe nuk merr vesh gjë se ç’thuhet. Këta – thotë Kristoforidhi - nuk kanë asnjë lloj ndjenje kombëtare, as helene, as sllave, as edhe shqiptare. Pra ajo që quajmë ndjenjë kombëtare është një gjë që zhvillohet në proceset e formimit të identiteteve. Prandaj edhe erdhi puna që të hapen edhe shkolla ...

Kur ka nisur, sipas jush z, Lubonja ndjenja kombëtare shqiptare? Kur një njeri i thoshte vetes me gojën plot që “unë jam shqiptar”?

Mendimi im është që kjo fillon në shek XIX, qartazi, por të mos harrojmë se ka edhe identitete të dyfishta. P.sh. Sami Frashëri vetë, i cili ishte shqiptar, thoshte që jam edhe turk, bile thoshte edhe “mbi të gjitha jam turk”. Bile në një vend shkruan që, “unë nuk është se jam shqiptar, por i njoh shqiptarët mirë, sepse...” dmth ka një identitet të dyfishtë...

Sami Frashëri thoshte që nuk jam shqiptar?
Po. Sami Frashëri, madje, ka përdorur ligjërime ndryshe për shqiptarët dhe ndryshe për turqit. Ai është një nga figurat më kryesore që ka patur Turqia dhe për mendimin tim është edhe një nga figurat kyçe të shqiptarisë, ashtu siç u formua kjo në shek XX.

Ç’domethënë “një nga figurat kyçe të shqiptarisë”?

Sepse Sami Frashëri ka arritur të bëhet koagulues i rrymave të ndryshme të shqiptarizmit. Ajo që e quajta “shqiptaria dominante” që vendos shqiptarinë përmbi fenë, realizohet kryesisht nëpërmjet vëllezërve Frashëri. Ata kanë një rol shumë të rëndësishëm. Sepse ata mbanin lidhje me shqiptarët ortodoksë të Bukureshtit dhe të Egjiptit, mbanin lidhje me arbëreshët, më pak me katolikët, dhe janë ata që kuptuan edhe rrezikun grek si dhe janë ata që njëkohësisht qenë edhe më të lidhur me pushtetin e asaj kohe që ishte pushteti otoman, me Stambollin. Kur bëhet fjalë për hapjen e shkollave të para shqipe, ajo e femrave e Parashqevi Qiriazit, që ishte protestante, e ka marrë Naim Frashëri lejen në Stamboll që ta hapë. Shkolla tjetër, e para fare, e Pandeli Sotirit, (1887) është shkollë që u ndërtua me paratë e ortodoksëve, të krishterëve edhe vllehë bile të Rumanisë, të Bukureshtit, të cilët patën ndihmën edhe të vëllezërve Frashëri sepse shoqëria e famshme e Stambollit, që bëri edhe alfabetin e Stambollit, në krye të së cilës ishte Sami Frashëri, ishte koaguluese e të gjithë rrjetit të shqiptarizmit që filloi të ...

Por z. Lubonja, t’i kthehemi edhe njëherë faktit. Një roman është një roman. Përse duhet të ngatërrohet me gjithë këto probleme historike ende të diskutuara?

Mendoj që sikur Ben Blushi ta kishte ditur historinë kështu siç mendoj unë se është historia, nuk do ta kishte shkruar kurrë atë roman ashtu siç e ka shkruar.

Ju thoni se kështu mendoni ju se është historia, por kjo nuk do të thotë se dikush tjetër nuk e sheh historinë në një mënyrë tjetër. Ka shumë mënyra të shikuarit të historisë.

Pa dyshim. Unë them që Ben Blushi e shikon historinë si një romantik i shek XIX dhe e ka shkuar historinë si një nacional romantik, do të thoja edhe me plot ndikime socio-realiste sepse edhe nacional komunizmi kishte shumë elementë të nacional romantikës. Prandaj e ka shkruar librin ashtu. Tani, unë, si një lexues që mendoj se e njoh historinë, - nuk jam historian, - nuk mund ta shijoj në vërtetësinë e besushmërinë e vet, në ndërtimin e vet, kur kam këto njohje të historisë që më bëjnë të gjej aty personazhe të stisur.

Duke e zhveshur nga këto kritika që ju shihni në aspektin historik të romanit, gjithsesi, si një fiction, si një roman, a është një roman i shkruajtur bukur, ose a është një roman shumë i mirë nga ky aspekt?

Ajo që mua më befason është ngulmimi juaj për ta ndarë dijen, njohjen e autorit për kohën që flet, nga koherenca e veprës që ai ndërton. Se arti nuk është vetëm fjalë. Ai gjykohet edhe nga pikëpamja se sa personazhet, karakteret janë të besueshëm, janë tërheqës, janë të vërtetë. Pra ai lidhet me shumë elementë. Është elementi historik, është aftësia e shkrimtarit për të hyrë në psikologjinë e një personazhi... është arti i të shkruarit, i fjalës. Të gjitha këto, për mua çalojnë shumë rëndë.

Edhe arti i fjalës?

Nuk di se kush kishte bërë një analizë në një gazetë që merrej me lajthitjet që nuk i falen autorit në kuptimin e përshkrimit qartë të një situate.

Si e shpjegoni faktin që është kaq i shitur dhe kaq i diskutuar ky roman? Po të ishte me kaq defekte sipas jush, shtypi menjëherë do të ishte pozicionuar. Balanca e shkrimeve pozitive, e komenteve pozitive është shumë më e madhe se ajo e reagimeve negative që po citoni.

Mendimi im për këtë ka disa plane që duhen diskutuar. Më së pari, - nuk po hyjmë thellë këtu megjithëse mendoj se është një problem shumë i madh, - kjo zhurmë tregon se sa probleme të mëdha kulturore ka Shqipëria, në kuptimin e nivelit kulturor.

Ç’domethënë kjo?

Domethënë, banaliteti dhe vulgariteti që, për fat të keq, është përhapur shumë nëpërmjet mediatizimit të jetës intelektuale, ka një rol shumë të rëndësishëm në këtë aspekt, ku mund të hyjë edhe komercializmi si fenomen, domethënë reklamimi etj. Pastaj një arsye tjetër është fakti se ajo çka thashë unë për historinë ashtu siç ka qenë, për fat të keq, nuk ka hyrë në vetëdijen e këtij lexuesi. Ky lexues është ende me shkollën e Enver Hoxhës, ende nuk e ka lexuar ndryshe historinë.

Z. Lubonja, meqë më përmendët këtë gjë, meqë më përmendët demitizimin e historisë, ju thoni që ka të njëjtat linja të romantizmit të shek. XIX, etj., ndërkohë që ndoshta është autori i parë në letërsi që tenton një lloj demitizimi të mitit të Skënderbeut. Nuk e sheh gjithmonë Skënderbeun siç jemi mësuar ta shohim, një shpëtimtar i Shqipërisë, me muskuj që... por përkundrazi, e sheh me një sy kritik, përmes personazhit të tij që është Aranit Komneni...

E para, unë nuk fola për demitizim. Unë fola për dekonstruktim. Dhe me dekonstruktim nuk kuptoj diçka negative. Me dekonstruktim, nga pikëpamja historike, kuptoj ndarjen e mitit, i cili është i rëndësishëm për të frymëzuar, sidomos në kohën romantike, ishte i rëndësishëm Skënderbeu për të krijuar një identitet, nga historia e vërtetë e Skënderbeut. Fan Noli ka shkruar dy libra për Skënderbeun, një për fëmijët, që e fillon me: “qindra vjet më parë, kur Shqipëria pillte vetëm trima dhe luanë...”; ka shkruar edhe një histori të Skënderbeut, e cila është një tentativë serioze shkencore, ku shkruan edhe për papën Piu Picolomini i asaj kohe, i cili flet keq për Skënderbeun etj. Këtu është dallimi midis mitit dhe shkencës së historisë. Blushi nuk është se ka shkuar tek shkenca e historisë, sepse po të shkojmë tek shkenca e historisë dhe ta dekonstruktojmë Skënderbeun, atëherë do të themi që Skënderbeu, kur e bëri luftën, nuk e bëri për Shqipërinë po e bëri në emër të krishtërimit, sepse s’ishte koha e shteteve etnike në atë kohë, e nacionalizmit shqiptar në përgjithësi (kam përmendur në shkrimin tim Marlin Barletin, i cili thotë se Skënderbeu ishte bullgar), nuk ishte koha kur këta popuj bashkoheshin në emër të kombit, por është koha kur u bashkuan në emër të fesë (vetë një Papë e ka quajtur “Kalorës i Krishterimit) dhe do të themi se Skënderbeu, si simbol i nacionalizmit shqiptar vjen e ndërtohet në shek. XIX, kur i duhet një simbol shqiptarëve për të thënë edhe ata që kemi edhe ne një njeri tonin të shquar, si figurë përmbledhëse identitare, siç janë bërë tentativa edhe me Aleksandrin e Maqedonisë, me Pirron e Epirit.., i keni dëgjuar apo jo. Këto janë tentativa romantike. Tani çfarë bën Blushi? Blushi nuk bën këtë dekonstruktim, por Blushi ndërton një Aranit Komnen, me metodën me të cilën romantikët kanë ndërtuar Skënderbeun, duke bërë këtë heroin pozitiv. Sepse ky, duke folur në emër të shqiptarizmit në një kohë kur, siç u përpoqa ta shpjegoj, ky nuk ekziston, thotë që “shqiptarët nuk i besonin Skënderbeut sepse u bë turk, kurses ata duhet t’i qëndronin besnik të njëjtës fe” ...

Shumë me mëri qenkeni ndaj Blushit z. Lubonja!

Më vjen keq. Nuk po e banalizoj çështjen. Nuk është punë mërie. Është çështja e asaj që mund të quhet, qëndrim intelektual, racional ndaj paditurisë. Pra Skënderbeu dekonstruktohet duke njohur historinë e tij të vërtetë me një anë dhe duke njohur se si dhe pse ai u rimor në shekullin XIX nga rilindasit. Eshtë psh. një historian i famshëm freng që flet për Vercingètoriksin. Nuk di a e keni dëgjuar. Vercingètoriksi është heroi gal që ka luftuar kundër Cezarit, të cilin, pasi e mundi, Cezari e ekzekutoi. Këtë figurë e mori Napoleoni. Po e mori kur? E mori në shek. e XIX dhe e ndërton si heroi që i ka bërë rezistencë armikut. Por galët me francezët e kohës së Napoleonit janë dy gjëra krejt të ndryshme. Dhe historiani thotë kështu “në qoftë se për popullin e thjeshtë Vercingètoriksi është heroi që luftoi për të mbrojtur atdheun (që është konstrukt i ndërtuar në kohën e Napoleonit), për dijetarin Cezari është ai që ka ndërtuar shtetin për herë të parë në këto treva.”
Tani, ne duhet t’i dimë këto gjëra se nuk mund të bëjmë përralla në shek. XXI.

z. Lubonja, a ka disponim antimysliman, sipas jush romani i Blushit?

Kjo lidhet me pyetjen që më bëtë pak më parë, se përse ky libër ka pasur këtë impakt, se nuk e mbarova deri në fund përgjigjen. Njëra nga arsyet, sipas mendimit tim, çka është edhe një tregues i rëndësishëm për këtë ngjarje letrare, është fakti se ky libër na tregoi se sa e rëndësishme është që letërsia të merret me problemet e mprehta të realitetit. Pra nuk është ashtu siç pretendon Blushi, duke u vetëmbrojtur: “mos më politizoni”, “unë jam marrë me historinë”,... Në fakt, një nga arsyet e kësaj zhurme, përveç atyre që thashë, komercializmi, mediatizimi, vulgariteti, banaliteti, injoranca totale që mbretëron në vend, është pikërisht se ai prek disa fije shumë të ndjeshme të qenies njerëzore që janë, ende sot shumë të ndjeshme në atë që unë e kam quajtur në shkrimin tim të dytë “rikonstruktimi i identitetit shqiptar” pas rënies së komunizmit. Shkrimin e dytë unë e filloj me Biblën, me përshkrimin e pasazhit kur Kaini vret Abelin, e ku nuk del qartë se përse u grindën këta. Dhe një rabin, në interpretimet e tij (edhe Spinoza e ka komentuar këtë moment të Biblës që nuk është i qartë) thotë se motivi i vrasjes nuk është as Eva (gruaja), as çështja e pasurisë, po është çështja e Tempullit, se ku do të vendosej Tempulli, në tokën e Kainit apo në tokën e Abelit, që tregon se sa i rëndësishëm është identiteti, sepse tempulli është simbol i identitetit. Pra se sa e rëndësishme është edhe prekja e identitetit. Dhe këtu gjithë kjo zhurmë lidhet sepse preket identiteti i një pjese... Pyetja juaj ishte “a preket apo nuk preket?”

Po, a ka disponim antimysliman?

Sipas mendimit tim, që e kam shprehur në shkrimet e botuar, libri i Blushit është një libër që përfaqëson një përpjekje, sipas meje të gabuar, të një pjese jo të vogël të elitës intelektuale shqiptare, për ta rikonstruktuar identitetin, tani që fetë kanë rilindur, me një teknikë nacionaliste, esencialiste, romantike, - pra në kërkim të rrënjës, - ku shqiptarizma bashkohet me krishterimin, me qenë se krishterimi ka qenë “feja e të parëve”, siç thonë këta dhe meqenëse ne kemi sot ideologji mbisunduese perëndimorizimin, evropianizimin ndërkohë që edhe feja e Evropës është e krishterë. Kjo qasje ndjehet në librin e Blushit. Si ndjehet? Për shembull, ndonëse ka momente ku mund të thuash se bëhet fjalë për tolerancë, mënyra se si flitet për myslimanët, për fenë islame në përgjithësi, është denigruese dhe është përsëritje e disa klisheve që i gjen, që nga romantika shqiptare e deri tek socrealizmi. Denigrimi i myslimanit ka qenë i lidhur edhe me atë që unë e quaj vetëorientalizimi i shqiptarëve, që niset nga ndarja e botës lindore si e keqe dhe e botës perëndimore si e mirë dhe...

Përse e quani ju të gabuar këtë tentativë?

E para sepse është shumë sempliste, e dyta sepse nuk është historikisht e vërtetë dhe, e treta, se nuk na çon kurkund në kuptimin e të ardhmes. Sempliste, sepse po të shikojmë, historia ka qenë shumë më komplekse. E para e punës, ajo që ne quajmë Evropë, që sot e quajmë të qytetëruar, më të qytetëruarën, kampion të qytetërimit, nuk lidhet thjesht me krishterimin, por lidhet me shumë fenomene të tjera që kanë ndodhur në Evropë që nga Rilindja, Protestantizmi i Luterit, Iluminizmi, Revolucioni Industrial,... ka shumë elementë që nuk po i marrim në analizë. E dyta, sepse po të shikojmë historinë në periudhën osmane, ka momente tolerance fetare që nuk i gjen dot në kohën e krishterimit në Evropëm ku mjafton të përmendim p.sh. persekutimin e çifutëve. Ka dokumente që tregojnë se çifutët sefarditë kanë ardhur të jetojnë të lumtur në Lindje, dhe i bëjnë thirrje atyre nga Evropa që persekutohen të vijnë të jetojnë këtej. Persekutohen pse? Persekutohen sepse konsiderohen si vrasës të Krishtit. Apo, po të kemi parasysh kryqëzatat.... apo, të mos harrojmë se luftërat fetare që kanë ndodhur në Evropë janë shumë të rënda, me masakra... pra është shumë komplekse situata. Prandaj edhe, thashë, që është sempliste ndarja bardhë e zi dhe jo e vërtetë. E treta, që ka rëndësi shumë të madhe, sepse ky konsrukt identitar lidhet me projektimin e së ardhmes. Çfarë do të projektojmë ne? Ca aleanca qytetërimesh mbi bazë fetare që luftojnë me njëri-tjetrin? Apo do të projektojmë ndërshkëmbimet kulturore. Në këtë kontekst, ne, duke e demonizuar dhe duke i ikur identitetit tonë, po e quaj osman, lindor, pra atyre 500 vjetëve që kemi qenë nën Turqi, ne i ikim gabimisht vetvetes, sepse është identiteti ynë, nuk mund të mohohet si identitet, mund të ndërtosh një identitet tjetër por...

Kjo nuk mund të mohohet, por a mund të thuhet p.sh. që konvertimi në mysliman i la mbrapa shqiptarët në raport me fqinjët?

Përsëri kjo është shumë sempliste.

Po është tezë e përhapur, besoj e keni dëgjuar edhe ju?

Po, po. Krishti ka një moment shumë interesant, kur thotë: “unë do t’ju bëj të mohoni edhe babain edhe nënën”, - diçka e ngjashme, pak a shumë, nuk më kujtohet saktë. Cili është kuptimi? Kuptimi më i thellë i kësaj është kjo, që feja që po ju sjell unë, do t’ju nxjerrë nga klani, nga familja, do t’ju lidh me një gjë më të madhe, më të rëndësishme. Tani, mendimi im është ky, që të dyja fetë, edhe e krishtera edhe feja myslimane, i kanë nxjerrë shqiptarët nga kultura kanunore, klanore, thjesht e klanit. Pra, ideja e fatkeqësisë së konvertimit është e gabuar në këtë kuptim, se duket sikur shqiptarët paskëshin qenë të krishterë të flaktë dhe erdhën pastaj, o me dhunë, o nga interesi, u bënë myslimanë dhe kjo solli fatkeqësi se këta na lanë të prapambetur. E para gjithë kjo zona e Ballkanit, qenë shumë e prapambetur, s’ka qenë “Evropë” siç thotë mitologjia jonë. Përmenda Kristoforidhin, të krishterë ishin ata për të cilët flet ai...

Një pjesë e studiuesve shqiptarë thonë që ne kemi qenë po aq të zhvilluar sa ç’ka qenë edhe pjesa tjetër e Evropës deri në shekullin e XV...

Po pikërisht, sepse ata kanë konceptin e homogjenitetit të shqiptarit, që shqiptarët, qysh nga koha e pellazgëve e deri në ditët e sotme janë po ata dhe në po këto treva. Ne kemi bërë tonin me këtë teknikë nacional romantike edhe qytetërimin greko-romak, e kemi bërë ilir, dhe ilirët ishin shqiptarë. Po kështu, qytetërimin venecian e bëjmë sikur ishte qytetërim shqiptar, po po të lexosh Shatmylerin e kupton qartë se çfarë ishte qytetërimi venecian, e çfarë ishin shqiptarët në Mesjetë. Pra ky është problemi që mitologjia na bën të themi se kemi qenë më të qytetëruarit, kurse historia është tjetër. Siç thashë Kristoforidhi, në shek. XIX flet për të krishterët, në Jug dhe thotë se shumica janë analfabetë. Le të marrim rastin e Veriut. Ne kemi zona të tëra si Dukagjini, që kanë qenë tërësisht të izoluara me kanunin edhe pse ishin të krishterë, ndonëse s’mund të thuhet se ishin tamam të krishterë, sepse nuk kishte hyrë Ungjilli normalisht atje, aty ishte Kanuni që dominonte. Pra, për mendimin tim, fetë, të dyja fetë, kanë sjellë në Shqipëri një hapje të shqiptarit.

Pra ju po thoni që pavarësisht se nuk u konvertua, veriu katolik mbeti po aq i pazhvilluar?

Teza ime është kjo, e para, që fetë (religio dmth fe, dhe religion do të thotë lidhje), fetë e kanë lidhur, pra shqiptarin me të tjerët, e kanë hapur edhe me botën, - aq sa ç’e kanë hapur, sigurisht. Kur ka ardhur meshari i Gjon Buzukut në shqip ka sjellë një mesazh të Krishtërimit, ashtu siç kur ka ardhur Kurani. Këta kanë ardhur tek një popullsi kryesisht injorante, analfabete, klanore siç edhe e përmenda. Pra në tërësi nuk kemi të bëjmë me një konvertim, por kemi të bëjmë me marrjen e një feje. Kjo është shumë e rëndësishme për t’u dalluar (sigurisht ka pasur edhe konvertim dhe kryesisht kanë qenë të elitave, për të ruajtur pronat, për të ruajtur sundimin, në kohën kur erdhën osmanët). Kështu që, të thuash që konvertimi në islam na hoqi nga koha e ndritur ku ishim është mitologji. Edhe serbët e kanë këtë mitin e kohës së ndritur. Edhe…

A është sot gjithsesi një paragjykim për shqiptarët, të qenit një maxhorancë myslimane në Evropë?

Përgjithësisht, që ta mbaroj këtë, përgjithësisht ideja e kthimit në një të kaluar të lavdishme, të ndritur është mitologjike. Është në konstruktim mitologjik...

Ju kuptoj deri këtu, por po kthehemi në terrenin konkret. Ju jetoni një pjesë të kohës suaj në Itali, ju keni udhëtuar shumë në vendet e Perëndimit, a ka një paragjykim ndaj shqiptarëve pikërisht për faktin se kanë një maxhorancë myslimane?

Absolutisht jo.

Jeni i sigurt për këtë?

Jam plotësisht i sigurtë. Shqiptarët në Itali janë vërtet në top listën e më të papreferuarve, por si shqiptarë. Absolutisht jo si myslimanë, sepse po të ishin si myslimanë do të ishin edhe senegalezët, apo shumë lloje myslimanësh që jetojnë atje.

Po përse janë të papreferuar?

Sepse ky është imazhi që krijuan shqiptarët pas 91-shit në Itali. Kaq.

Domethënë nuk ka lidhje me fenë?

Absolutisht nuk lidhet me fenë. Me fenë lidhen ata muslimanë që konsiderohen rrezik terrorist...

Po ka një paragjykim për shembull për integrimin e Turqisë sot në Bashkimin Evropian që vjen nga shumë vende evropiane, pikërisht për faktin që Turqia është një vend mysliman...

Tani, ballafaqimi i qytetërimit evropian me qytetërimin, po e quajmë oriental (megjithëse unë jam kundra kësaj ndarje me thikë, pra e bardhë e zezë), ekziston, në kuptimin që, bëhen debate të mëdha për ferexhenë, për lirinë e gruas, për cirkonzicionin... ka shumë rite që nuk pranohen, konsiderohen dhunë ndaj të drejtave të njeriut në Perëndim, por përgjithësisht shqiptarët janë jashtë këtij debati, e para. Shqiptarët gjykohen për kriminalitetin, për egërsinë në krime në përgjithësi. Ky është imazhi i keq. Vjedhje vilash, për trafik prostitutash në mënyrë të egër dhe kriminale…, për fat të keq. Por këto nuk lidhen me fenë. Çështja pastaj, e asaj se sa bota myslimane është kompatibël me botën e krishterë dhe sesi duhet të ballafaqohet bota e krishterë me të gjithë ata emigrantë që vijnë me fenë e tyre myslimane, kjo është një çështje tjetër. Ka qasje të ndryshme. Qasja ime është qasja e Derridasë, një nga filozofët më të mëdhenj të kohëve të sotme apo qasja e Habermasit, e cila, e kam shkruar edhe në shkrimin tim, është qasja që nuk mbështetet tek konfliktimi dhe eleminimi, pra tek ndeshja e qytetërimeve, por tek dialogu ndërkulturor, tek gjetja e afërsive dhe jo tek theksimi i diferencave që kemi në histori (në shkrim kam përmendur kishën e Betlehemit ku shkuan edhe persianët edhe myslimanët dhe nuk e shembën sepse persianët gjetën se në relievin e hyrjes së saj ishin Mbretërit Magjistarë të veshur si persianë, ndërsa myslimanët nuk e shembën sepse ajo ishte “Kisha e Marisë” dhe në Kuran Maria përmendet si nëna e Profetit). Pra mund të gjesh afërsitë për të mos bërë luftë dhe mund të gjesh diferencat për të bërë luftë. Në këtë rast, duhen gjetur afërsitë e para, dhe e dyta duhet pranuar edhe ajo që thotë Habermasi, që duhet të jemi të hapur ndaj idesë se e vërteta mund të jetë edhe andej matanë, tek tjetri. Pra të kesh distancë ndaj të vërtetës tënde dhe jo të imponosh të vërtetën tënde. Të gjitha këto krijojnë një klimë paqeje, harmonie dhe jo konflikti. Dhe unë jam për këtë qasje.

Z. Lubonja, a ka një islamizëm shqiptar të diferencuar nga islamizmi i pjesës tjetër të botës?

Në shkrimin tim them që edhe izolimi gjatë komunizmit konstruktoi një tjetër shqiptar nga shqiptari përpara izolimit. Edhe izolimi (“ne” dhe “tjetri”), konstruktoi një tjetër shqiptar, që e mendonte veten në qendër të botës, që kishte një vizion të tillë për vetveten që…

Nga i cili vuajmë shumë fort edhe sot....

Kështu që, padyshim, edhe islamizmi shqiptar ka ato karakteristika që i vijnë nga historia e tij, që janë edhe karakteristikat e periudhës otomane ku kanë jetuar edhe shqiptarët, edhe karakteristikat e periudhës së shqiptarizmit dhe raportit të këtij me islamizmin në kohën e ngjizjes së shqiptarizmës, pastaj ato të kohës së Zogut, pastaj të kohës së Enver Hoxhës, të bashkëjetesës me fetë e tjera por edhe të orientalizmit që i demonizoi etj. Pra ka një mijë faktorë që ndërtojnë ndjenjën identitetare që i shtohet besimit të çdo myslimani shqiptar.

Ju ç’feje i përkisni z. Lubonja?

Unë jam “i pa fe” [qesh]... Jam njeri joreligjoz, si me thënë, por jam njeri që kam besim tek religjioziteti.

Ç’domethënë të besosh tek besimi po të mos jesh besimtar? Ngjan pak si sofizëm...

Jo, nuk është sofizëm. Edhe Santajana, filozofi i famshëm, thotë që “unë nuk besoj tek Zoti, po besoj se Maria ishte nëna e tij”,. Domethënë, ideja është këtu që, feja nuk është se ka lindur ashtu kot. Feja, sipas meje, është shprehje e disa nevojave të rëndësishme shpirtërore që ka njeriu. Sipas mendimit tim, qenia njerëzore, ndryshe nga kafsha, ka një dualizëm shumë të fortë. Ajo ka trurin e madh, ku është qendra e racionalitetit, e arsyes ka edhe trurin e vogël që është qendra e emocioneve, që është “truri i kafshës”. Kafsha nuk e di që do vdesë, ndërsa njeriu e di. Mirëpo truri i vogël, ajo qendra e kafshës, nuk e pranon që do të vdesë. Si do të vdes unë? S’ka mundësi, thotë. Nuk do të vdesë. Mirëpo ky truri i madh, racionali, thotë: “ti do vdesësh”. Ky është një konflikt shumë të madh që ka qenia njerëzore midis këtyre dy truve (po e thjeshtëzojmë), të qenit racional dhe emocional. Dhe këtu vijmë tek përjetësia, tek Parajsa... Pra, sipas mendimit tim, kjo kontradiktë e fortë e njeriut ka një zonë të errët, që është zona që e mbush feja, që bashkon, si të thuash, këta dy tru, që lë shpresën e një të ardhmeje... Por feja nuk është vetëm kaq. Feja është edhe nevojë për bashkim. Është nevojë për të qenë afër. Ka shumë elementë. Feja është religio, të lidhesh. Dhe them që besoj tek religiositeti sepse mendoj që qenia njerëzore ka nevojë të lidhet me të tjerët. Nuk është thjesht individ. Pastaj, se mbi çfarë besimi lidhem unë, a lidhem me besimin tek Zoti apo lidhem tek besimi tek disa vlera të njeriut apo...

Besimi tek Zoti a ka ekzistuar ndonjëherë tek ju?

Jo.

Po i kthehem një momenti që më ka bërë të reflektoj shpesh. Është një revokim nga libri i juaj “Ridënimi”. Keni qenë befas në një moment, në një qeli, i mbyllur. Pak çaste më vonë do të jepej dënimi dhe ju nuk e dinit nëse do të dënoheshit me vdekje apo me burgim, vendosnit veshin dhe sytë për të vënë re, nëse dy miqtë tuaj që do të merrnin dënimin para jush ishin dënuar me vdekje apo jo. Dhe donit ta perceptonit këtë dënim nga, po them, nga energjia e tyre, pra nëse do të ecin ngadalë domethënë që kishin marrë dënimin me vdekje, nëse do të ecnin më shpejt... pra ishte një gjë kur të gjitha instiktet e njeriut vihen të gjitha në lëvizje për të kuptuar se ç’është ajo që e pret më pas. Në këtë moment që ishit në qeli, kur pak minuta më pas mund të merrnit dënimin me vdekje, a ka pasur një moment ku i jeni drejtuar një force të mbinatyrshme, duke mos pasur shpresë tek asgjë e kësaj jete?

Jo.

I sigurt që jo?

Unë kam shkruar një ese... “Kurajo dhe tmerri i vdekjes” ku kam një moment me një mikun tim prift me të cilin e kam filluar esenë. Ai ishte dënuar për një krim të sajuar, “agjent i Vatikanit”, e kishin dënuar me vdekje. E kishte pranuar, pavarësisht se nuk ishte e vërtetë, për t’i shpëtuar vdekjes. Janë ato tmerret që kallte hetuesia. Dhe unë i kam bërë këtë pyetje. I thashë: unë nuk jam besimtar, nuk besoj në Parajsë apo në botën tjetër, dhe po të më vinin në këtë alternativë: “o pranoje këtë akuzë o do pushkatohesh”, meqenëse kam vetëm këtë jetë edhe mund ta kisha pranuar, po ti, që beson, përse e pranove? Ai më dha një përgjigje shumë të bukur. Më tha, edhe Krishti, kur shkoi në Ullishte i tha Atit: “M’i kurse këto mundime”. Por, përtej kësaj, dua të them që besimi tek një Zot, është një gjë që ngulitet shumë herët, mendoj unë. Në moshën e fëmijërisë njeriu nuk di gjë. Pastaj fillojnë e i thonë prindërit, ekziston apo nuk ekziston Zoti, e çojnë në kishë apo në xhami e të tjera e të tjera. Unë nuk jam rritur me këto. Unë njoh miq të mi të cilët janë rritur me këtë formë si unë, sot janë bërë besimtarë, por që kanë ende dyshime. Por besimi, t’i dorëzosh veten që qenieje tjetër për mua është i vështirë... unë bëj pjesë ndër ata që besojnë se është njeriu që ka krijuar Zotin dhe jo Zoti që ka krijuar njeriun. Domethënë Zoti është një metaforë që shpreh shumëçka që qenia njerëzore ka brenda vetes së vet. Pra jam tek Santajana. Librat e Shenjta, për mua, janë metafora. Unë i lexoj si letërsi, që më frymëzon që më tregon shumë gjëra, por jo si të vërteta që kanë ndodhur...

Z. Lubonja, ka pasur disa komente, që kanë ardhur nga nivele politike, kryesisht, që z. Blushi mund të ketë kopjuar një vepër të gjyshit të tij Dhimitër Shuteriqit.

Unë nuk mund të jap përgjigje për këtë. Mendimi im është që, me sa e njoh, - dhe nuk është se jam njohës i mirë i veprës së Shuteriqit, - ky bën pjesë në kulturën, si të thuash, nacional romantike të socrealizmit. Vështrimi i tij i historisë është pak a shumë, ai vështrim që është predominues sot. Edhe Blushi është vazhdues i kësaj mënyre të interpretimit të historisë. Por nuk mund të bëj hamendje të kota. Flitet që Komneni është një personazh, me të cilin është marrë edhe Shuteriqi, kam dëgjuar se ka bërë një edhe një studim, është marrë me historinë e tij, por unë nuk e kam lexuar dhe nuk mund të flas gjëra që ...

z. Lubonja, ka shumë njerëz që thonë se ju jeni kritik për çdo gjë. A mund të jetë edhe kjo kritikë ndaj këtij romani pjesë e këtij sensi kriticizmi që ju keni vazhdimisht ndaj gjërave?

Kritikë, në kuptimin që i japin grekët do të thotë gjykim. Unë jap gjykime. Kritikë, për mua, do të thotë gjykim i gjërave, fenomeneve nga pozitat e idealeve të mija, e vizioneve të mija për botën, e njohjes sime të historisë dhe letërsisë, në këtë rast. Në qoftë se shumica nuk pajtohet...

Juve jeni njëkohësisht edhe shkrimtar. A mund ky edhe një qëndrim pak xheloz për një autor tjetër?

E para duhet thënë që të gjitha ndjenjat njerëzore mund të hamendësohen, por duhet të dëgjohen argumentat. Domethënë unë mund të nisem nga xhelozia, nga dashuria, nga blerja nga shitja etj., por duhet të lexohen, analizohen argumentat. Pra le të rrimë tek argumentat, të mos hyjmë tek psikologjia se çfarë ka tjetri mbrapa. E dyta, siç thashë, unë jam një botues reviste që i kërkoj autorët, i botoj autorët, edhe Blushin e kam botuar dhe inkurajuar dikur, dhe është një kënaqësi për mua kur gjej një gjë të mirë, sepse Shqipëria është shumë e varfër.

Konica thoshte që një libër më shumë në këtë shoqëri të shterpët është gjithmonë një ogur ose një lajm i mirë dhe fakti që dikush ulet e shkruan një roman, a është një zë më shumë në këtë shterpësi letrare shqiptare?

Siç e kam thënë edhe në shkrimin tim, e mira e vetme e këtij libri është që tregon se sa e rëndësishme është që letërsia sot, të merret me problemet e mprehta të shqiptarëve. Pra jam kundër tezës që ky libër është “histori” apo “art i pastër” të tjera si këto. Ky libër merret me probleme që u interesojnë shqiptarëve, me konstruktim identiteti, bën politika konstrukti identitar. Sepse nuk ka kuptim të flitet për letërsi “të pastër”. Letërsia, mund të ketë brënda edhe traktate, mund të jetë edhe eseistikë, mund të jetë edhe fiction plus dokumentar si Kish, zhanret janë shumë komplekse, Por rëndësi ka, që fakti se ky libër ka ngacmuar, tregon që sa e rëndësishme është që letërsia, jo vetëm gazetaria, të merret me problemet e mprehta që ka shoqëria, pavarësisht, pastaj, se si janë trajtuar ato në këtë rast. (Tema 25 maj 2008)