Prapa dyerve të mbyllura

Morrelle Smith

Times Literary Supplement

Në kohën e Kampit Komunist të Lindjes, rrjeta e “perdes së hekurt” dhe papërshkueshmëria e saj kishte variacione të dukshme, ashtu siç kishin edhe lidhjet me Bashkimit Sovjetik dhe qëndrimi ndaj tij. Tito arriti ta shkëpuste Jugosllavinë nga dominimi rus, çka u lejoi nënshtetasve jugosllavë një shkallë lirie që nuk e gëzonin vendet e tjera komuniste. Prishja e Shqipërisë me BRSS qe një gjë tjetër. Ajo ndodhi për shkak të refuzimit të udhëheqësve të saj për t’u pajtuar me lehtësimin relativ të kushteve që solli Hrushovi dhe ngulmimin e tyre për të vazhduar linjën staliniste. Aleanca e shkurtër me Kinën i solli Shqipërisë disa përfitime përsa i përket ekonomisë dhe punësimit në ndërtimin e fabrikave, por, kur edhe kjo marrëdhënie u prish, Shqipëria mbeti vetëm. Sundimi me diktaturë të egër sjell gjithmonë paranoja, por në rastin e Shqipërisë kjo u rrit nga mos ekzistenca e asnjë lloj aleati. Frika e ngulitur thellë e një invazioni nga Perëndimi prodhoi frikë të re të invazionit nga vendet e tjera komuniste, veçanërisht BRSS.
Çdo mjedis i mbyllur hermetikisht ka potencialin për tu bërë, siç i themi ne, “i çmendur”. Ndarja nga e gjitha, qoftë në terma psikologjike apo sociologjike është tmerrësisht e pa shëndetshme.
Udhëheqësit shqiptarë ishin thellësisht dyshues ndaj motiveve të cilitdo shteti tjetër ndaj tyre. Vërtet nuk ekzistonte një mur fizik, por ekzistonte një gardh prej mijëra bunkerësh betoni i ngritur përgjatë bregut shqiptar. Nuk kishte as liri lëvizjeje dhe as liri shprehjeje. Siç na e bën të qartë Fatos Lubonja, në memuarin e persekutimit të tij “Ridënimi”, në një vend
si Shqipëria mund të akuzoheshe edhe pse kishe shprehur fjalë dhe ndjenja që nuk i kishe shprehur kurrë. Madje edhe më keq, të burgosurit që ishin duke vuajtur dënimin e parë mund të dërgoheshin në gjyq dhe t’u jepej një dënim i dytë që i shtohej të parit.
Edhe çmenduria ka logjikën e vet. “Ridënimi” na çon në labirintin e kësaj logjike, në botën e ndërlikuar të njerëzve të trembur dhe të frikësuar. Është përkthimi i parë në anglisht i një përvoje personale gjyqi dhe burgimi në Shqipërinë komuniste. Shkruar nga një nga romancierët e shquar shqiptarë dhe e përkthyer në një anglishte të natyrshme dhe plot ritëm nga John Hodgson është një libër që të thith dhe të tmerron njëherësh.
Rrëfimi fillon në kampin burg të Spaçit, ku Lubonja po vuan shtatë vitet e dënimit të parë - një dënim “i lehtë” ky - për “agjitacion dhe propagandë”. Ne mësojmë atje për disa të burgosur të tjerë, për jetën rutinë të kampit, punën rraskapitëse dhe mungesën e ngrohjes. Ritmi këtu është i matur dhe i qetë, përshkrimi objektiv, thuajse nënvlerësues. Na tregohet edhe vetëpërmbajtja e madhe e të burgosurve për të mos iu përgjigjur provokimeve të gardianëve. Në dimër, ku temperaturat arrinin në minus njëzet gradë një dërgim në birucat ndëshkimore do të thoshte edhe vdekje. Flitet se Komitetit Qendror të Partisë Komuniste i është dërguar një letër nga dy të burgosur, Fadili dhe Vangjeli. Askush nuk e di se çfarë është shkruar në të, por thashethemi është përhapur. Dy të burgosurit merren, askush nuk e di se për ku. Më vonë të burgosur të rinj që vijnë në kamp tregojnë se ata mbahen në burgun e Tiranës. Kalojnë disa muaj, kur një ditë edhe Lubonja bashkë me të burgosur të tjerë merren papritur. Edhe ata dërgohen në Tiranë dhe futen secili në një qeli të veçantë.
Ne ndajmë hutimin e Lubonjës dhe historinë e kësaj rruge nëpër terr në kuptimin real dhe metaforik të fjalës. Ne ndajmë gëzimin e tij kur arrin të gjejë një vrimë të vogël prej nga mund të shohë disa metra korridor. Ndërkohë që ditët dhe muajt kalojnë ne fillojmë të shohim nëpërmjet pyetjeve në hetuesi natyrën insidioze të akuzave kundër tij dhe të tjerëve. Ne zbulojmë një numër dyersh, pjesa më e madhe e të cilave janë të mbyllura. Dera e qelisë që të nxjerr në korridor, dera e katit ku janë qelitë e tjera, dera e hetuesit, dera e sallës së gjyqit. Njerëzit shfaqen dhe zhduken nëpërmjet këtyre dyerve.
Prapa “derës së fundit” ndodhet “lideri suprem”, diktatori Enver Hoxha, i cili nuk shihet e përmendet, por që vëzhgon nga lart mbi sallën e gjyqit, ndoshta duke dëgjuar procesin. Të pandehurit nuk mund ta marrin dot kurrsesi me mend humorin e tij. Në ç’ masë vendimi i gjyqit ishte tashmë i vendosur, këtë nuk mund ta dimë. Megjithatë së jashtmi jepet përshtypja e një gjyqi “të rregullt”. Të burgosurit dëshmojnë dhe lejohen të flasin në mbrojtje të tyre. Një goxha punë është bërë për përgatitjen e dosjeve nga njerëz frika e të cilëve ndihet gjithashtu. Duhet të ndiqen procedura korrekte në mënyrë që vendimi të duket i justifikuar madje edhe “i drejtë”. Siç thotë Lubonja: “Të gjithë kërkonin kudo komplote dhe prapaskena. Të mëdhenjtë për shkak të paranojës dhe manisë së persekutimit; të vegjlit sepse, duke zbuluar komplote, merrnin lëvdata prej tyre dhe vërtetonin se sa të nevojshëm ishin. Të parët e imagjinonin komplotin, kurse të dytët e bënin realitet, derisa, më në fund, të dy palët e besonin.”
Dëshmia e Lubonjës mbështetet në përshkrime mendjekthjellëta e kockore dhe në të dhëna faktike nga dosjet e gjyqit. Kurajua dhe elokuenca e Fadil Kokomanit, i akuzuari kryesor, mbetet e paharrueshme. Edhe sikur vetëm për fjalët e tij, ky libër është i rëndësishëm.
Sikurse ka thënë Doris Lessing, dukej sikur qëllimi i diktaturës ishte të
zhdukte më të mirët. Fatos Lubonja tregon se ata nuk ia arritën. (Panorama, Janar 2010)