Tuesday, February 21, 2006

Lubonja: Nuk do t’i botoja karikaturat e Muhametit

Një numrin tuaj të fundit të Revistës PERPJEKJA keni botuar një dosje rreth çështjeve të gjuhës dhe kulturës, një pjesë të së cilës dhe gazeta STANDARD e ka promovuar. Flitet për një fakt të ri, apo të pozuar rishtaz rreth një prej miteve të albanologjisë sonë, Eqerem Çbejt, i cili i konvertoi tezat e tij shkencore pasojë e koniukturës politike të komunizmit.
Më thoni Lubonja, a keni parë të pasohet gjetke debati që hapi Përpjekja ne numrin e ri, apo është një ndër "gjërat që kalon" në mjedisin tonë intelektual?

Besoj se edhe ju e kuptoni se është një ndër “gjërat që kalon” prandaj ndoshta më saktë pyetja duhet shtruar: pse këto gjëra lihen të kalojnë? Pse kjo shoqëri pra nuk “ndjen” kur i preken plagët e vjetra? Apo, pse në Shqipëri mungon kultura e debatit shkencor që shtyn përpara dijen? Shkaqet janë shumë. Ato kryesisht lidhen me rezistencën e inteligjencës së vjetër më njërën anë dhe me mungesën e një brezi t
Ndër dy faktorët më i kuptueshëm është i pari. Inteligjencës së vjetër nuk i intereson të vihet në diskutim e kaluara e saj, vepra e saj dhe mitet e saj. Dhe kur them inteligjencë e vjetër kam parasysh tërë atë brez më të vjetrish e më të rinjsh që ka punuar e krijuar në kohën e komunizmit në fushën e kulturës. Kjo është çështje nostalgjie për veprën e jetën në atë kohë, çështje formimi, çështje psikologjie të thyer, çështje lodhjeje dhe moshe, por edhe çështje ruajtje pushteti e mbijetese. Në këtë kontekst injorimi, bërja sikur nuk ekziston e atyre që mendojnë ndryshe, (e këtu e kam fjalën jo vetëm për studiues shqiptarë, por edhe për studiues të huaj bashkëkohorë) ose nënvleftësimi apo denigrimi janë më të kuptueshme nga ky brez.
Përpara se të kaloj tek rinia le të hap një parantezë duke shtuar edhe dy faktorë frenues. I pari është hipertrofizimi i politikës dhe i parasë në jetën tonë. Politika dhe komercializmi synojnë “mazhorancën” dhe rruga më e lehtë për të siguruar këto është ruajtja e miteve të vjetra sepse shumica është konservatore, e ka vështirë të përqafojë të renë. I dyti, fakti se për fat të keq Shqipërisë i ka munguar gjatë komunizmit ajo shkallë minimale lirie që në vende të tjera të Lindjes lejonte ata që atje quheshin “disidentë” të kishin shumë më tepër kontakte me botën dhe po ashtu të kontestonin politikat dhe kulturën zyrtare duke hedhur kështu ura drejt së ardhmes.
Prandaj dhe dominimi i politikës dhe parasë, mungesa e urave të disidencës (si dhe ikja e trurit) ka çuar tek problemi më i madh sipas meje: mungesa tronditëse e ideve dhe qëndrimeve të reja nga ana e rinisë dhe mungesa e kurajos (kur i kanë) për t’i ballafaquar ato me kulturën e vjetër. Kjo shpjegon atë kulturë dominuese nëpër mediat tona ku sheh një mori gazetarësh (pale politikanësh) që nuk kanë lexuar asnjë rresht nga Çabej, apo mite të tjera e që e mbushin injorancën që kanë për ta dhe për atë kohë duke i trajtuar si mite, duke përdorur në çdo dy fraza epitetin “i madh”, por duke mos na sjellë asgjë nga idetë e tyre, nga kontradiktat që kanë edhe veprat e tyre, nga ndikimet e kohës etj. Aq më pak pastaj një kënvështrim të tyrin. Përdorimi i figurave vetëm si krenari dhe identitet kombëtar dhe jo si burim njohjeje, zhvillimi dialektik të mendimit, me një fjalë kulturimi, është kundërkulturë sepse kultura, historikisht, nuk është zhvilluar duke adhuruar monumente, por duke studiuar e njohur veprat që kanë shkruar autorët të clëve u janë ngritur monumente, shpesh edhe duke i kritikuar ato.

Një çështje etike globale: Sikur të ishit kryeredaktor i një medie shqiptare, në këtë rast i një gazete të përditshme, do t’i botonit apo do t’i censuronit karikaturat për Muhamedin.

Eshtë një pyetje jo e lehtë sepse vë më njërën anë të balancës lirinë e shprehjes dhe më anën tjetër respektin për tjetrin. Por përgjigja është “jo”, nuk do t’i botoja. Le të shpjegohem.
Gazeta që i ka botuar pretendon se e ka bërë për të sfiduar frikën e vecenzurimit për shkak të presionit të terrorizmit islam e deri këtu mund t’i japësh pjesërisht të drejtë në emër të lirisë, por çështja vjen e komplikohet.
Çështja në thelb sipas meje shtrohet në kontekstin e asaj thënies së vjetër “sipas vendit edhe kuvendi”. Besoj se po të kemi parasysh kontekstin shqiptar karikaturat e Muhameti nuk do të botoheshin ashtu sikurse nuk do të botoheshin karikatura të Krishtit. Ky është “kuvendi” që bëjme ne sipas “vendit” tonë. Kurse në Danimarkë mund edhe të botoheshin duke patur parasysh kontekstin danez e më gjerë kontekstin evropian ku procesi dyshekullor i laicizimit dhe ai i zhvilimit të frymës kritike e të dyshimit ka bërë që sensibilitetet ndaj simboleve fetare të jenë shumë më të ulta se në botën arabe. Mirëpo këtu del vështirësia sepse konteksti i sotëm është bërë global. Sot “vendi” ynë është bërë e gjithë bota, prandaj “kuvendi” i duhet përshtatur këtij ‘vendi” të ri të madh ku Perëndimi nuk shihet nga të gjithë si prurës qytetërimi dhe demokracie, por shihet edhe si prurës luftrash, edhe si neokolonizator edhe si imperializëm kulturor.
Mirëpo nga ana tjetër mund të shtrohet pyetja: po dikush që nuk e do Krishtin apo Muhametin sepse psh. është ateist dhe mendon se në emër të tyre po ndrydhen liritë, a nuk ka të drejtë ta shprehë mendimin e tij? A nuk ka thënë Marksi psh. që në shek XIX “feja është opium për popullin” dhe nuk është cenzuruar. A nuk duhet që edhe fanatikët muslimanë të hapen ndaj mendimit ndryshe nga ai i Kuranit, ndaj laicitetit ndaj atij principi të lartë të qyetërimit që thotë me fjalët e Volterit: “Nuk jam dakort me atë që thua, por do të luftoj deri në vdekje që askush të mos të të pengojë ta thuash”? Çka më thellë do të thotë: a nuk synojmë ne që jo vetëm t’i përshtatemi “vendit”, por edhe ta ndryshojmë atë? Sigurisht që po.
Këtu vimë tek çështja e formës me të cilit thuhen gjërat që i mendon ndryshe, por edhe tek qëllimi pse ato i thua. Nëse ke dëshirë të komunikosh e të bashkjetosh me tjetrin e ndryshëm apo edhe për të nxitur procese kulturore atëhere do të përdorësh tjetër stil nga tallja dhe përqeshja e tjetrit për t’iu qasur atij e për t’i shprehur gjërat që i mendon ndryshe nga ai. Para së gjithash duke e respektuar çka do të thotë duke i njohur ekzistencës së tij të njëjtën vlerë si tëndes.
Dhe kjo nuk ka të bëjë vetëm me fenë, por edhe me ndjenjën kombëtare psh. sepse feja ashtu si dhe ndjenja kombëtare janë diçka para racionale tek njeriu, e kanë vatrën më thellë se arsyeja, atje ku është matrica e identitetit, e përkatësisë, dhe kur ia prek njeriut i duket sikur e asgjëson. Më kujtohet psh, se Adam Miçniku thoshte se në Gazeta Wiborsha ai preferonte që kur gazeta shkruante gjëra negative për Rusinë këto të vinin nga autorë rusë, duke patur parasysh sensibilitetet polako ruse, ashtu sikurse gazeta ruse me të cilat ai bashkëpunonte, preferonin të botonin autorë polakë që ishin kritikë ndaj gjërave që ndodhnin në Poloni.
Ja kjo është një formë e mënçur botimi psh.
E në kontekstin e sotëm global, kur është bërë shqetësim i madh rreziku i ndeshjes së qytetërimeve gazeta daneze duket se i ka fryrë zjarrit të luftës dhe jo dëshirës për bashkjetesë; aq më tepër kur ke parasysh se është një gazetë e ekstremit të djathtë e cila tre vjet më parë ka refuzuar të botojë karikatura për Krishtin dhe që dikur ka botuar karikatura antisemite.

Këto ditë ndërroi jete Ibrahim Kodra, një prej piktorëve shqiptarë që ka krijuar në Itali, i cili, sidomos pas viteve 90-të, ka patur një emër të madh në Shqipëri. A korrespondon fama e tij në Shqipëri sipas jush, një i apasionuar i pikturës, me vlerën e artit të tij, apo ai thjeshtë është një jehonë e vonuar pikaso-iane në mjedisin shqiptar?

Për Ibrahim Kodrën kam dëgjuar që në rini, në kohën e komunizmit, sepse kishte qenë edhe shok i dy dajallarëve të mij, veçanërisht i më të madhit që e shkoi jetën edhe ai, si Kodra, jashtë. Ishte një mit që asokohe, aq më tepër po të kesh parasysh se një nga karakteristikat e mitit është pikërisht disatanca e tij prej nesh e le pastaj qënia në Perëndim i cili ishte dhe mbetet një mit më vete tek ne. Kisha dëgjuar se ishte i famshëm në Itali e se diku ishte shprehur se në artin e tij ishte frymëzuar edhe nga baltrat e rrugëve të Tiranës. Kjo më kishte bërë që përfytyrimi im për pikturën e tij, duke patur parasysh pellgjet e rrugëve të Tiranës, të ishte një lloj pikture abstraksioniste.
Kur e njoha pikturën e tij, me aq pak sa e njoh, sepse edhe ai ka me siguri periudhat e tij, nuk i gjeta dot baltrat e Tiranës, por gjeta një piktor evropian, plot dritë mesdhetare që më shumë i përket periudhës kubiste e, me aq sa kam parë, mund ta konsideroj si ndjekës i kësaj shkolle më shumë sesa krijues shkolle apo zë i veçantë. Për një artist nuk është mirë të thuhet “është si Pikaso”, por edhe qënia pjesë e një shkolle me origjinalitetin tënd është gjë normale. Vetë Pikaso i ka krijuar, përdorur, dhe tejkaluar shkollat me origjinalitetin e tij. Nuk di ta them këtë për Kodrën por di të them se ndjeva një zhgënjim që nuk i kam gjetur baltrat e Tiranës të cilat ndoshta janë diku në krijimtarinë e tij që ne nuk e njohim.
Problemi që kam unë me pyetjen tuaj është se jam kundër gjykimit apo vlerësimit semplist dhe shpesh superficial të krijuesve duke u nisur thjeshtë nga fama, suksesi apo mosuksesit - qoftë ky edhe në Perëndim. Mjaft të kesh parasysh mossuksesin dhe suksesin e Van Gogut. Po për këtë jam edhe kundër përdorimit të epiteteve “i madh” “i vogël” kur bëhet fjalë për artin e vërtetë. Mund të ketë art dhe jo art, e jo art të madh e të vogël. Sepse arti është shumë subjektiv. Vlera e tij qëndron pikërisht tek larmia e personaliteteve që e krijojnë dhe larmia e komunikimeve që këta krijojnë me publikun nëpërmjet veprës së tyre. Sepse as ne vetë nuk dimë të themi deri në fund se pse na pëlqen një pikturë apo një muzikë psh. e nuk na pëlqen një tjetër. Sikurse thotë Paul Valery “kur flasim për artin duhet të kërkojmë ndjesë”.
Kështu që, duke kërkuar ndjesë dy herë, së pari se po flas për artin dhe së dyti se po flas për një piktor që nuk e njoh edhe aq mirë, do të thoja se gjëja më e rëndësishme që duhet të bëjmë kur marrim në analizë figura të artit si Kodra apo të tjerë është të kërkojmë t’i njohim, të kuptojmë konteksitin e tyre krijues, të njohim gjuhën që kanë përdor, materialin që kanë përdorur, t’i krahasojmë, të gjejmë pse na ngacmojnë apo nuk na ngacmojnë, psh. të gjejmë pellgjet e Tiranës në veprën e Kodrës që nuk e njohim e cila për ne do të ishte më e rëndësishme sesa piktura të inspiruara nga tjetër kontekst. Pra të kërkojmë të komunikojmë me to dhe nëse na pëlqen ky komunikim të krijojmë dashurinë dhe vlerësimin tonë, përndryshe të mos i pëlqejmë. Çdo mënyrë tjetër qasjeje është superficiale dhe nuk ka të bëjë me artin. (Standart, 11 shkurt 2006)

No comments: