Interviste me Lubonjen: Nuk duhet të fshihemi as edhe pas vdekjes

“Elita që ka sot pushtetin politik e kulturor në Shqipëri, nuk ndjen përgjegjësi për krimet e komunizmit, sepse është vetë zgjatim i atij regjimi”

• Dygjuhësia dhe dyjetësia meritojnë të analizohen thellë për dëmet që i kanë shkaktuar moralit të shoqërisë.
• Ju i dini tërë ata tituj doktor e profesor që janë marrë duke mbrojtur teza kriminale. Apo tërë ata tituj “Artist i popullit” e çmime për konkurse letrare për 20 e 25-vjetor e me radhë. A keni parë njeri të dalë të thotë se nuk e meritoj atë titull apo atë çmim, madje më vjen turp që e kam marrë. Jo jo përkundrazi, mburren për ato dhe njëherësh kërkojnë të gjejnë ndonjë provë disidence.
• Gjykata e Hagës nuk mjafton, sa kohë që kriminelët nuk i dënon shoqëria prej ku kanë dalë.
• Kosova me Shqipërinë mund të mos bashkohen kurrë.


Irhan Jubica

Ndërrimi i sistemit e gjeti me gati gjysmën e jetës të kaluar burgjeve, edhe sepse ishte i biri i një “pashallari të kuq” si Todi Lubonja, që bashkë me Fadil Paçramin u ndëshkua për të quajturën frymë liberale të festivalit të 11 të këngës në RTSH. Nga Burreli, më 4 dhjetor 1990, Fatos Lubonja shkruante, se në mendjen e tij, e bija kishte “mbetur një vjeç e gjysëm”, pasi kishte gati 17 vjet pa e parë. Këto “gjëra të vogla” që e bëjnë artin e madh dominojnë në ditarin e tij të burgut, që i botuar me titullin ‘Në vitin e shtatëmbëdhjetë” është vlerësuar me entusiazëm nga Martin Camaj, si dhe nga kritika perëndimore. Pa harruar ornamentin artistik, vepra e Lubonjës dhe në përgjithësi krejt veprimtaria e tij intelektuale, dallon për thellësinë e gjykimit të çështjeve, çka duket se e ka bërë disa herë të papajtueshëm me palë, të cilat ndoshta s’e kanë kuptuar ende, se më shumë mund t’u ketë vyer kjo oponencë vetmitare, sesa megafonët shurdhues të turmave.


NË SHQIPËRI KA MUNGUAR HISTORIKISHT KURAJOJA INTELEKTUALE E KUNDËRVËNIES NDAJ PUSHTETIT

A ka pasë disidencë në Shqipëri?

Varet nga kuptimi që i japim termit. Personalisht kam identifikuar me disidentë figura si Saharov apo Solzhenicin në BS, Havel në Çekosllovaki, Michink në Poloni, Konrad në Hungari, apo Goma në Rumani. E përbashkëta e tyre është se aktet e kundërshtimit të regjmit i kanë bërë publike. Në një farë mënyre, kështu ata kanë inspiruar të tjerët, u kanë dhënë kurajo, shpresë e modele sjelljeje. Në Shqipëri, akte e modele si këto nuk i gjen thuajse fare pasi regjimi, duke qenë e mbetur stalinist deri në fund, kishte shkallë shumë herë më të lartë intolerance ndaj aktesh të tilla. Po ashtu, në Shqipëri ka munguar historikisht kurajoja intelektuale e kundërvënies ndaj pushtetit. Në këtë kuptim, disidentët e llojit që përmenda, kanë munguar. Sigurisht ka pasur njerëz që kanë bërë një jetë të dyfishtë, ku atë publiken e kishin konform gjuhës së regjimit, kurse atë vetiaken, apo të një rrethi, (që në një farë mënyre mund të ishte edhe ajo një formë e publikes) e kishin në kundërshtim me të. Nuk mendoj se kjo jeta e dytë, megjithë vlerën që ka në disa aspekte që kanë të bëjnë me mbijetesën, mund të hyjë në kategorinë e disidencës. Madje dygjuhësia dhe dyjetësia meritojnë të analizohen thellë për dëmet që i kanë shkaktuar moralit të shoqërisë.

Megjithatë duket se koncepti i disidencës ka ndryshuar, përderisa në shtypin shqiptar po shfaqen përditë disidentë të rinj. Ju, si njëri prej të burgosurve të ndërgjegjes, si e përjetoni këtë garë disidentizmash?

Ajo që po ndodh sot është pikërisht shitja si disidencë e pjesës jopublike të jetës së dyfishtë. Më e rënda në këtë fenomen, për mua nuk është shitja e këtij "malli skarco", por ajo çka qëndron pas kësaj shitjeje: ikja nga përgjegjësia për atë kohë. Sipas meje, të gjithë duhet të ndjejmë përgjegjësi për atë që ndodhi, për ato që kemi bërë, apo edhe për atë që nuk kemi bërë. Sepse ai regjim nuk do të ishte kurrsesi aq monstruoz pa bashkëpunimin me të dhe veçanërisht të asaj pjese që ishte e ndërgjegjëshme për atë që ai përfaqësonte. Kurse tek ne, në vend se të rëndojë pesha e përgjegjësisë, sado e vogël qoftë ajo, kërkohen dekorata për atë kohë. Ju i dini tërë ata tituj doktor e profesor që janë marrë duke mbrojtur teza kriminale. Apo tërë ata tituj “Artist i popullit”, e çmime për konkurse letrare për 20 e 25-vjetor, e me radhë. A keni parë njeri të dalë të thotë se nuk e meritoj atë titull, apo atë çmim, madje më vjen turp që e kam marrë? Jo, jo, përkundrazi, mburren për ato dhe njëherësh kërkojnë të gjejnë ndonjë provë disidence. Jemi përsëri në vazhdim të jetës e gjuhës së dyfishtë. Është e vajtueshme kur shikon disa shkrimtarë, që meqënëse diktatori në paranojën e vet totalitatare, u ka gjetur ndonjë varg të dyshimtë në pafundësinë e vargjeve që i kanë thurur lavdisë së tij, e ua ka tërhequr për këtë veshin, nxitojnë ta tundin këtë si provë disidence, në vend që të reflektojnë thellë e të kërkojnë ndjesë për hymnet që i kanë ngritur të keqes.

Prej afro katër vjetësh, njëri prej eksponentëve aktivë të diaporës, Sami Repishti, i ka kërkuar shtetit shqiptar ngritjen e një Qendre të Dokumentimit të Krimeve të Komunizmit. A mendoni se arsyet pse kjo kërkesë nuk është marrë parasysh, kanë lidhje me mosdënimin e krimeve të komunizmit në Shqipëri, dënim i cili nuk mund të mjaftohet me miratimin e shtyrë të një rezolute të Parlamentit Europian?

Kjo nuk bëhet, sipas mendimi tim, për një numër arsyesh. E para e të gjithave është, se elita që ka sot pushtetin politik e kulturor në Shqipëri, ajo që ndërton ndërgjegjen e shoqërisë, që bën vlerësimin dhe zhvlerësimin, që përcakton të drejtën nga e shtrembëra, siç e shpjegova më sipër, nuk ndjen përgjegjësi për ato krime dhe aq më pak empati për viktimat e komunizmi, sepse është vetë zgjatim i atij regjimi. E dyta, sepse problemet që ka krijuar e sotmja tejet e sëmurë, nuk na lejojnë t'i qasemi në mënyrë të shëndetshme të kaluarës. Edhe në këtë kuptim, në një farë mënyre jemi në proces vazhdimësie, jo ndarjeje me të kaluarën. Ne po jetojmë ende dekompozimin e kufomës së komunizmit.

A duhej ngritur me kohë një gjykatë e posaçme për krimet e komunizmit, qoftë në nivel kombëtar, apo edhe rajonal, një përafrí jo vetëm simbolike, me Nurenbergun e Hagën?

Gjykoj se më e rëndësishme se një gjykatë si ajo e Nurembergut apo e Hagës, që janë që të dyja gjykata të imponuara së jashtmi ndaj kriminelëve, duhet të lindë brenda vendit një brez, i cili të fillojë t'i kthehet asaj kohe kriminale me ndjenja dhe gjykim të shëndoshë. Mbetem i mendimit se më shumë sesa nga Nurembergu, dënimin e Holokaustit dhe të krimeve naziste në tërësi, e kanë bërë tërë ata breza shkrimtarësh e kineastësh e artistësh që nuk kanë reshtur së mbajturi gjallë kujtimin e atij tmerri dhe së dënuari atë. Në këtë kuptim edhe Haga nuk më duket se mjafton, sa kohë që kriminelët nuk i dënon shoqëria prej ku kanë dalë.

INTELEKTUALI NUK DUHET TË FSHIHET AS EDHE PAS VDEKJES

Ju vjen keq që në Shqipëri nuk njiheni si shkrimtar, edhe pse jeni laureat çmimesh të rëndësishme letrare, si “Alberto Moravia” dhe "Herder", apo keni zgjedhë vetë me u paraqitë në publik si opinionist?

Unë kam zgjedhur të sillem në shoqëri si shkrimtar dhe gazetar duke shkruar letërsi, artikuj gazetareskë, ese e duke dhënë edhe opinione në televizion për çështje të ndryshme të zhvillimeve politike kulturore e sociale të vendit, si dhe duke drejtuar një revistë kulturore, "Përpjekja", synimi kryesor i së cilës është futja e frymës kritike dhe humaniste në kulturën shqiptare. Dhe përpiqem që këto t'i bëj sa më mirë. Po ashtu këto nuk i shikoj në kundërshtim me njëra-tjetrën, por përkundrazi në komplementaritet. Pak a shumë si faqet e një prizmi ku secila gjen publikun e vet. Fakti se ajo më e shikuara është faqja televizive e shumica më njohin si opinionist, lidhet së pari me nevojën që ndjej unë të shfaq mendimet e opinionet për atë që po ndodh në Shqipëri aktualisht. Nëse, siç thotë Aristoteli, politika është në natyrën tonë - jemi kafshë politike - atëhere duhet ta ushtrojmë këtë veti tonën. Por ky perceptim lidhet gjithashtu edhe me kontaktin më të madh me publikun që ka televizioni e gazeta në raport me librin, edhe me faktin se është puna e gazetarit ajo që i siguron shkrimtarit, tek unë, kohën dhe mundësinë për të bërë edhe letërsi, ashtu sikurse edhe me diletantizmin e gazetarisë sonë, që përdor lloj-lloj fjalësh për një punë si ajo që bëj unë, të tilla si "analist' "opinionist", "komentator", publicist" e ku di unë çfarë. Por meqë ra fjala, duke parë se si e shtroni pyetjen, desha të them se jam kundër atij kulti të shkrimtarit që e gjen aq të theksuar tek ne, si mbeturinë e një kohe tjetër, a thua sikur ky të ishte ndonjë titull nderi dhe jo një profesion, si shumë të tjerë, që mund të bëhet mirë, ose mund të bëhet keq. Ky kult i ka çuar disa shkrimtarë në një pozicion të tëhequr nga problemet e nxehta që ka vendi. Nuk i sheh të shprehin kurrë një mendim publik për çështje që shqetësojnë tërë shoqërinë, ose kur shprehen, rrallë, janë zhgënjyes si në stil edhe në ide. Jo vetëm, por edhe në veprat letrare shpesh i ikin realitetit. Një pjesë kujdesen vetëm për botimin e veprave të tyre jashtë shtetit, a thua se kjo ka më shumë vlerë sesa ajo çka mund t'i thonë shoqërisë ku jetojnë.

Teksti modern i dramës “Ploja e mbrame”, shkruar në fund të viteve ’80, gjithashtu nuk është trajtuar nga studiues të letërsisë shqipe, por as nga regjisorë të teatrit, të cilët jorrallëherë ankohen për mungesë prurjesh në dramaturgji. Nuk është në stilin tuaj të kërkoni vëmendje për punën tuaj, apo ende nuk e keni gjetur atë regjisor?

Nuk është në natyrën time të kërkoj me ngulm vëmendje e të bëj vetëpromovim, por edhe kam mbetur me idealin që veprat e mira, nëse janë të tilla, mbeten dhe zbulohen herët ose vonë, përndryshe sado t'i reklamosh ato vdesin. Po ashtu gjithnjë më ka interesuar më shumë vlerësimi i pak të mençurve, sesa lavdet e një shumice që shpesh më shumë ta keqkupton sesa ta kupton veprën. Me këtë mendim nuk kam bërë as edhe promovim të librave që kam botuar. Por në kohën kur jetojmë kjo praktikë nuk është ajo më e mira, ndoshta. Megjithatë “Ploja e mbrame”, të cilën unë e konsideroj një vepër të rëndësishme timen dhe mjaft të thellë në dimensionin e saj filozofik, më duket se është një vepër e vështirë për t’u kuptar dhe për t’u vënë në skenë, aq më tepër në kohën kur jetojmë, që është kohë e një sipërfaqësie të frikshme.

Sipas jush, përse shqiptarët, por sidomos intelektualët kanë kaq frikë nga e vërteta dhe debati për të, dhe përse në shterrim të argumenteve, ndonjë shkrimtar e mbyll diskutimin me fjalët “mor qen bir qeni”?

Njeriu është, në një farë mënyre, rob i së kaluarës së tij; nuk shpëton dot prej saj. Kur kjo e kaluar është e ngarkuar me mëkate, ai e ka të vështirë të jetojë me to. Tenton t'i shtyjë tej, por ato nuk e lëshojnë. Nervozizma të tilla, si ato që përmendët ju, janë shpesh shprehje e kontradiktës midis nevojës për t'i harruar, apo edhe zhbërë të vërtetat e hidhura të së kaluarës, dhe pamundësisë për ta arritur këtë. E vetmja mënyrë për t’u çliruar prej tyre, nuk është as harresa e as mohimi, por ballafaqimi ndershëmërisht me to në ndërgjegjen tonë më së pari dhe me të tjerët pastaj. Por kjo nuk është e lehtë. Po t'i thuash një të vërtetë të hidhur në sy shqiptarit qoftë edhe shkrimtar ai e ka më të lehtë të të thotë qen bir qeni sesa të thotë ti ke të drejtë, por le ta shpjegojmë pak situatën. Lexova së fundi një intervistë të shkrimtarit Dritëro Agolli, i cili thoshte se po shkruante kujtimet, e shtonte se të vërtetën do ta thoshte, por do ta thoshte "me brekë", jo lakuriq. Thoshte po ashtu, se librin nuk do ta botonte sa të ishte gjallë, por pas vdekjes, që të mos i dëgjonte të sharat e atyre, për të cilët nënkuptonte se ka shkruar keq në librin e tij. A ju duket kjo mënyra e ndershme intelektuale për të thënë të vërtetën? Sipas meje, jo. Së pari detyra e shkrimtarit - thuaj po deshe e intelektualit - është ta thotë të vërtetën pa gjethe fiku dhe jo me gjethe fiku dhe së dyti, intelektuali duhet të mbajë përgjegjësi për të vërtetat që thotë e jo të fshihet, qoftë edhe pas vdekjes. Kush mund t'i besojë të vërtetat e një njeriu, i cili thotë se ato nuk janë tamam të vërteta, e që për më tepër, nuk është i gatshëm të mbajë përgjegjësinë për to e të luftojë për to? Një pohim i tillë më shumë tingëllon sikur Agolli po kërcënon të tjerët që të mos flasin e shkruajnë për të, se përndryshe ai do t'i fusë në librin e tij. Por nga ana tjetër kjo është shprehje tipike e kulturës sonë të komunikimit me të tjerët. Ne na mungon kurajoja t'ia themi të vërtetën e hidhur në sy dikujt. Ne ose ia themi duke shpallur armiqësi, ose ia themi pas shpine, ose nga pozitat e të fortit që kërkon të poshtërojë të dobëtin. Nga kjo buron edhe mosbesimi që kemi ndaj njëri-tjetrit edhe ajo arroganca në komunikim, për të cilën pyesni ju.


BASHKIMI I KOSOVËS ME SHQIPËRINË MUND TË MOS NDODHË KURRË

Brenda sa kohesh, sipas jush, mund të ndodhë bashkimi i natyrshëm dhe botërisht i pranueshëm i Shqipërisë me Kosovën, nën shembullin e ribashkimit të disa kombeve të tjera gjatë dekadave të fundit?

Për një gjë të tillë jo vetëm nuk mund të përcaktosh kohë, por nuk mund të thuash me siguri nëse mund të ndodhë, sepse kemi të bëjmë me ngjarje nga ato që varen nga vullnete njerëzore, jo me ngjarje të determinuara nga ligjësi të paevitueshme natyrore. Për momentin, mua më duket se shqiptarët i janë larguar idesë së bashkimit, kryesisht nën presionin e ndërkombëtarëve, të cilët e refuzojnë me forcë idenë e Shqipërisë së Madhe, sa për shkak të presionit të fqinjve, aq edhe për shkak të frikës së precedentit shpërbërës për shumë shtete. Duket se sot për sot, shumica e shqiptarëve kanë si projekt politik pavarësinë e Kosovës dhe pastaj, ndoshta, në një hap të dytë mund të fillojnë të ndërtojnë projektin e bashkimit në një Federatë me Shqipërinë. Por kjo edhe mund të mos ndodhë fare, nëse elitat e të dy vendeve nuk do të jenë të interesuara për këtë për shkaqe pushteti, ose ngase do të vazhdojnë të jenë, siç janë sot, nën një presion vendimtar ndalues të ndërkombëtarëve. Dhe nëse në këtë gjendje do të kalojnë dekada, gjatë të cilave shqiptarët e Kosovës do të forcojnë identitetin e tyre kosovar nën flamurin e tyre kosovar, (sepse identiteti nuk është një gjë e dhënë një herë e përgjithmonë, por një proces), mund të vijë një moment, që ky flamur i propozuar nga Ahtisaari t’u duket brezave të ardhshëm, më i shtrenjtë se sa flamuri shqiptar që do të ruhet pastaj si relike e një kohe, kur pavarësia u fitua edhe në sajë të ëndrrës për bashkim nën atë flamur.

A duhet doemos që Shqipëria të jetë kaq e varur nga qëndrimet e ndërkombëtarëve në njohjen e pavarësisë së Kosovës, apo ajo edhe mund të ishte më agresive në këtë drejtim?

E konsideroj një thikë me dy presa "mosbindjen" ndaj Perëndimit në kushtet kur ndodhet Shqipëria dhe Kosova. Me siguri di të them se sikur të kishim treguar aftësi më të mëdha shtetformuese në të dy anët e kufirit, do ta kishim shumë më të lehtë atë që kërkoni ju dhe do të ishim respektuar shumë më tepër edhe nga Perëndimi. Pra pyetja mund të shtrohet edhe në formën: a mund të jetë më e pavarur dhe më agresive Shqipëria në gjendjen ku ndodhet?

Prej kohësh ka dalë në skenë ideja e mbarëkombëtares, mbarëshqiptares. Në optikën tuaj, a mos po abuzohet me këto terma?

"Mbarëkombëtarja" ka lindur si term për të nënkuptuar një ombrellë që mbulonte interesat e përbashkëta dhe identitetet e përbashkëta të shqiptarëve në Shqipëri, Kosovë dhe Maqedoni, madje ndoshta edhe në tërë botën. Mua më duket se është një term që u përdor shumë më shpesh në fillimvitet ’90, kur gjithçka ishte ende në nivelet e romantikës së bashkimit. Tani që jemi në një fazë shumë më pragmatiste në të tre anët, më duket se kjo fjalë përdoret më pak. Më duket një term, që po ta nxjerrësh nga ky kontekst nuk ka ndonjë kuptim të ndryshëm nga fjala "kombëtare", kur duam të flasim psh. për identitetin kombëtar shqiptar. Personalisht mund të them se nuk e përdor kurrë.

Interviste per Java (13 dhjetor 2007 ribotuar ne Korrieri 19 dhjetor) Titujt nentitujt dhe komenti jane te Javes.