Monday, November 9, 2009

Muri i Berlinit dhe Muri i Tiranës*


Mendoj se kur i kthehemi përkujtimit të historisë ne kemi shqetësimin e së tashmes. Sepse duam të kuptojmë më mirë nga kemi ardhur, të shpjegojmë disa fenomene që na ndodhin sot etj.. Kur ne i kthehemi historisë së Murit të Berlinit kemi edhe shqetësimin e mureve që na ndajnë, dhe jo vetëm të mureve fizike, por edhe të mureve të komunikimit.
Kur mendoj për Murin e Berlinit dhe shqiptarët një nga shqetësimet që kam sot, e që besoj se është shqetësimi i shumëve prej nesh, është ai i specifikave, i diferencave në zhvillimet e komunizmit në vendet lindore dhe në Shqipëri, që kanë sjellë diferencat që ne kemi sot me ato vende. Pra, mua më tërheqin sot më shumë se sa të përbashkëtat dallimet, specifikat që më duken më të rëndësishme për të kuptuar dallimet e realitetit tonë me vendet e tjera ish komuniste të Lindjes. Ndoshta, në këtë kontekst, titullin e kësaj fjale do ta quaja "Muri i Berlinit dhe Muri i Tiranës".
Gjëja e parë që mendoj se duhet thënë lidhur me raportin e shqiptarëve me Murin e Berlinit është se, në kohën kur u ngrit Muri i Berlinit, në Shqipëri u ngrit një mur tjetër: ai i ndarjes së Shqipërisë nga bota lindore. Kur Muri i Berlinit ndante botën lindore nga ajo perëndimore në Shqipëri ngrihej një mur ideologjik dhe politik që ndante Shqipërinë edhe nga bota Lindore. Ndërsa vendet e lindjes mbronin sistemin socialist nga sistemi kapitalist Shqipëria filloi të mbronte stalinizmin nga të dy palët duke i konsideruar të dy palët njëlloj të rrezikshme.
Duhet ndalur për një çast pse këta trajtoheshin si njëlloj të rrezikshëm. A duhet të ishte vërtet kështu për një parti komuniste? Në fakt ata ishin njëlloj të rrezikshëm për Enver Hoxhën dhe njerëzit e tij më të afërt, sepse u rrezikonin pushtetin vetiak - madje revizionizmi luftohej ca më shumë sepse rrëzimi nëpërmjet tij ishte më i mundshëm. Izolimi total i Shqipërisë nga ana e klasës së vet politike, për hir të pushtetit, është krimi më i madh që iu bë shqiptarëve.
Mendoj se është reflektuar pak për këtë moment historik. Personalisht kam qenë në moshën e fëmijërisë në kohën kur u ngrit Muri i Berlinit, por e mbaj mend mirë se, ne ato vite, propaganda fliste pak ose aspak për Murin e Berlinit. Nuk kam asgjë në kujtesë ndërkohë që e kujtoj mirë propagandën antirevizioniste. Më vonë kam kuptuar pse. Sepse ideologjia e Hoxhës, si instrument pushteti, ku hynte edhe propaganda për prishjen me vendet e Lindjes, bazohej mbi akuzën që u bëhej vendeve të Lindjes se ata ishin revizionistë dhe se ky ishte një hap drejt kapitalizmit. Pra, ndërkohë që mbizotëronte akuza se vendet e tjera të Lindjes po shkonin drejt kapitalizmit, madje paraqiteshin gati si aleatë me ta kundër Shqipërisë, (mjaft të kesh parasysh gjyqin e Teme Sejkos) ngritja e një muri me kapitalizmin prej tyre ishte një nonsens në propagandën zyrtare shqiptare. Muri i Berlini nuk mund trajtohej as si një e keqe, siç e trajtonte Perëndimi, as si mbrojtje e socializmit, siç e trajtonte Lindja. Prandaj preferohej heshtja; ishte ngritur pra një mur tjetër.
* * *
Një nga shkaqet pse në kohën e sotme është reflektuar pak për prishjen e Shqipërisë me botën lindore, sipas meje, është sepse izolimi i Shqipërisë u glorifikua shumë nga e gjithë elita poltike kulturore shqiptare. Kush kujton filma e libra si "Ballë për ballë" apo "Dimri i madh" etj. kujton se kjo prishje u trajtua si mbrojtje e interesave kombëtare. Dhe sot, përgjithësisht, është ruajtur theksi nacionalist i prishjes së Shqipërisë me BS. Sipas meje fakti që kjo prishje, në një farë mënyre, involvoi gjithë elitën që u rrit mbas asaj pariudhe, me gjithë tranformimin kulturor që ndodhi, ka ndikuar që të mos kemi sot një analize për dëmet që i ka sjellë Shqipërisë izolimi edhe nga bota lindore. Kur flitet për Lindjen sot, veçanërisht BS, më shumë trajtohet si fajtore e shkëputjes së Shqipërisë nga bota perëndimore.
* * *
Vetë shembulli që solli Patrick Moore për historinë e radios Evropa e Lirë tregon diferencën e madhe midis Shqipërisë së izoluar krejtësisht dhe vendeve të tjera lindore. Tek ne kjo radio nuk ka pasur jo vetëm asnjë zyrë, por as ndonjë lloj impakti. Pra, në tërësi, dua të them se vetë fakti i mbetjes staliniste të Shqipërisë, ndërkohë që në vendet e tjera lindore ka pasur një proces, që vlen të diskutohet, ka sjellë pasoja të rëndësishme në vonesën shqiptare.
Një nga pasojat është mungesa e disidencës. Është folur shumë për disidencë në Shqipëri. Po çfarë do të kuptojmë me disidencë? Disidenca është një kundërvenie e hapur që lind edhe brenda një partie. Po të shohësh vendet lindore do të gjejmë një histori disidence: Pranverën e Pragës, Solzhenicinin, Saharovin, Havelin me kartën 77, Solidarnostin... ndërkojë që Shqipëria mbeti krejtësisht homogjene, krejtësisht e kontrolluar dhe e izoluar nga këto ngjarje. Me disidencë nënkuptoj edhe një lloj rrezatimi. Në Shqipëri ka pasur shumë të burgosur, siç dihet, por problemi është nëse ka qenë ajo disidencë rrezatuese në konceptin e disidencës që dua të shtjelloj? E kam fjalën për atë kundërshtim që, në një farë mënyre, edhe frymëzon. Dhe frymëzon sepse regjimi vetë e toleron këtë, njëfarësoj. Haveli ka bërë vetëm 2 vjet burg, Solzhenicinin nuk e burgosën fare, por e nxorrën jashtë Bashkimit Sovjetik. Akte të tilla, megjithë represionin që eksistonte edhe atje, i jepnin një kurajo njerëzve, ndërsa stalinizmi shqiptar ishte shumë i egër. Në Kongresin e pestë Hoxha mbajti një fjalim që përmbante një thënie që ishte bërë sintezë frymzuese: "Pranimi ose mospranimi i luftës së klasave është një vijë demarkacioni që na ndan ne nga revizionistët." Kjo është thënë më 1967 - 1968. Më pas ai e futi luftën e klasave edhe brenda partisë.
***
Ajo që dua të them është se, nëse në vendet e Lindjes kemi fenomenin e disidencës dhe kemi, sadokudo, ndryshime pozitive që sjellin tek rënia e Murit të Berlinit, Shqipëria ka një regres nga dekada në dekadë. Pas prishjes me BS kemi një lidhje fantazëm me Kinën e Revolucionit Kulturor. Kur Kina fillon të hapet sadopak kemi izolimin e plotë të Shqipërisë.
Këtu mund të hapet një debat se sa kanë ndikuar në rënien e Murit të Berlinit zhvillimet nga brenda dhe sa ka ndikuar Lufta e ftohtë, presioni nga jashtë. Kjo ndoshta nuk mund të përcaktohet qartë. Patrick Moore përmendi Valesën që ka thënë se radio Evropa e Lirë ishte për ta si dielli. Por, ndërkaq, ishte Valesa brenda Polonisë, Solidarnosti, që bënte aktivitete. Mos të harrojmë gjithashtu se në Lindje kemi një tjetër moment historik që sjell rënien e Murit të Berlinin. E kam fjalën për Pjerestrojkën e Gorbaçovit. Ajo lidhej edhe me problemet ekonomike të vendeve të lindjes, por ishte e lidhur edhe me atë fermentim të brendshëm që ka sjellë disidenca.
Pra rënia e Murit të Berlinit, më 89, në vende si Polonia, Çekosllovakia, Gjermania Lindore, Hungaria, BS përveç dështimit ekonomik ka ardhur, nëse mund ta përdorim këtë fjalë, edhe si rezultat i një lloj "suksesi". E kam fjalën për rritjen e një vetëdije drejt nevojës për demokraci, liri, për hapësira më të mëdha, që na bën të themi se, nëse ndryshimi nuk ka ardhur 100% nga brenda, ka një elemend të rëndësishëm të brendshëm.
Këtu kemi një diferencë të madhe me Shqipërinë ku rënia e regjimit komunist nuk vjen nga ndonjë lloj suksesi nga brenda, nga një proces i brendshëm, nga një lloj disidence e brendshme. Dua të kujtoj lidhur me këtë një moment që besoj se shumë e kujtojnë: takimin e Ramis Alisë me intelektualët shqiptarë më 1990. Është vetë Alia që hedh tezën e pluralizmit të mendimit duke pyetur nëse është e pjekur Shqipëria apo jo. Pra ndryshimi vjen gati i stimuluar nga lart.
Shkurt, mendimi im është që Shqipëria ka qenë në atë kohë krejtësisht e izoluar dhe mund fare mirë të ishte bërë si Kuba sikur të mos kishte qenë rrënimi i plotë ekonomik i vendit.
Prandaj rasti shqiptar bëhet specifik: Në Shqipëri regjimi bije më vonë se të gjithë dhe Shqipëria ka tranzicionin më të vështirë në shumë aspekte.

Vetëm duke patur parasysh këto diferenca mund të shpjegohen disa specifika të së tashmes. Le të përmend disa:
- Tek ne, ndryshe nga vendet e Lindjes, nuk ka asnjë dallim në program midis partive politike, pra ka një mungesë totale të pluralizmit. Pavarësisht se ca quhen të majta dhe ca të djathta
- Shqipëria pati atë ekzod tragjik që e dimë të gjithë. Kur ra komunizmi u prenë deri pemët anës rrugëve nacionale.
- Krijimi i piramimdave financiare rënia e të cilave është një nga ngjarjet më dramatike të proceseve të tranzicionit në krejt Lindjen. Sipas meje ato erdhën edhe për shkak të izolimit, të mosnjohjes totale të kapitalizmit.
- Shqipëria vazhdon të ketë problemin e votës së lirë që nuk e kanë fqinjët tanë të Lindjes.
- Shqipëria ka mbetur ende pa zgjidhur problemet me pronën.
- Në qytetet shqiptare bashkitë punojnë pa plane urbanistike.
Do të shtoja shumë gjëra të tjera që bëjnë diferencë.
Sipas meje nuk ka dyshim se kjo specifikë për keq vjen edhe nga izolimi, nga "Muri i Tiranës" që ishte një mur tjetër rrethues. Ashtu siç ishte Muri i Berlinit me disa mure rrethues - siç e pamë në dokumentarin e sotëm - edhe muri i Tiranës ishte një mur edhe më i tmerrshëm izolues për Shqipërinë brenda murit më të madh.

* * *
Sigurish, si vend komunist, Shqipëra ka pasur edhe ngjashmëri me vendet ish komuniste të Lindjes. Për fat të keq ngashmëritë janë më shumë tek të këqijat sesa tek të mirat.
Pandi Gjata përmendi në fjalën e tij Timothy Garton Ash që ka përdorur termin "refolucion" për ngjarjet që sollën ndryshimin në kohën e rënies së murit të Berlinit. Me fjalë të tjera ato janë gjysëm reforma gjysëm revolucione. Lidhur me këtë temë këshilltari i Havelit Princi Schvarcenberg duke folur në një takim me temë "Revolucionet në vendet e Lindjes" për të folur pra për të ashtuquajturit "revolucione të kadifenjta" etj. që janë pak a shumë sinonim i "refolucion", ka bërë një koment që më ka mbetur në mendje. Unë - tha ai - do t'ju zhgënjej sepse, ndërkohë që ju keni ardhur të dëgjoni të flitet për revolucione, unë do t'ju them se nuk ka patur revolucione. Revolucioni është një përmbysje e dhunshme që shoqërohet me ndrrim elitash. Nuk ka pasur as dhunë as ndrrim elitash.
Dhe më pas, duke kaluar tek e tashmja, ai thotë se gjithë ky korrupsion që kemi sot, gjithë kjo mungesë besimi tek klasa politike, gjithë kjo problematikë etj. etj. - mos harroni flitet gjithmonë për Çekinë - vjen ngase vendi është në duart e të njëjtës elite, që nuk është ndrruar.
Këtu unë shoh ngjashmërinë, por edhe ndryshimin.
Cili është problemi - duke patur parasysh çka thashë për Murin e Berlinit, disidencën - që nuk u krijua dot një elitë tjetër që do të duhej të sillte ide e vlera të reja qoftë edhe atje ku ka pasur disidencë? Këtu kam parasysh pra ngjashmërinë, por pa harruar edhe se ndryshimet sasijore janë të rëndësishme sepse sjellin edhe ndryshime cilësore. Problemi i elitës shqiptare, që nuk pati mundësinë të zhvillohet sa ato vende të tjera e të mos ketë fermentin e disidencës, është shumë më i madh edhe në kontekstin e asaj që thotë Schvarcenberg. Nëse do të përdor murin si metaforë ky është shumë i rëndësishëm për ta përcaktuar, përkufizuar elitën shqiptare. Pse them muri? Sepse një nga problemet më të mëdha që ka krijuar regjimi i kaluar, edhe tek kjo elitë, është paaftësia për të komunikuar sinqerisht, paaftësia për t'u bashkuar në emër të disa idealeve, një gjuhë e dyfishtë që përdoret vazhdimisht prej saj, një përdorim i shtetit për qëllime të tjera nga qëllimet e një shteti që është shtet i qytetarëve. Pra kemi një elitë që, në një farë mënyre, ka një mur në ndërgjegjen e vet që ndan të kaluarën nga e tashmja, ku tek e kaluara, prapa murit, shoh shumë që nuk thuhen, që as fëmijët e asaj elite nuk i dinë - dhe këtu del edhe problemi pse nuk i hapim dosjet - dhe ky mur, që është një mur në kokën e njerëzve, mua nganjëherë më duket sikur është një tumorr që rritet, nuk zvogëlohet, që krijon pamundësinë e komunikimit të vërtetë për të krijuar idele të përbashkëta dhe për të luftuar për këto ideale. Dhe kjo ka krijuar këtë fragmentizim ekstrem të shoqërisë sonë, që nuk e le njeriun shqiptar të bëjë gjëra në emër të të gjithëve, por ku sejcili e sheh shtetin, pushtetin si mënyrën për të mbijetuar, Dhe kjo është një nga arësyet kryesore që, në krahasim me vendet e tjera të Lindjes, ne jemi shumë më mbrapa.
Pak a shum këto kisha për të thënë. Faleminderit.

* Fjala e mbajtur në takimin "Epoka e ndryshimeve " organizuar nga Deutsche Velle në Tiranë me 2 tetor me rastin e 20 vjetorit të rënies së Murit të Berlinit (Korrieri, 9 Nentor 2009)

6 comments:

Anonymous said...

"...dhe ky mur, që është një mur në kokën e njerëzve, mua nganjëherë më duket sikur është një tumorr që rritet, nuk zvogëlohet, që krijon pamundësinë e komunikimit të vërtetë për të krijuar idele të përbashkëta dhe për të luftuar për këto ideale." Kjo eshte per mendimin tim nje teme qe qe duhet trajtuar si nje analize shkencore antropologjike e shoqerise shqiptare nga profesioniste kopetente, niveli i shoqerise apo Qytetari shqiptar.

ARTI NE KOHERAT E KOLERES said...

"...Një nga pasojat është mungesa e disidencës. Është folur shumë për disidencë në Shqipëri. Po çfarë do të kuptojmë me disidencë? Disidenca është një kundërvenie e hapur që lind edhe brenda një partie..."

z.lubonja

ne radhe te pare dua t'ju pergezoj per shkrimin, si edhe per kendveshtrimin tuaj. ato qe me ngacmuan -me teper ne formen e nje problematike te brendshme- ishin fjalet tuaja , te cilat vecova me siper, ne relacion me te ashtequajturen "disidence" ne shqiperi.

a ka pasur valle fenomene/shfaqje te "disidences" ne shqiperi? nese me "disidence" do te nenkuptonim kryesisht perballjen ndaj ashpersise/prepotences/brutalitetit shteteror (por jo vetem), atehere perse themi se si fenomen nuk ka ekzistuar eshe tek ne?

te kuptohemi nuk flas per "disidente", flas per shfaqje te fenomenit te disidences.

shembulli i pare qe me vjen nder mend, eshte qendrimi artistik i edison gjergos, eshte arti i tij; i cili diku aty ne fillim te viteve '70 iu kundervu haptazi dogmes se socrealizmit shqiptar. nje qendrim qe me vone do t'i shkaterronte edhe jeten e tij. kjo perballje , ky fenomen, kjo perleshje me sistemin dhe brutalitetin dogmatik/ideologjik/shteteror nuk mund te konsiderohet si akt disident?

nje tjeter akt, qe mendoj se eshte i te njejtes ekuivalence eshte "heshtja" shurdhuese e lasgush poradecit, te refuzuarit e pjesemarrjes ne corben totalitare nacional-komuniste shqiptare. ngujimi i tij. nuk ishte ky qendrim, nje veprim politik me nuanca te theksuara disidente?

ajo qe dua te them eshte se disa elemente te "disidences" ndoshta kane geluar edhe brenda realitetit komunist shqiptar, dhe ndoshta kane nevoje per pak me teper evidentim.

ju pershendes!

www.artbeku.com said...

Megjithatë, teoria e ndarjes nacionale fsheh një pjesë të madhe të së vërtetës. Është e vërtetë, megjithatë, se ajo ndarje fizionominë e vet e mbart nga historia e gabimeve tona të djeshme. Ndarja mund të vazhdoj edhe sot nëse ne i trajtojmë me përkushtim gabimet e sotme. Kombi nuk arrin të bashkohet nga sensasivët shqiptar qe sot në opinione na parashfaqen si elokuent të mendimit politik. Lubonja nuk e prek murin nderë shqiptar sikur ky mur qëllimisht lihet nënvleftësimin e analisteve tanë qe i mbushin opinionet ditore si ua do qejfi.

bekimbeu

edrus said...

Vërtet Lubonja mendon se "Muri i Tiranës" (i Enverit) i mbajti mbyllur dhe të izoluar shqiptarët?!
Kanë kaluar 20 vjet nga rënia e murit dhe pothuajse po aq nga 'Shqipëria e re Demokratike'... dhe përsëri EUROPA nuk t'i hap dyert...

Vërtet Lubonja mendon se 40 vjet izolim komunist janë shkaku i mosdijes së menaxhimit të bashkive (kryesisht asaj të Tiranës, meqë e kemi disi merak), të qeverisë dhe ekonomisë së tregut...
Ndërkohë që Enveri e bëri Qeverinë e tij me fshatarë dhe arriti të BËNTE NJË SHTET (i mirë apo i keq është tjetër muhabet, por shteti në funksionet e tij xhironte pa të metat që shihen sot) ndërsa tani,pas 20 vjetësh (demokraci), me njerëz që kanë studiuar në universitetet më të mira të botës nuk jemi në gjëndje të kemi një administratë që të funksionojë???

Thellohu Lubonja, gjej ndonjë shkak apo arsye tjetër që na ka lënë (sy)mbyllur...provo me Mujin, Halilin... Gjergj Elez Alinë... apo Skënderbeun)

Anonymous said...

Duke bere rolin e djallit: eshte shume e veshtire per mua te pranoj idene qe Shqipetaret nuk kane aftesine te mendojne ndryshe-te bejne oponence. Sepse, duke i futur te gjithe ne gje thes, duke pergjithsuar keshtu, fut te thes dhe ata njerez qe une i njoh personalisht, qe gjate gjithe jetes se tyre folen "me ze te ulet" por ama folen kundra komunizmit. Per shembull, gjyshja ime, analfabete, injorante, se ka ditur se ka idene se cfare eshte muri i berlinit apo ai i Tirares; lutej fshehtas, edhe kur te tjeret e keshillonin kundra. Gjyshja ime pergjigjej: Partia nuk eshte zoti. Zoti eshte me i madh se partia.
Sjell shembullin e gjyshes time jo sepse nuk shembuj te tjere me ideale (Kadare per shembull); por per te nxjerre ne drite idene se disidenca, oponenca apo mendimi ndryshe, lind edhe ne menyre te pavarur, pa qene nevoje te ishte ne kontakt me oponences ne vendet e tjere. Ndonjehere, kur e prek njeriun ne nevojat me elementare, si mbijetesa, oponenca eshte pothuajse instiktive. E thene ndryshe, komunizmi ia futi thiken ne palce shqiptarve: I ngordhi per buke dhe per dije. Si rrjedhim lindi dhe oponenca, qe u poq maksimalisht ne vitet 90.
Per me teper, ne nje regjim aq te ashper, te eger, te pameshirshem sic eshte komunizimi jone, eshte e paarsyeshme te presesh oponence te hapur. Ti je vete shembull i asaj lloj oponence. U syrgjynose.
Por, ndoshta mungesa e oponences se hapur nuk do te thote qe nuk kishte oponence fare. Oponenca e t'redhur nga brutaliteti i regjimit, ka egzistuar vazhdimisht gjate komunizmit, vecse se e maskuar, e friksuar, e sakatosur per tu kurorzuar ne vitet 90.

Anonymous said...

Me sa di une Ju nuk beni politikat e gazetes "Korriere", po ndoshta mund ti keshilloni, ose ndonje fjale, se ka faqen me koti ne internet ku jo vetem nuk e freskon perdite, po nuk ka asnje adrese kontakti qofte per kritike apo per komunikim.