Miopi gjuhësore apo divergjencë vizionesh

 « Është një konvencion linguistik dhe çështje e marrëveshjes si do t’i quajmë komunitetet etno-linguistike në një shtet; a do t’i emërtojmë si komb, popull apo etni, apo edhe ndonjë tjetër fjalë. Është me rëndësi vetëm se nuk duhet të ngatërrohet shtetësia me kombësinë/etninë. » Ky pohim është vënë në okielon e shkrimit të Shkëlzen Maliqit « Ngatërresë miope », botuar në gazetën Express, që konteston shkrimin tim « Pse kemi frikë nga regjistrimi » botuar në gazetën Korrieri. Maliqi merret kryesisht me pjesën ku formuloj dallimin midis komb dhe etni meqënëse, argumentoj unë, jetojmë në kohën e shteteve kombe në të cilët përkatësinë në një komb ta jep shteti në të cilin bën pjesë dhe jo etnia pasi në një shtet komb mund të bëjnë pjesë, siç ndodh rëndom, shumë grupe etnolinguistike. I jam referuar për këtë edhe përdorimit të ekuivalentëve të kombësisë në anglisht apo frëngjisht (nationality, nationalité). Teza e Maliqit është se përdorimi nga shqiptarët i fjalëve komb, kombësi nuk është i njëjtë me përdorimin e këtyre fjalëve nga anglezët apo francezët dhe se ne duhet të përdorim, siç e kemi përdorur, fjalën shtetësi për nationality kurse komb dhe kombësi duhet t’i përdorim, siç i kemi përdorur, për të treguar përkatësinë në grupin etnolinguistik të cilit i përkasin të gjithë shqiptarët e Ballkanit.

Në vështrim të parë duket sikur ai synon të korrigjojë një « miopi linguistike », mirëpo, po ta lexosh me kujdes shkrimin e tij, nuk është vështirë të dallosh se këtu nuk bëhet fjalë thjesht për këtë, por për diçka shumë më të rëndësishme.

Në fakt vetë Maliqi nxiton të bjerë, që në fillim të shkrimit të tij, në një « miopi linguistike » që nxjerr në pah  se kemi nevojë t’i sqarojmë këto « konvencione ». Duke treguar se çfarë po ndodh në Maqedoni me projektin « Shkupi 2014 » ai shkruan se ky projekt flet : « për thellimin e krizës së marrëdhënieve ndëretnike në Maqedoni». Nëse do t’i qëndronte koherent propozimit të tij për përdorim të fjalëve komb dhe kombësi, si sinonime të grupit etnolinguistik për të gjithë shqiptarët dhe etnitë e tjera të Ballkanit, atëhere ai mund ta formulonte fjalinë e tij edhe në trajtën : « për thellimin e marrëdhënieve ndërkombëtare në Maqedoni ». Por kjo do ta bënte fjalinë, minimumi, të pakuptueshme.

Qoftë edhe vetëm ky rast tregon se komb dhe etni nuk mund të jenë sinonime ashtu sikurse do të vemë re se, nëse biem dakort që asaj që në anglisht i thotë nationality dhe në frëngjisht nationalité në shqip t’i themi shtetësi, do të gjejmë vështirësi kur do të na duhet të flasim për shtetësinë (jo nationality) e qytetarëve të federatave që përbëhen nga shumë shtete, si Zvicra psh.. Kujtoj me këtë rast se edhe italianët kanë vendosur me kushtetutën e pas Luftës II për citadinanza dhe jo për nazionalità sepse, pas Luftës, ata humbën territorin e Triestes që e rivendikonin e që iu kthye më 1954.

Sipas Maliqit përdorimi i fjalës kombësi për etni na ka mbetur dhe s’ka pse ta ndrrojmë ashtu sikurse s’kemi pse të mos themi « pakica kombëtare » dhe jo « pakica etnike ». Kurse unë gjykoj se kjo « mbetje», thellë thellë, nuk është rastërore, por buron nga projekti historik për të krijuar shtetin etnik shqiptar si shtet komb të të gjithë shqiptarëve sipas përvojave nacional – romantike në shekullit XIX  të atyre vendeve që në teoritë e kombeve quhen « kombe të kulturës » (siç janë quajtur kombet gjermane dhe italiane) ku identiteti i ashtuquajtur kombëtar, që bazohet kryesisht mbi kulturën (më së pari gjuhën e përbashkët) është krijuar shumë më parë sesa shteti komb i tyre. Po ashtu gjykoj se pikërisht në funksion të këtij projekti përdoret një  koncept esencialist për kombin dhe identitetin kombëtar, si një gjë pra e dhënë njëherë e përgjithmonë dhe e pandryshueshme. Kjo del qartë edhe në shkrimin e Maliqit kur ai,  duke shkruar për sllavët e Maqedonisë, thotë se « kombi ose populli ose etnosi maqedonas është një « konstrukt artificial », « që e ka një parahistori të shkurtër të kërkimeve identitare nga fundi i shek. 19. dhe fillimi i shek . 20., por që është fiksuar si i tillë nga regjimi komunist i Titos.” Sipas tij “popullsia sllave e Maqedonisë në Jugosllavi është ngritur në rang të kombit dhe ka fituar republikën e vet në Federatën Jugosllave, me qëllim që të evitohet molla e sherrit mes Bullgarisë dhe Serbisë.” Me një fjalë Maliqi thotë se ndërsa shqiptarët e Maqedonisë mund të quhen komb ose etni më vete në shtetin maqedon, sllavët e maqedonisë gati gati nuk e kanë as këtë të drejtë pasi ata, sipas konceptit të tij për kombin e dhënë njëherë e përgjithmonë, duhet të jenë ose kombe/etni serbe ose kombe/etni bullgare. E këtu duhet thënë se përdorimi i togfjalëshit “konstrukt artificial” për identitetin kombëtar maqedonas bije ndesh me gjithë teoritë e sotme mbi identitetet kombëtare si konstrukte.  Sot vështirë të gjesh në Evropë intelektualë që merren me identitetin, që të mos e shohin atë si një proces historik gjithmonë në ndryshim varësisht nga faktorë politikë e social kulturorë pra, si një proces konstruktimi identitar dhe jo si një gjë e ngrirë dhe e pandryshueshme. Mafton të lexosh për këtë Eric Hobsbawm, Ernest Gellner, Benedict Anderson. Është normale pra që kjo të ketë ndodhur e të ndodhë edhe me sllavët e Maqedonisë. Kështu ka ndodhur edhe me shqiptarët.

Siç duket qartë nga argementet e Maliqit identifikimi i etnisë me kombin dhe një konceptim i ngurtë i identitetit, nuk e lejon një etni, le të themi serbe apo shqiptare, të shndërrohet në një komb maqedonas. Ndërkohë që, sikur për kombësi të kemi parasysh identitetin që formohet si një proces historik i lidhur ngushtë me historinë e shtetit komb, kurse me etni grupet etno-linguistike brenda tij, ky shndërrim do të ishte i mundur. Mirëpo Maliqi thotë se ky shndërrim, që e gjejmë rëndom të ketë ndodhur në Evropë, është i pamundur për shqiptarët e Maqedonisë apo për serbët e Kosovës të cilët, prandaj, do ta kishin më të lehtë të pranonin termin shtetësi për përkatësinë në shtetet përkatës duke ruajtur kësisoj kombësinë e paraardhësve të tyre. Gjykoj se kjo “pamundësi” nuk është thjesht çështje zakoni gjuhësor, por ka të bëjë me atë se si ndjehen në këto shtete shqiptarët serbët, maqedonasit dhe se si e përfytyrojnë të ardhmen e tyre. Tek e fundit pra, gjykoj se përdorimi i fjalës shtetësi apo kombësi ka të bëjë me projekte të ndryshme politike. Ajo që thellë thellë e shtyn Maliqin të mos e pranojë përdorimin e termit kombësi për qytetarët e shtetit të ri të Kosovës si dhe për ata të Maqedonisë, por kërkon termin shtetësi, vjen ngase ai vazhdon t’i japë më shumë rëndësi grupit etno linguistik të cilit i përket sesa shtetësisë.

Eshte e qartë se kjo është ndjenja e të gjithë popujve/etnive/kombeve (sipas termonologjisë që preferon Maliqi) në Kosovë e Maqedoni e jo vetëm, por edhe në Bosnje. Është e qartë se në shtetin kosovar, maqedonas, bosnjak ata nuk kanë ndërtuar dot një shtet komb si Zvicra  - le të themi - ku megjithëse me përkatësi të ndryshme kombëtare (gjithë sipas terminologjisë që preferon Maliqi), nuk prezantohen në botë si francezë, gjermanë, italianë, romanë, por si zviceranë (me shtetësi zvicerane do të thoshte Maliqi me kombësi zvicerane thonë zviceranët). Por çështja është a duan ta ndërtojnë këtë shtet komb apo jo?  Sepse, tek e fundit, pavarësisht nga zgjedhja e termit shtetësi apo kombësi për atë që anglezët i thonë nationality, po qe se pranohet projekti i ndërtimit të një shteti si Zvicra, kjo fjalë nesër do të jetë më e rëndësishme sesa përkatësia në grupin etnolingusitik kurse, përndryshe, etnia do të jetë më e rëndësishme sesa përkatësia në të njëjtin shtet. Kjo është një çështje shumë e rëndësishme ndaj të cilës intelektualët nuk mund të shmangen duke bërë lojra fjalësh. Projekti Ahtisari për Kosovën, apo ai evropian për Maqedoninë, mbështetet pikërisht në konceptin e ndërtimit të një shteti si Zvicra, çka e reflekton edhe flamuri i zgjedhur për Kosovën ku gjashtë yjet përfaqësojnë gjashtë grupet etnoliguistike (sipas koncepti tim), kombe (sipas Maliqit). Kjo do të thotë se në një të ardhme, po eci ky projekt, mendohet se këta qytetarë do të identifikohen më shumë me flamurin me gjashtë yje sesa me flamujt e shteteve (“amë”   i quan Maliqi) si Shqipëria, Serbia, Turqia, Bosnia. E njëjta gjë mund të thuhet edhe për projektin evropian për Maqedoninë. Pra çështja shtrohet nëse mund të ndërtohet apo jo shteti komb maqedon apo shteti komb kosovar apo do të shkohet drejt një procesi të krijimit të shteteve etnike të pastra shqiptare dhe maqedonase.  Lidhur me këtë çështje, përsa i përket Kosovës, duket se intelektualët dhe politikanët kosovarë  janë të ndarë midis atyre që thonë se ndërtimi i shtetit kosovar nënkupton se do të ketë një kombësi kosovare të të gjithë etnive që banojnë në Kosovë dhe atyre që janë kundër idesë që ky të quhet një komb e që, prandaj, preferojnë fjalën shtetësi. Sipas gjykimit tim këta të dytët përfaqësojnë atë pjesë që duket se nuk ka besim tek projekti evropian ose nuk ka vullnetin për të punuar për këtë projekt. Ndër ta do të dalloja ata që historikisht kanë aspiruar dhe vazhdojnë të aspirojnë një shtet komb të të gjithë Shqiptarëve (nuk po përdor fjalën Shqipëri të Madhe se kjo frikëson shumë) dhe që e thonë hapur këtë; ata që mendojnë se më së pari duhet krijuar shteti kosovar i njohur nga Kombet e Bashkuara e pastaj mund ta lenë hapur çështjen e bashkimit me Shqipërinë apo jo, si dhe ata që, pa pasur ndonjë projekt të qartë, mendojnë se projekti evropian nuk është realist sepse shohin se edhe etnitë e tjera (kombet do të thoshte Maliqi) nuk e kanë këtë projekt prandaj dhe s’ka pse shqiptarët të tregohen kaq ortodoksë. Kurse përsa i përket Maqedonisë do të thoja se sot për sot nuk mund të mohoet se ai që thjesht e quajmë shteti maqedon është një shtet multietnik ku shqiptarët kanë një pasaportë në të cilën ajo që Maliqi e quan shtetësi dhe unë kombësi për të dy palët është maqedonase. Por nga ana tjetër duket qartë se si sllavët maqedonë ashtu edhe shqiptarët maqedonë jetojnë, si të thuash, në dy botë të ndara që takohen në pak pika. Pra edhe për Maqedoninë, e përsëris, çështja shtrohet: ndarja dhe diskriminimi që ekziston sot do të vijë duke u zbutur në emër të ndërtimit të një shteti të ngjashëm me Zvicrën, apo do të kemi thellimin e një procesi ndarjeje që do të çojë në ndërtimin e një shteti të tretë shqiptar në Maqedoninë perëndimore dhe të një shteti tjetër sllav në Maqedonin lindore? Pra, nëse shqiptarët e Maqedonisë dhe sllavët e Maqedonisë kanë vullnetin për të jetuar në të njëtin shtet me njëri tjetrin ky është një projekt politik i cili, për t’u realizuar, kërkon angazhimin e tyre më së pari, por edhe negocimin me palën tjetër e me ndërkombëtarët dhe se realizimi i këtij projekti do të çonte në atë që ajo që Maliqi e quan shtetësi dhe unë propozoj ta quajmë kombësi do të bëhej, herët ose vonë, më e rëndësishme sesa të qënit shqiptar apo sllav. Nëse ky konsiderohet si një projekt i parealizueshm apo i padëshirueshëm që imponohet nga rrethanat e sotme apo nga vullneti i ndërkombëtarëve apo që duhet sabotuar në emër të një ndarjeje të re shtetërore me apo pa bashkim me Shqipërinë nga pala shqiptare, me apo pa bashkim me Serbinë apo Bullgarinë nga pala sllavomaqedonase, ky është një projekt tjetër.

Sipas meje, këto qëndrime është më mirë të debatohen hapur, edhe me ndërkombëtarët, sesa të fshihen me maska gjuhësore.

Në kontekstin e sa thashë më sipër gjykoj pra, se përdorimi i fjalës shtetësi preferohet nga ata që nuk kanë besim tek projekti dhe që ndryshimin e kufijve nesër e lenë hapur, kurse përdorimi i fjalës kombësi preferohet nga ata që besojnë tek projekti evropian dhe punojnë për të. Realiteti është se këta të dytët janë minorancë sot për sot. Po ashtu gjykoj se ambiguiteti në përdorimin e termave kombësi, etni, shtetësi flet për një gjuhë të dyfishtë që buron nga kontradiktat e këtyre vullneteve politike të cilat bëhen edhe më të thella sepse bijen ndesh me vullnetin aktual të ndërkombëtarëve të cilët, duhet thënë, nuk janë pa mëdyshje përsa i përket suksesit të projektit të tyre.

Personalisht, sikurse duket edhe nga të dy shkrimet me këtë temë, preferoj përdor termin kombësi për të përcaktuar atë që Maliqi e quan shtetësi dhe ta dalloj këtë nga etnia. E bëj këtë jo vetëm pse kështu do të shpreheshim më kthjellët gjuhësisht, e më në përputhje me konceptin e sotëm të kombit në vendet e botës ku aspirojmë të bëjmë pjesë, por edhe pasi mendoj se vullnetet tona politike duhen orientuar për kah ideali i ndërtimit të atyre shteteve (në Kosovë, Maqedoni, Bosnje e kudo qoftë në botë) ku punohet për barazinë e të drejtave të të gjithë qytetarëve, të çfarëdolloj race, feje, seksi, etnie qofshin, për zhdukjen e diskriminimeve të maxhorancave nga minorancat, për shndërrimin e diferencave kulturore nga faktorë ndarës në faktorë pasurimi të ndërsjelltë kulturor. (Korrieri, 22 shkurt 2010)