Shqipëria: midis mistifikimeve identitare dhe realitetit*

Në Veriun e Shqipërisë ekziston një epos gojor - “Eposi i kreshnikëve” - i cili është dygjuhësh: është kënduar edhe në shqip nga rapsodë shqiptarë edhe në serbo-kroatisht nga rapsodë sllavë muslimanë, boshnjakët. Në historinë e letërsisë shqipe flitet shumë për këtë epos. Në vitet ’80 shkrimtari i njohur shqiptar Ismail Kadare ka shkruar edhe një roman të titulluar Dosja H. Shkurtimisht romani tregon për dy studiues perëndimorë, të cilëve u lind ideja të provojnë mundësinë e një transmetimi gojor të poemës homerike nga shekulli në shekull për të arritur deri në “laboratorin e fundit të poezisë gojore, që ka mbijetuar në botë”, diku në malet e Ballkanit. Pas një kërkimi të kujdesshëm ata zbulojnë se vendi i eposit të ngjashëm me atë homerik që kërkojnë ndodhet në malet e Shqipërisë Veriore. Kështu ata vendosen në një bujtinë të vjetër, ku takojnë rapsodët shqiptarë të zonës dhe regjistrojnë këngët e tyre me manjetofon. Kjo punë i çon, hap pas hapi, në vërtetimin e hipotezës së tyre se ky epos është një vazhdim i eposit homerik në këto treva të banuara nga paraardhësit e shqiptarëve, ilirët, që kanë qenë fqinj me grekët e lashtë. Por ata nuk e dinë se kanë një armik që i gjurmon. Ky është një murg serb i cili ka kohë që sillet vërdallë i shqetësuar për zbulimin e tyre, që do t’u hiqte serbve çdo të drejtë për të pretenduar për “pronësinë” e këtij eposi e jo vetëm. Më në fund murgu serb arrin të nxisë disa njerëz injorantë të zonës të sulmojnë bujtinën dhe të shkatërojnë manjetofonin me shiritat e inçizuar.

Interesantja është se ngjarja e këtij romani fiksion nuk është thjeshtë produkt i fantazisë së shkrimtarit, por është ndërtuar mbi bazën e një historie të vërtetë e cila është kthyer kokësëprapthi. Ka pasur vërtet dy dijetarë që kanë studiuar eposin në periudhën midis dy luftrave. Këta ishin Milman Parry dhe Albert Lord. Në fund të viteve njëzet Milman Parry, i diplomuar në Harward, i vuri vetes detyrën të provojë karakterin oral të poemave homerike. Për këtë, më 1932, ai ndërmorri një punë në terren në Jugosllavi, ku gjeti rapsodë të këngëve epike, analfabetë të poezisë orale, kapaciteti i të cilëve për të memorizuar dhe riprodhuar mijëra vargje, paralelizon ngushtësisht me idetë e tij se edhe poema e Homerit ka qenë një poemë e transmetuar gojarisht. Pas një qëndrimi fillestar prej disa muajsh në rajonin Sanxhak-Novi Pazar, Parry u kthye sërisht në Jugosllavi i shoqëruar nga dishepulli i tij, Albert Lord. Në studimet e tyre ata janë marrë me shumë me përzjerjen e spiritualitetit sllavo-jugor me atë myslimano-osman, por del qartë, gjithashtu, se fakti i ekzistencës së këtij eposi edhe në shqip lidhet pikërisht me periudhën osmane, kur eposi edhe është ndërshkëmbyer e përkthyer gjatë fushatave dhe shërbimeve ushtarake që rekrotonin ushtarë nga popujt e ndryshëm të Perandorisë. Këta rapsodë ishin shumë pupollorë në perandori dhe kështu në zonat shqipfolëse kishte syresh që i këndonin në shqip bëmat e heronjve të këtij eposi. Gjithsesi bëhet fjalë për një kohë larg Homerit, por edhe kur lëvizjet nacionaliste nuk kishin filluar ende.

Po të bësh një krahasim midis historisë së vërtetë të të dy dijetarëve dhe fiksionit të Kadaresë, i cili nuk e ka mohuar se është ngacmuar nga historia e dy dijetarëve për të shkruar këtë libër, do të vemë re disa ndryshime thelbësore që e kthejnë me kokë poshtë historinë. Kadare jo vetëm ka zhvendosur vendin e ngjarjes, por, edhe ka mënjanuar kontekstin osman, i cili, sipas Parry dhe Lord, ka qënë vendimtar në prodhimin e rrethanave që bënë të mundur artin gojor të këtyre teksteve të gjata epike. Po ashtu, ai ka çmontuar edhe unitetin e kësaj tradite epike që u përket të dy palëve dhe ka “rimontuar” një unitet fillestar greko-ilir të eposit duke “nacionalizuar” jo vetëm artistët, por edhe vetë epikën, e cila paraqitet si një “testament i madh kombëtar” shqiptar i legjitimuar nga rrënjët ilire, ndërkohë që sipas dy studiuesve në fjalë, nëse mund të flitet për origjinë të këtij eposi, kjo është sllavo - myslimane. (1)

Kuptohet qartë se një shpërndërrim kësisoj i historisë i shërben një teme të thekur të nacionalizmave në Ballkan: atë të definimit të identitetit në raport me tjetrin, armikun. Ai është shprehje e qartë e asaj se nacionalizmi i vuri shqiptarët dhe sllavët në konflikt me njëri tjetrin, dhe se ky konflikt, që nuk mund ta kuptojmë pa patur parasysh rivalitetin mbi hapësirën gjeografike për çështjet e territorit kombëtar, veçanërisht çështjen e ndezur të Kosovës, shfaqet edhe si një konflikt për të përvetësuar një trashëgimi kulturore të përbashkët. Albert Lord në fund të viteve 50 shkruante duke komentuar këtë fenomen: “Ethja e nacionalizmit në shekullin e nëntëmbëdhjetë çoi në përdorimin e epikës gojore për propagandë nacionaliste. Kështu heroi lindte si një hero “kombëtar”, dhe vetë poemat etiketoheshin si epika “kombëtare”. Të përcaktosh epikën gojore si “kombëtare” është mjerisht sa e pavërtetë, aq edhe një mashtrim djallëzor”. (2)

Identitetet si harta ideologjike imagjinare

Historia e shpërndërrimit të historisë së vërtetë të Parry dhe Lord në subjektin e Dosja H. si dhe ajo e shpërndërrimit të rrënjëve të vërteta të “Eposit të kreshnikëve” janë një ilustrimi i dyfishtë i asaj se ndërtimi i identiteve kombëtare për grupet etnolinguistike të Ballkanit, që më parë ndanin një të kaluar historike e kulturore të përbashkët, ka qenë një proces mistifikimi shumë kompleks dhe “djallëzor” nëse mund të përdorim epitetin e Lord.

Në procesin e krijimit të identitetit kombëtar kjo histori dhe kulturë e përbashkët otomane filloi të copëzohet, të deformohet dhe të interpretohet në emër të interesave të reja kombëtare e prej materialit të saj të ndërtohen/krijohen mite të reja, ku krahas çmontimit, pra, kemi edhe rindërtimin, krahas pasurimit kemi edhe varfërimin. Me fjalë të tjera kemi procesin e krijimit të një kulture të re e cila, për tu rritur, ushqehet edhe nga kultura e vjetër nëpërmjet asaj që Levi-Strauss e quan "kanibalizëm kulturor". Shpërndërrimi i historisë së “Eposit të kreshnikëve” është një nga ilustrimet e shumta të dubliciteti tragjik çmontim – rëndërtim i historisë dhe i trashëgimisë së përbashkët kulturore që vazhdon edhe sot të manifestohet midis shqiptarëve dhe sllavëve të jugut duke marrë edhe trajta akuzash e fyerjesh të ndërsjellta.

Në këtë aspekt krijimi i identiteteve kombëtare dhe politikat identitare të mbështetura mbi to i shëmbëllejnë ndërtimit të hartave imagjinare ideologjike, të cilat në vend të komplektistetit që sheh syri dhe dëgjon veshi në terren, propozojnë diçka krejt tjetër që, veç tjerash, më një anë e deformon thjeshtëzon dhe varfëron realitetin, më anë tjetër kërkon të imponohet si e vërteta dhe synon ta plazmojë realitetin sipas modelit të saj. Sigurisht prapa këtyre rindërtimeve, deformimve dhe thjeshtëzimeve kanë qëndruar interesa të caktuara politike prandaj dhe në këtë proces nuk mund të mos theksojmë rolin e veçantë që kanë luajtur elitat politike e kulturore për të ndërtuar këto “komunitete imagjinare” siç i quan Benedikt Anderson. Në rastin e Ballkanit e atë shqiptar në fjalë, një rol jo të vogël në krijimin e këtyre hartave kanë luajtur edhe fuqitë e mëdha evropiane të kohës, që kishin interesat e tyre në një rajon që dukej se po disintegrohej.

Nëse do të cilësojmë, duke thjeshtëzuar, hartat kryesore që u janë servirur shqiptarëve gjatë shekullit XX do të dallojmë dy syresh: ato nacionaliste gjatë gjysmës së parë të shekullit XX dhe ato nacional – komuniste gjatë thuajse krejt gjysmën së dytë:

Hartat nacionaliste paraqesin procesin fillestar të e kombformimit si lëvizje shqiptariste që me ndihmën e fuqive perëndimore çoi në krijimin e shtetit komb shqiptar më 1912. Ato shenjojnë kalimin pra të grupit etnolinguistik që fliste gjuhën shqipe nga identitetet turq (muslimanë) dhe kaurë (kristianë) që ua kishin dhënë miletet fetare gjatë Perendorisë Otomane në identitetin shqiptar që filloi t’ua japë lëvizja nacionaliste (shqiptariste) dhe pastaj, pas vitit 1912, shteti komb. Në këtë proces krahas diferencimit me turqit fillon edhe diferencimi me armiqtë sllavë e grekë. Ky ishte një proces i gjatë që ka parë ndeshjen e ballafaqimin e shumë projekteve nacionale dhe internacionale që, dora dorës, sollën një projekt dominant të shqiptarizmit. (3)

Në periudhën nacional – komuniste që fillon më 1944 dhe mbaron më 1991 elitat në pushtet rimorrën dhe rinterpretuan shumë mite të nacionalizmit, (siç e tregon edhe Dosja H e Kadaresë) por në kontekstin e një Shqipërie që, veçanërisht pas prishjes me BS në vitin 1961, erdhi duke u izoluar gjithnjë e më shumë nga bota. Kjo Shqipëri u paraqit nga harta ideologjike e pushtetit si një Shqipëri që vazhdon të shkëputet nga trashëgimia e saj osmane, si e rrezikuar nga armiqtë tradicionalë sllavë e grekë, por edhe si një Shqipëri që luftonte në emër të marksizëm - leninizmit kundër kapitalizmit perëndimor dhe revizionizmit sovjetik, ashtu sikurse edhe kundër agjentëve fetarë që historikisht kishin qenë edhe ata instrumente të armikut. Jemi në periudhën pra kur ideologjia nacional komuniste krijon shqiptarin nacional komunist që ushqehet me lavdinë e dyfishtë një bote virtuale, asaj të së kaluarës dhe të së ardhmes, çka nuk e lejonte të analizonte dhe kuptonte mjerimin e botës reale të së tashmes që jetonte. (4)

Çfarë po ndodh sot?

Nënë Tereza dhe nacional – evropianizmi

Në historinë e Shqipërisë së shekullit XX një nga faqet më interesante të politikave mistifikuese identitare ka qenë krijimi i mitit “feja e shqiptarit është shqiptaria”. Origjina e kësaj thënieje është një poemë e famshme e një prej rilindasve më të njohur, Vaso Pasha, e shkruar në fund të shekullit XIX kur elitat shqiptare filluan lëvizjen nacionaliste (shqiptariste). Vaso Pasha ishte një katolik që shërbente si funksionar i lartë në Perandorinë Osmane. Në kohën e rënies së Perandorisë truajt e banuar nga shqiptarë ishin të ndarë mes muslimanësh që sikurse thashë më lart identifikoheshin më shumë me turq dhe të krishterësh ortodoksë dhe katolikë që identifikoheshin me kaurë me dallime jo të vogla me njëri tjetrin.

Për këtë Vaso Pasha shkroi një poemë ku midis të tjerash u drejtohet këtyre shqiptarëve me fjalët: “Mos vështroni kisha e xhamija/feja e shqiptarit është shqiptaria”. Kjo thirrje, pra, i përgjigjej novojës që u lindi shqiptarëve turq e kaurë në fundin e shekullit XIX të mbronin tokat e banuara prej tyre ndaj pretendimve serbe dhe greke në kontekstin e një Perandorie Osmane që po shpërbëhej si nga dekompozimi i brendshëm ashtu edhe nga presionet që vinin nga fuqitë e mëdha perëndimore. Sikurse e shpjegon shumë qartë edhe historiania franceze Nathalie Clayer (5) ky varg nuk ishte një pasqyrë e gjendjes në terren në atë kohë, por një thirrje për të dalë nga ajo gjendje.

Ajo që ndodhi me kalimin e viteve është tipike për procesin e mistifikimit identitar. Vargu i parë, ai që thotë “mos vështroni kisha e xhamija”, që në një farë kuptimi tregon se ku e kishin të orientuar realisht vështrimin shqiptarët deri në atë kohë, ra nga kujtesa ose më saktë nga imagjinimi i shiptarëve për vetveten për të mbetur vetëm vargu i dytë: “Feja e shqiptarit është shqiptaria”. Nëpërmjet një qasjeje esencialiste ndaj identitetit, me kalimin e viteve, gjatë thuajse gjithë shekullit XX “Feja e shqiptarit është shqiptaria.” u shndrrua në një nga mitet themelues të nacionalizmit shqiptar dhe shërbeu për të pakësuar rolin ndarës të feve në Shqipëri në emër të ngjizjes së një identiteti të përbashkët kombëtar. Ai ndikoi që në ndërgjegjen kolektive shqiptare të futet ideja se që në krye të herës ata nuk kanë qenë asnjëherë thellësisht fetarë pasi, historikisht, kanë pasur ndjeshmëri më të fortë ndaj një tjetër identiteti, atij kombëtar, dhe fetë e ndryshme në këtë aspekt nuk kanë qenë tjetër veçse rroba të ndryshme që shqiptarët i kanë veshur nga nevoja, por gjithë duke mbetur në thelbin e tyre shqiptarë. Me ardhjen e komunistëve në pushtet kjo qasje esencialiste u forcua shumë më tepër pasi u bashkua edhe me teorinë marksiste “feja opium për popullin” dhe se fetë ishin agjentë të të huajve. Pas një periudhe përpunimi ideologjik që u shoqërua edhe me arrestime e dënime të klerikëve të shumtë, veçanërisht atyre katolikë, në vitin 1967, nën ndikimin edhe të Revolucioni Kulturor kinez, nacional – komunistët shqiptarë e ndaluan me ligj ushtrimin e fesë në Shqipëri duke e shpallur atë vendin e parë ateist në botë e duke i detyruar besimtarët ta ushtrojnë në fshehtësi besimin e tyre fetar duke shtuar kështu edhe një ndarje tjetër dramatike midis mistifikimit identitar dhe realitetit.

Kështu, në vitin 1989 kur Nënë Tereza bëri vizitën e parë në Shqipëri në një konferencë shtypi një gazetare i drejtoi një pyetje koment:

“ Ju vërtet folët për Jezu Krishtin, por feja e Shqiptarit është shqiptaria.”

Përgjigja e Nënë Terezës ishte:

“Atdheun do ta doni më shumë kur të doni më shumë njëri tjetrin.”

Që prej asaj kohe gjatë këtyre njëzet vjetëve në Shqipëri kanë ndodhur shumë ndryshime. Ndër më të rëndësishmit, krahas atyre të sistemit ekonomik dhe politik qenë edhe njohja e të drejtës për të ushtruar besimin fetar si dhe ndrrimi në mik të madh të Shqipërisë i armikut të madh që ishte Perëndimi kapitalist. Ndërkohë në Ballkan, me disintegrimin e Jugosllavisë, siç dihet, filloi një valë nacionaliste që nuk mund të mos prekte edhe Shqipërinë që ndarjen e territoreve të Perandorisë Osmane të banuara nga shqiptarët pas Luftrave Ballkanike më 1912 e kishte përjetuar si një padrejtësi historike me shkëputen e Kosovës dhe të Maqedonisë perëndimore të banuar kryesisht nga shqiptarë. Në këto kushte të reja shqiptarët u gjendën mes tjerash edhe përballë një krize identitare dhe nevojës së një ridefinimi të identetitit. Më saktë duhet thënë se elita që trashëgoi pushtetin komunist u gjend përpara nevojës për të ndryshuar “hartën identitare” që kishin përdorur nacional - komunistët.

Në këto kushte operacioni që kryen këto elita në pushtet u mbështet mbi një rimodelim të hartës së vjetër të nacional - komunizmit, por duke i hequr asaj kmponentet komuniste dhe duke i aplikuar evropianizmin si ideologji e re, nëpërmjet një mistifikimi të ri identitar.

Ç’është nacional – evropianizmi në thelbin e vet? Diskursi që filloi të qarkullojë dhe të bëhet dominant në vend, pas rënies së komunizmit dhe afrimit me Perëndimin, ishte ai sipas të cilit kombi shqiptar, më në fund, pas pesë shekujsh robëri nën Turqi dhe gjysëm shekulli në Lindjen sllavoortodokse, u kthye, më në fund, në origjinën e tij evropiane. Pra diskursit të vjetër nacionalist të një lloj vetorientalizmi, që ka qenë edhe diskurs i rilindasve shqiptarë në fund të shekullit XIX dhe fillimin e shekullit XX, kur kërkohej shkëputja nga Turqia, iu shtua diskursi antikomunist që Lindjen e identifikon me botën komuniste dhe që komunizmin, ashtu sikurse edhe pesë shekuj nën Perandorinë Otomane, i konsideron si diçka të huaj për thelbin e shqiptarit, si një aksident historik pra që ia sollën sllavët, por pa arritur ta prishin substancën shqiptare. Ndërkaq mbetej për t’u modifikuar edhe çështja e raportit të shqiptarëve me fetë sepse “feja e shqiptarit është shqiptaria” tingëllonte shumë e fortë në kontekstin e ri kur një pjesë jo e vogël njerëzish iu kthyen besimeve tradicionale musliman e të krishterë (ortodoksë dhe katolikë) ashtu sikurse edhe një numri besimesh të tjera që hynë në vend. Në këtë kontekst vendi është ende në fermentim, por nuk mund të mos shquash një diskurs dominant që, si të thuash, mund të konsiderohet edhe pjesë integrale e “hartës identitare” zyrtare që përdoret nga elita në pushtet . Në këtë diskurs gjejmë vazhdimësinë e tezës nacional – komuniste se feja muslimane është një fe e imponuar nga pushtuesi. Ndërkaq “feja e shqiptartit është shqiptaria” tenton të zëvendësohet me mitin e tolerancës fetare të shqiptarëve, që thellë thellë është një version i zbutur i “feja e shqiptarit është shqiptaria” sepse përmban mitin e indiferencës së shqiptarëve përsa i përket feve. Ish presidenti i Shqipërisë gjatë viteve 2001 – 2006, Alfred Moisiu, në një fjalim në Oksford e ka quajtur tolerancën fetare të shqiptarëve, gjithnjë duke përdorur një qasje esencialiste për identitetin si: « nje tipar etnotipik te shqiptareve », ”nje traditë që vjen nga thellesia e shekujve » që “ka ekzistuar madje edhe para shfaqjes së faktorit osman”. Ai e paraqet këtë si guri i çmuar që ne mund t’i paraqesim Perëndimit për të na pranuar në komunitetin e vet: “toleranca nderfetare ishte nje prej cilesive që tërhoqi menjëhere vëmendjen dashamirëse të të gjithe atyre dijetarëve dhe politikanëve, shqiptarë e të huaj, që besonin dhe kerkonin tek populli shqiptar një imazh tjetër. » (6). Por krahas kësaj, duke qenë se jemi edhe pas 11 shtatorit këtij diskursi i është shtuar gjithnjë e më fort fort edhe identifikimi i kthimit në origjinën evropiana me kthimin në origjinën kristiane, madje katolike. Në fjalën e tij në Oksford Moisiu tha midis të tjerash edhe se: « Shpesh shqiptarët quhen një popull musliman, ose me shumicë muslimane. Ky është një lexim shumë sipërfaqësor i realitetit shqiptar. Së pari, sepse islamizmi në Shqipëri nuk është fe burimore, as fe e përhapur në kohën e origjinës, as besim rezidencial, por një dukuri e ardhur dhe e trashëguar në gjuhën dhe liturgjinë e atij faktori që e solli. Islamizmi në Shqipëri është një islam me fytyrë europiane. Si rregull, është një islamizëm i cekët. Tek çdo shqiptar, pak po të gërmosh, do të zbulosh thelbin e tij të krishterë.” (7)

Në këtë diskurs edhe heroi kombëtar Skënderbeu, i cili njihet se ka qenë i krishterë ortodoks kthehet e bëhet katolik. Madje Kadare, i cili është një ndër farkuesit kryesorë të nacional - evropianizmit e ka cilësuar Skënderbeun shpesh në prononcimet e tij mbi identitetin evropian të shqiptarëve si “pararendës i Natos”. Kurse kryeministri Berisha, me rastin e hyrjes së Shqipërisë në Nato në pranverën e vitit 2009, deklaroi shumë herë në fjalimet e tij të rastit se Shqipëria më në fund, pas pesë shekujsh lundrimi në ujëra të mundimnshme kishte mbrritur në brigjet e ëndërruara.

Në kontesktin e këtij mistifikimi të ri identitar një rol të rëndësishëm ka marrë edhe Nënë Tereza. Nga një figurë që nuk njihej thuajse fare nga shqiptarët është kthyer në një heroinë kombëtare e krahasueshme me Skënderbeun. Qënia e saj me origjinë shqiptare dhe katolike njëherësh ka filluar të përdoret si princip identitar me teknikat e njëjta nacionaliste me të cilat është ndërtuar miti i Skënderbeut në shekullin XIX por duke i bashkuar nacionalizmit edhe idenë se paraqitja e shqiptarëve si të krishterë do të na bëjë më të pranueshëm për evropianët. Kjo shpjegon edhe lulëzimin e monumenteve të Nënë Terezës në ambjentet publike shqiptare që nga Aeroporti i tiranës deri në universitetin e Tiranës.

Ndërkohë që elitat ndërtojnë këtë diskurs në realitetin e përditshëm shqiptarët kanë përjetouar ekzodin masiv kryesisht për në Greqi dhe Italia por edhe në Turqi e SHBA Gjermani e Britaninë e Madhe. Po t'i shohim shqiptarët e sotëm ata shkojnë e vijnë në për vendet e Ballkanit. Ata bëjnë shumë tregëti me Turqit punojnë në Greqi, shkojnë përpushime në Malin e Zi, bëjnë tregëti me maqedoninë e Greqinë ku punojnë por edhe ku takohen me turq, grekë, serb, maqedonas e hanë gjellë turke e sallatë greke, shkollat më të mira në Tiranë i kanë turke etj. E megjithatë, kur vjen puna për identitetin e tyre harrojnë shumë nga këto pasurira që ndërtojnë jetën e tyre të përditëshme, ashtu sikurse edhe historinë e tyr të përbashkët shumëshekullore dhe theksojnë e glorifikojnë ato elementë që i bëjnë të ndryshëm nga të tjerët, deri në urrejtje e armiqësi. Edhe lufta për të përvetësuar Nënë Terezën midis shqiptarëve dhe sllavëve të maqedonisë, që po zhvillohet kohët e fundit tregon se historia e përshkruar në fillim të shkrimit mbi eposin e kreshnikëve vazhdon në këto treva.

Realiteti i jetuar pra është shumë më kompleks nga harta që kërkon t’i mbivendosë elitga në pushtet dhe pikëpyteja që ngrihet është a mundet një nacional – evropianizëm i formuluar si më lart të jetë përgjigja e drejtë në kuadrin e integrimit në Evropë.

Vështirësia që paraqet mistikimi identitar i përshkruar më sipër në këtë kontekst është shumëplanëshe. Më së pari kompondentja nacionaliste e kësaj harte vazhdon ta ndajë Ballkanin e shqiptarëve nga Ballkani i sllavëve apo grekëve apo turqve. Po ashtu si vazhduese e oroientalizmit, ajo është një pengesë për të njohur të kaluarën e përbashkët osmane të shqiptarëve trashëgiminë e përbashkët historinë e përbashkët.

Nacional evropainizmi nuk se i injoron disa nga ato që mund të quhen vlerat evropiane, si ekonomia e tregut pluralizmi politk, të drejtat e njeriut por njëkohësisht ai shihet edhe si një formë e daljes së shqiptarëve në Evropë në bregun tjetër duke i lënë të gjithë të tjerët, armiqtë historikë: sllavë, grekë turq nga ana tjetër e bregut. Një nacional evropianizëm i tillë po ashtu ka prirjen të kthejë në shtresë të diskriminuar pjesën e popullsisë shqiptare të besimit musliman duke rrezikuar që, ndërkohë që elita shqiptare në pushtet predikon Naton, Perëndimin, Jezu Krishtin e Nënë Terezën si fe pushteti duke grabitur e varfëruar edhe në emër të tyre shumicën e shqiptarëve, muslimanizmi të fillojë të bëhet gjithnjë e më shumë "feja e të varfërve", që mund të instrumentalizohet nesër edhe politikisht, për të përmbysur këtë elitë.  (8)Ky lloj nacional evropianizmi pra, nuk është përgjigja e duhur për të përballuara sfidat e së ardhmes evropiane të shqiptarëve. Ashtu sikurse nacional – komunizmi në periudhën e diktaturës ai synon të bashkojë në emër të pushtetit të një elite dy diktrina që në thelbin e tyre përjashtojnë njëra tjetrën. Kam parasysh me këtë faktin se ai që mund të konsiderohet si thelbi i identitetit Evropian, si projekt i bashkëjetesë së kombeve të kontinentit në paqe dhe haromoni dhe krijimit të një identiteti mbinacional evropian, është bash e kundërta e asaj që predikon nacionalizmit pasi ky identitet evropian, sikurse e shtjellojnë edhe Jurgen Habermas dhe Jacques Derrida, në artikullin e tyre të përbashkët të botuar në "Frankfurter Algemeine Zeitung" në 2003 është rezultat i ngjarjeve dramatike historike që ka përjetuar Evropa për shkak të luftrave me karakter fetar apo nacional. Është pra identiteti i atyre popujve që "kanë mësuar, me një çmim të lartë, se si diferencat mund të qetësohen, kontrastet të instucionalizohen dhe tensionet të stabilizohen". Është identiteti i një hapësire kulturore ku është kuptuar më mirë se kudo se "njohja reciproke e tjetrit, në diversitetin e tij, mund të bëhet shenja e një identiteti të përbashkët". (Korrieri, 8 prill 2010)

Bibliografi:

(1) Shih për këtë edhe Stavro Skendi: Albanian and the south slavic oral epic poetry (Shqipja dhe poezia epike orale e sllavëve të jugut), Philadelfia 1954

(2) Për më hollësisht për këtë shih Galia Valtchinova, "Ismail Kadare’s Th H-file and the Making of Homeric Verse: Variations on the work and Lives of Milman Parry and Albert Lord,"  Hurst & Company, London 2002 (f. 104); Dosja H. e Ismail Kadaresë dhe krijimi i vargjeve homerike: mendime mbi punën dhe jetën e Milman Parry dhe Albert Lord, Perpjekja 15 – 16, Tiranë, dhjetor - janar 1999 (f. 172).

(3) Nathalie Clayer "Aus origines du nationalisme albanais: la naissance d’une nation majoritairement musulmane en Europe", Edition  KARTHALA. 2007; Në fillimet enacionalizmit shqiptar, Lindja e një kombi me shumicë muslimane në Evropë, botime përpjekja 2009, Tiranë.

(4) Shih për këtë, Fatos Lubonja "Between the Glory of a virtual world and the misery of a Real World" Hurst & Company, London 2002 (f. 91); Midis lavdisë së një bote virtuale dhe mjerimit të një bote reale, Perpjekja 15 – 16 Tiranë dhjetor janar 1999 (f. 143).

(5) Nathalie Clayer "Aus origines du nationalisme albanais: la naissance d’une nation majoritairement musulmane en Europe", Edition  KARTHALA. 2007 ; Në fillimet e nacionalizmit shqiptar Lindja e një ,kombi me shumicë muslimane në Evropë, botime përpjekja 2009, Tiranë.

(6) Alfred Moisiu fjala e mbajtur në Forumin e Oksfordit: The inter religious tolerance in the Tradition of Albanian People (nentor 2005)

(7) Po aty. 

(8) Shih për këtë edhe Fatos Lubonja  "E ardhmja e shamisë", gazeta Korrieri, 7 maj 2009.

* Leksion i mbajtur ne Universitetin e Barit në seminarin me temë: “Identitete adriatike”, Tetor 2009.