Lubonja: Pse iu bashkova ekspozitës “Fjala”

Mosreagimi i artistëve mosreagimi ndaj shëmtirës shpirtërore dhe materiale që na rrethon, komprometon edhe artin e tyre.

Intervistë me Alma Mile

Pjesëmarrja juaj në një ekspozitë të arteve vizuale, nuk të lë indiferent. Ju njohim më së shumti si njeri të letrave, rastësi, apo ndonjë lidhje më e hershme?

Lidhja ime me artin vizual si diletant, në kuptimin e një njeriu që e do artin vizual, është e vjetër. Me këtë diletantizmin tim (ndonëse dikush thotë: "Nuk duhet të jesh as diletant as virtuoz, por artist" dhe unë nuk guxoj ta quaj veten artist), kam punuar prej kohësh gjëra të ndryshme, pra nuk është diçka e re. Qysh në burg kam realizuar ca skulptura të vogla, abstrakte. I kam bërë për të gjetur një mënyrë të shprehjes së dashurisë për njerëzit më të afërt. Me kalimin e viteve, pas daljes nga burgu, jam marrë me letërsi, por herë pas here i jam kthyer artit vizual. Interesi i hershëm për këtë art më ka shtyrë të njoh sadokudo edhe teorikisht, ato që quhen rryma të ndryshme të tij, si mënyra të ndryshme të këndvështrimit të botës, si gjuhë të ndryshme të artit dhe evoluimin e tyre. Deri sa kam rënë në burg, kam qenë disi i azhornuar me modernizmin e gjysmës së parë të shek XX, që ka influencuar skulpturat që përmenda. Pasi dola nga burgu, kurioziteti më ka çuar të njoh zhvillimet e tij të gjysmës së dytë, ndër to edhe artin konceptual të instalacionit, i cili edhe pse fillimet e tij i ka në gjysmën e parë, është zhvilluar shumë pas viteve '60 dhe për mua është bërë i njohur vetëm pasi kam dalë nga burgu, në '91.

Si u ngjiz pjesëmarrja juan në ekspozitën "Fjala"?
Siç e thashë, pra kontakti im me artin vizual, çka do të thotë edhe me miq artistë e krijimtarinë e tyre, ka qenë i vazhdueshëm. Mund të përmend emra si Ali Oseku, Maks Velo, që i kam pasur në burg, Ardian Isufi, Lad Myrtezai, Gaz Leka, Najada Hamza, Edi Rama etj. të së njëjtës famë, por edhe më pak të njohur, që unë i vlerësoj. Mos harroni se jam dhe botuesi i revistës "Përpjekja", ku kam botuar herë pas here mendimet e tyre artistike. Anri Sala p.sh., ka realizuar disa nga kopertinat e saj. I gjithë ky kontakt më ka ngacmuar edhe ide. Shpeshherë njeriu ka nevojë të shprehet edhe me mjeta të tjera, nga ato që janë gjuha e tij e zakonshme, që në rastin tim është shkrimtaria. Kjo është pjesë e nevojës njerëzore për të zhvilluar potencialitetin e tij. Me Ardian Isufin, së fundi, kam biseduar gjatë për një ekspozitë me instalacione, që mendoj ta bëj. Edhe ideja e hapjes së një ekspozite me temë "Fjalën", ishte pjesë e këtyre bisedave. Të gjithë që i kanë parë i ka intriguar pamja e atyre fletëve të vogla të letrave të cigareve, ku është shkruar romani "Ploja e mbrame". Pamja e tyre ngacmon shumë imagjinatën, kuriozitetin lidhur me përmasat, teknikën, me faktin që është një libër, i shkruar në burg, i bërë për t'u fshehur. Ardianit i shkonte shumë simbolika e tyre në ekspozitën që po kuronte. Ishte ai që më nxiti të marr pjesë duke më dhënë gjithë ndihmën e mundshme për realizimin e instalacionit.

Fakti që është vendosur në një kontekst të tillë, pra në një ekspozitë të arteve vizive, u jep atyre fletëve një tjetër simbolikë, përtej qenies si libër, apo jo?

Ajo që ju keni parë, nuk duhet interpretuar thjesht si një dokument historik. Kështu, fare mirë mund të ishin ekspozuar origjinalet në një muze të të përndjekurve politikë. Por këtu kemi të bëjmë me një pretendim tjetër. George Bracque i famshëm, kur shpjegon artin e tij, se si objektet që pikturon marrin vlerë nga raporti me artistin, sjell shembullin e një guri që qëndron në rrugë dhe ai e merr për t'ia vënë si tako rrotës së makinës, duke i dhënë kështu një vlerë e kuptim tjetër. Këto raporte me objektet - thotë ai - variojnë deri në infinit. Edhe këto fletë të shkruara në burg, të vendosura në atë zarfin e vogël, që në Burrel rrinin të fshehura tek libri, kurse në jetë rrinë tek sirtarët e mi, janë objekte që të fotokopjuara në mënyrë sa më identike, të hapura dhe të vendosura në atë mënyrë siç janë vendosur në ekspozitë njëra pas tjetrës, nga faqja e parë tek e fundit, së bashku me librin ku kanë qenë fshehur, pastaj me librin të botuar në '94-ën në krahun tjetër, bëhen diçka tjetër, që tenton të thotë tjetër gjë nga ç'thonë si dokument historik. Kam synuar të përçoj nëpërmjet këtij instalacioni që ia kam vënë titullin "Përpjekje, Burrel 1988 - Tiranë 2010", narrativës që ai përmban emocionet e përpjekjes së njeriut në këtë botë, për të mbijetuar; për ta lënë një gjurmë të ekzistencës së tij edhe në kushtet më ekstreme. Ai mund të interpretohet edhe si ilustrim i asaj që thotë Malarmeja, se e gjithë jeta e njeriut reduktohet në një libër, por një libër i shkruar ashtu mund të interpretohet edhe si simbol i çdo përpjekjeje njerëzore. Të gjitha këto emocione e mendime, e jo domosdoshmërisht këto, tenton t'i ngacmojë kjo vepër, ky instalacion në një hapësirë ku spektatori duhet të ndihet edhe ai pjesë e veprës, prandaj është vendosur edhe lupa aty.

Kemi të bëjmë me një gjuhë tjetër të artit nga piktura, kuptohet. Mua m'u dha rasti të ekspozoj me artistë të njohur, si piktorë kryesisht. Nuk do të guxoja të ekspozoja bashkë me ta, në gjuhën e tyre të ngjyrave, madje dhe në këtë rast kisha një lloj hezitimi. Fakti që ata më futën mua në bashkësinë e tyre është një vlerësim për këtë vepër, por kam dëshirë ta shoh edhe si një mesazh demokratik që i jep të drejtë Joseph Beuys, kur thoshte se "çdo njeri është artist".

Pra, ndoshta në një ekspozitë me temë "Fjalën", ju mund të ndiheshit më komod..

Do të thoja se puna ime përmban një pamje mjaft të veçantë të fjalës. Ajo fjala e shkruar ashtu, aq e vogël, ajo fjala që nuk zhduket sado që ta shtypësh, që përmban brenda edhe idenë se e vërteta e atij realiteti vetëm ashtu mund të shkruhej, me germa gati të padukshme, për t'u fshehur, më duket se ngacmon shumë imagjinatën dhe kuriozitetin. Tek e fundit, mendoj se kushdo që mund ta shohë atë vepër të lidhur me fjalën, me sy direkt dhe pastaj me lupë, në shkrim dore dhe pastaj të shtypur, sikur do të fitojë një nderim edhe më të madh për fjalën.

Siç e thatë edhe ju, veç mesazhit që këto fjalë përcjellin, ngjallin edhe shumë kuriozitet? Si janë shkruar ato?

Pjesa e kuriozitetit, si është shkruar, është interesante pa dyshim dhe ka vlerën e saj dokumentare, por edhe artistike, se i gjithë instalacioni synon të përçojë edhe idenë e mundimit të shprehjes së fjalës. Fletët që shihni janë fotokopje të origjinalit, sepse fletët në origjinal janë të shkruara në të dyja anët. Aty shihni 81 faqe, që në origjinal janë të shkruara në 41 fletë cigaresh, në një nga qelitë e burgut të Burrelit, me një teknikë shumë të thjeshtë. Në burg lejoheshin lapsat, pasi të burgosurit kishin të drejtë t'u shkruanin letra të afërmve. P.sh., lapsat e karbonit apo të plumbit, siç i thonë, kanë fortësi të ndryshme. Ai që kam përdorur unë ishte një laps tresh, shumë i fortë, që nuk konsumohet shpejt. Me një copë brisk të vogël, të cilin e mbaja fshehur, e mprehja vazhdimisht, që ta kishte majën sa më të hollë. Ato fjalë e fraza janë shkruar me sy, jo me lupë. Asokohe i shihja mirë dhe janë të gjitha të lexueshme. Sigurisht, është shkrimi im, që e lexoj lehtë vetëm unë, por po të vë syzet apo lupën, edhe sot i lexoj të gjitha.

Gjetët atë format, sepse ishte më i thjeshtë për t'u fshehur apo..?

Ai ishte formati i fletëve të duhanit që pinin të burgosurit, me të dredhur. Më duhet të sqaroj se romani "Ploja e mbrame", nuk u shkrua direkt ashtu. Po të shohësh, në ato fletë nuk ka fshirje, korrigjime. Në burgun e Burrelit njerëzit kanë shkruar letra, kanë bërë libra, përkthime. Unë në shtëpi kam mjaft të tilla. Problemi ishte se komanda bënte kontrolle të herë pas hershme dhe t'i merrte, t'i zhdukte. Ky roman ka një metaforë shumë të lexueshme kundër regjimit dhe frika se mund të kapej, të lexohej dhe të zhdukej, (këtë të fundit kisha më shumë frikë, pasi ne të ridënuarit nuk mendonim se do dilnim ndonjëherë, përveçse kur të binte regjimi, siç ndodhi me të vërtetë) më çoi në idenë të bëja një kopje të tij, në mënyrë të tillë, që ajo pastaj të mund të fshihej diku dhe të kisha mundësi ta ruaja, apo t'ia kaloja familjes.

Ndodhi që kur ra regjimi, ne nuk na i morën dorëshkrimet e mëdha; kam një arkë të tërë me shkrime të asaj kohe. Kështu, hedhjen në kompjuter nuk e kam bërë prej tyre, por nga blloqet, ku e kisha me germa të mëdha. Ky pra ishte procesi i hedhjes në "mikrofilm" të romanit.

Ju jeni një njeri i fjalës dhe ndoshta mund të na e thoni më mirë se shumë të tjerë. Nëse në diktaturë për fjalën burgoseshe, sot, a ka pengesa fjala?

Kur themi fjala, nënkuptojmë edhe ideja, informacioni, e vërteta. Pa dyshim që mbetet problem thënia e fjalës së vërtetë. Në një farë mënyre, pushteti e ka pasur gjithmonë frikë fjalën e vërtetë dhe ka dashur ta kontrollojë atë. Dhe kjo prirje për ta kontrolluar fjalën, që Foucault e quan "fashizmi brenda nesh", shfaqet edhe sot, por duke përdorur instrumente të tjera, që janë instrumente të kohës. Në qoftë se në kohën e regjimit komunist fjala e lirë burgosej, sepse dënoheshe për agjitacion e propagandë, prandaj ishe i detyruar ta mbaje brenda ose ta shkruaje fshehur, apo të mos e shkruaje fare, ta përçudnoje, të përdorje dygjuhësinë apo metaforën, në kohën e sotme, padyshim shkallët e lirisë së fjalës së vërtetë janë më të mëdha. Por megjithatë, sot pushteti përdor instrumente të tjera për ta shtypur fjalën e vërtetë: këto janë mjetet financiare, kryesisht blerja ose kërcënimi i mbijetesës për shumë njerëz, që bën sërish që fjalën të mos e thuash, të mos e shkruash, ta deformosh, të mos ia transmetosh tjetrit. Tek e fundit, kur themi fjala, nënkuptojmë njeriu, i cili është e vetmja qenie që e artikulon atë dhe kur flasim për lirinë e fjalës, flasim për lirinë e njeriut. Unë kam qenë dhe jam i mendimit se liria është një vlerë, për të cilën, siç thoshte Gëtja, duhet të shkosh në luftë çdo ditë. Pra, edhe në kohën e sotme duhet të shkosh përditë në luftë për fjalën e lirë. Ai që mendon se e ka të garantuar, se e kanë bërë luftën të tjerët, gabohet. Duhet ta bëjë vetë përditë këtë luftë, madje jo vetëm me të tjerët, por edhe me vetveten, jo vetëm me pushtetin e parasë, por edhe me injorancën e tij.

Është edhe ky (lufta e përditshme) një mesazh që doni të përcillni përmes instalacionit tuaj?

Ky mund të ishte një interpretim indirekt që mund t'i bëhej kësaj vepre. Por sipas mendimit tim, kjo ekspozitë nuk ishte e fokusuar në shprehjen e ndjeshmërisë ndaj ndrydhjes së fjalës në kohët e sotme. Shumica e objekteve me gjithë simbolikën e tyre të çonin në Shqipërinë e diktaturës, si gazeta "Zëri i Popullit", bashkë me kallirin prej dhëmbësh të Ardian Isufit, apo librat e të atit të Hamzës, që të kthejnë pas në atë kohë, kur libri ishte aq i çmuar, apo në rastin e dyshekut të Lad Myrtezait, i cili tregon transportimin e vazhdueshëm të njerëzve. Një dyshek i gatshëm për t'u transportuar. Ajo, më shumë lidhej me raportin e artistëve me fjalën e ndrydhur, apo përçudnuar, apo fshehur, apo adhuruar në diktaturë.

Nëse do të bëja diçka për të shprehur nëpërmjet artit vizual raportin tim me këtë kapitalizmin shqiptar, që nuk është demokraci, por sundimi i oligarkisë që kontrollon edhe fjalën e lirë, do të përdorja të tjera pamje. Për shembull, në një instalacion ndoshta do të përdorja shëmtinë dhe dhunën arkitektonike urbane që na rrethon, duke e projektuar atë në muret e një hapësire të mbyllur, që do ta bënin spektatorin kur të hynte aty, të ndihej si në një qeli, nga muret e së cilës do t'i bëhej sikur po i bien pallate mbi kokë, e ku njërën faqe muri do ta mbushja me gazeta e ekrane televizive. Pra, do të ishte një si punë videoinstalacioni.

A mendoni se arti ka bërë pak në këtë drejtim?

Mendoj se edhe për arsyet që përmenda më sipër, artistët kanë reaguar shumë pak, jo vetëm me veprat e tyre të artit në këtë drejtim, por edhe me qëndrimin e tyre publik. Madje, do të thosha se mosreagimi ndaj shëmtirës shpirtërore dhe materiale që na rrethon, komprometon edhe artin e tyre. (Panorama, 14 janar 2011)