"Atvrasje" apo "vllavrasje"

Përmbysjen e monumentit të Enver Hoxhës e kujtoj si një nga ngjarjet më të lumtura të jetës time, në mos më e lumtura në mënyrë absolute - të paktën përsa i përket atij që quhet dimensioni social i qënies sonë, pasi në jetë kemi edhe ngjarje të lumtura private. Aq i madh ka qenë gëzimi në burg kur monumenti u përmbys sa nuk di të them se kush u lumturua më shumë: ata në shesh, që më në fund e plandosën përdhe, apo të burgosurit si unë, të mbyllur me dekada prapa hekurave, që tek diktatori kishim projektuar tërë urrejtjen ndaj të keqes që na kishte shkatërruar jetën.

Kujtimin e emocionet asaj dite i ruaj fort në kujtesë si një gjë të çmuar sëbashku me mirënjohjen ndaj atyre qytetarëve kurajozë që rrezikuan atë ditë dhe sikur nuk dua t'i trazoj me atë çka ndodhi më prapa. Por vë re se ky mostrazim është i pamundur. E keqja e këtyre njëzet vjetëve më ka bërë të reflektoj shumë edhe mbi atë gëzim duke e ridimensionuar. Dhe sa herë reflektoj për këtë, veçanërisht në ditë përvjetoresh të zhurmshme si ky i këtij viti, më kujtohet edhe një bisedë me një deputet demokrat të viteve '90 që ka lëvizuar pastaj herë me PS e herë me PD, gjithmonë i suksesshëm, gjithnjë e më i pasur, i cili, kur i thashë një ditë, pas zhgënjimeve të para, se me arrogancën dhe autoritarizmin që po tregonte Berisha rrezikonte ta tërhiqnin zvarrë një ditë si Enver Hoxhën m'u përgjigj me cinizëm: "E more, edhe atij monumentin i tërhoqën."

Kjo përgjigje ka marrë për mua një kuptim simbolik, pasi më ka shtyrë të reflektoj mbi aktin e rrëzimit të monumentin të Enver Hoxhës në formën e pyetjes psikoanalitike: a ishte ai një "atvrasjeje" apo ishte një "vëllavrasje".  Si duhet ta interpretojmë këtë? "Atvrasjen" për të cilën po flas (pa hyrë në thellësinë e kësaj teme qendrore të psikanalizës së shekullit XX dhe me plot interpretime) e kuptoj, simbolikisht, si çlirimin e bijve vëllezër nga figura autoritare e atit të dhunshëm që u rrëmbente gjithshka për vete, edhe gratë, derisa një ditë e vranë, e hëngrën dhe vendosën një rend tjetër të gjërave, me "totemin" që zëvëndësoi atin dhe "tabutë" që metaforikisht këtu do t'i quaja rregullat e një bashkjetese ndryshe. ("Totem dhe Tabu", Sigmund Freud). Frojdi  shpjegon nëpërmjet këtij miti lindjen e religjioneve. Gjithë simbolikisht  kompleksin e Edipit, që çon në atvrasje, Jungu e interpreton si një dëshirë transformimi, rilindjeje; të tjerë si një dalje  nga stadi i kafshës në stadin njerëzor social etj..

Kam parasysh kur shtroj dilemën "atvrasje" apo "vëllavrasje" edhe një intervistë të Umberto Ecos me rastin e 150 vjetorit të bashkimit të Italisë, i cili, duke e quajtur Risorxhimenton italiane më shumë një komplot të organizuar nga lart, sesa revolucion nga poshtë, thotë se italianët nuk e kanë kryer ende atvrasjen (si Anglia apo Franca që i vranë vërtet mbretërit e tyre për t'i hapur rrugën një vëllazërie të shëndoshë), se italianët kanë mbetur tek vëllavrasja. Them se po t'i vështrojmë nga kjo optikë këta njëzet vjet që na ndajnë nga përmbysja e monumentit të diktatorit do të thoshim se edhe ne kemi shumë më tepër arsye për të thënë se kemi mbetur tek vëllavrasja, se po vazhdojmë  një grindje mes vëllezërish të paçliruar nga sundimi i atit të gjithëpushtetshëm e të dhunshëm që i përjashton dhe shtyp bijtë e tij.

Nëse do të bënim një kronikë të shkurtër të këtyre njëzet vjetëve në këtë kontekst do të thoja se nga viti 92 deri më 1997 patëm një Sali Berishë në krye të vendit që kërkoi të na imitojë atin Enver. Në 97-tën na u dha mundësia e "atvrasjes", por ne e katandisëm në vëllavrasje. Shumë shpejt pas këtij viti u ndamë në dy tribu me nga një atë të gjithpushtetshëm në krye të tyre. Edhe sot modeli që kanë në kokë Sali Berisha dhe Edi Rama është po ai i atit të gjithpushtetshëm që u rrëmben bijve gjithshka. Por po ta vështrosh më thellë, në fakt, këta të dy nuk janë tjetër veçse një projektim i modelit të atit që kemi ne në kokë. Jemi ne vëllezërit që nuk e kemi kryer atvrasjen që projektojmë tek ata nevojën për të patur një atë padron e të dhunshëm të cilit t'i shërbejmë e t'i japim krejt përgjegjësitë sepse nuk jemi rritur. E ndërkaq edhe ata vetë e klanet që i rrethojnë në këtë kuptim janë vëllezër që tentojnë të vrasin njëri tjetrin, që s'e kanë kryer "atvrasjen", - mjaft të shohësh nënshtrimin e tyre ndaj ambasadorëve amerikanë apo evropianë. Edhe sherri e sharjet që i bëjnë reciprokisht njëri tjetrit si bllokmenë, neobllokmenë e bij apo nipër bllokmenësh është një sherr midis vëllezërish të parritur.

Çfarë na mungon për të kryer atvrasjen? - gjithmonë simbolikisht e kam fjalën, sepse, largqoftë, nuk besoj se ndokush do ta marrë këtë si thirrje për të bërë ndonjë atentat. Gjykoj se kjo rilindje nuk ka të bëjë aq shumë me vrasjen e atit së jashtmi sesa me vrasjen e modelit autoritar brenda nesh. Është një proces ky që do të duhej të fillonte që me strukturën në familje ku vazhdojmë të sundohemi nga ati autoritar e që do të duhej të vazhdonte me arritjen e atij niveli dijeje e vetëdijeje që do të na e bënte autonominë dhe lirinë tonë më të rëndësishme sesa çdo gjë tjetër në jetë. Vetëm kështu, në sajë të një procesi të brendshëm, do të vinte pastaj një "atvrasje" e vërtetë së jashtëmi e jo një akt tjetër, i rradhës, vllavrasjeje. Fjalët e Brutit "E vrava Cesarin jo sepse nuk e doja, por sepse doja Romën më shumë se Cesarin" janë emblematike, në këtë kuptim. Pa një dashuri për Romën/lirinë Bruti nuk do të mund ta vriste Cesarin. Por, nga ana tjetër, manifestimi i një rilindjeje të tillë nëpërmjet aktesh të manifestuara së jashtmi, ka rëndësinë e vet. Përvojat historike të "atvrasjeve" të vërteta, emancipuese, rilindëse sjellin ndërgjegjësim dhe inspirim, ndikojnë shumë që në vetëdijen e njerëzve të ngjizet jo vetëm refuzimi ndaj çdokujt që kërkon të sillet si atë autoritar e i dhunshëm, por edhe refuzimin për t'u bërë vetë një atë i tillë. Gjykoj se rrëzimi i Monumentit të Enver Hoxhës nuk ka qenë një akt i tillë çlirimtar e rilindës, mu pse ka munguar procesi i brendshëm për të cilin fola më sipër, apo pse ai nuk ka qenë në  një nivel të mjaftueshëm, por dhe pse u degjenerua nga bijtë e këqij që e  shndërruan në vllavrasje. Edhe vetë fakti që rrëzimi i tij përkujtohet  gjatë këtyre njëzet vjetëve jo si një moment bashkimi e vëllazërimi i të gjithëve, por nëpërmjet dy tribush të ndara që akuzojnë njëra tjetrën si bij të atit diktator tregon se kemi të bëjmë me këtë degjenerim në "vëllavrasje" dhe jo me një "atvrasje".

Ja pse gjykoj se në njëzevjetorin e rrëzimit të monumentit të Enver Hoxhës, vlen më shumë të reflektohet mbi rrugët e procesit që mund të na çojë në "atvrasjen" e vërtetë sesa të bëjmë këto festime në frymën e vëllavrasjes. (Panorama, 23 shkurt 2011)