Fevziu: Një proces i montuar apo jo?
Lubonja: Historia është, ju e thatë pak a shumë…
Fevziu: E thashë në vija të përgjithshme, më falni që po ndërhyj… Vazhdimisht flitet për këto personazhe, rikthehen në shtypin shqiptar dhe shumë pak persona e dinë që ata nuk kanë ende një varr, eshtrat e tyre nuk janë gjetur dhe nuk dihet se ku janë. Meqenëse vazhdimisht botohen dosje të falsifikuara, do të doja versionin më origjinal që ju e keni trajtuar në këtë libër. Ishte vera e vitit 1978…
Lubonja: Duhet të kemi parasysh që burgu ka qenë një vend ku vazhdimisht gëlonin shpresat e të burgosurve. Nuk është kollaj të kalosh vite të tëra burgu, pa pasur një shpresë dhe ndërtimi i shpresave ishte i ndryshëm. Të burgosurit, në përgjithësi prisnin një shpëtim, brenda vendit, ndiqnin me vëmendje ngjarjet ndërkombëtare; pa dyshim kishin paranojat, shtrembërime të realitetit që vinin nga gjithë ai izolim i gjatë, por, nga ana tjetër, ishin edhe shumë të informuar. Historia e tyre fillon pikërisht kur Shqipëria po prishej me Kinën. Domethënë, u prish në verën e vitit 1978 dhe, që të jemi ekzaktë, u krijua një atmosferë, ku mendohej se Shqipëria vështirë se mund të mbijetojë për arsye ekonomike…
Fevziu: Ju shkruani vazhdimisht në libër që Vangjeli thoshte se pas prishjes së marrëdhënieve me Kinën, ndihet që po mbarojmë. Nuk jepte fakte, por e thoshte…
Lubonja: Unë e kisha mik Vangjelin. Kur e pyeta se si e konceptonte, sepse unë kisha një dyshim, nuk më dukej ashtu, nuk e ndieja, përgjigjja e tij ishte: "Fundi i aventurierit nuk dihet, por vjen një ditë. Por, mënyra se si do t’i vijë fundi, nuk dihet" Dhe dihej që kjo ishte një aventurë që po bënte Shqipëria. Pra, dua të them që bashkë me guximin e madh, këta kishin edhe shpresën e madhe që diçka do të ndryshonte. Dhe këtu kemi dy korrente politikanësh.
Fevziu: Të ndërhyj përpara, që të jemi më në brendësi edhe me publikun. Pse ishte dënuar Vangjel Lezho, Fadil Kokomani, si dhe Xhelal Koprëncka?
Lubonja: Vangjel Lezho dhe Fadil Kokomani bënin pjesë në ato që mund të quheshin familje komuniste të Luftës; brezi më i ri, siç qenë këta, pati mundësinë të shkonte dhe studionte në Bashkimin Sovjetik. Në një farë mënyre, po krijohej një lloj elite e re, që po tentonte të zëvendësonte elitën e vjetër. Këta, pra, ishin dy të rinj që shkuan të studionin për gazetari në Bashkimin Sovjetik, ku patën mundësi edhe të njiheshin me klimën e atjeshme, që gjithsesi ishte një klimë tjetër. Jo vetëm sepse ishte pas vdekjes së Stalinit, por që gjithsesi ishte një vend shumë i madh. Moska as që mund të krahasohej me Tiranën në të gjitha aspektet. Dhe ku Vangjeli u martua, ndërsa Fadili u dashurua dhe nuk u martua. Vangjeli erdhi bashkë me gruan e tij në Shqipëri dhe kishte edhe një vajzë. Këta ishin komunistë, me sa di. Në këtë moment, vjen prishja e marrëdhënieve me Bashkimin Sovjetik, që u trumbetua me të madhe siç dihet, tradhtia revizioniste etj etj. Në këtë kohë, këta të dy dhe jo vetëm këta të dy, por Vangjeli dhe Fadili ishin protagonistë, i shkruajnë një letër Komitetit Qendror të Bashkimit Sovjetik.
Fevziu: Në vitet ’61-’62?
Lubonja: Në kohën e prishjes me Bashkimin Sovjetik. Këtu fillon ndjekja e tyre. Këta shkruan një letër në të cilën shprehin disaprovimin e tyre për këtë prishje, dënimin e stalinizmit dhe aprovimin e tyre për linjën e Hrushovit. Kjo linjë ishte ajo e dënimit të stalinizmit, të leninizmit, për idealet e vërteta - sepse në atë kohë kështu u interpretua kjo lëvizje e Hrushovit, që për mendimin tim, ishte një hap i rëndësishëm për ta bërë më human, aq sa ç’mund ta bënte më human atë sistem socialist. Dhe këta bënin pjesë te këta njerëz, që për arsye edhe sentimentale, edhe bindjesh ideologjike, edhe me ato çfarë shikonin në Shqipëri, konkretisht me udhëheqjen, me diktaturën, shprehën disaprovimin e tyre dhe dërguan letrën, gjetën mënyrën për ta dërguar në Bashkimin Sovjetik nëpërmjet Ambasadës Sovjetike që ishte ende në Tiranë, me sa di unë nëpërmjet gruas së Vangjelit.
Fevziu: Ra në dorën e sigurimit kjo letër?
Lubonja: Kjo letër u afishua në Kongresin e Bashkimit Sovjetik, duke thënë se "ja çfarë mendojnë dhe komunistët shqiptarë: janë kundër." Pra, këtu ka filluar një lloj kërkimi apo ndjekje e tyre. Por këta insistojnë, sepse Vangjeli ishte dhe poet, Fadili ishte shumë guximtar si natyrë; një brez që ishte edukuar me sakrificën e jetës dhe guximin. Ata vendosën të arratisen; të kalojnë kufirin për të shkuar në Bashkimin Sovjetik. Ndërkohë, Vangjeli e kishte nisur gruan e tij bashkë me vajzën dhe, që t’i bie shkurt, - se historia është e gjatë - këta jane ndërkaq në survejim. Ka të dhëna që ka pasur të infiltruar pranë tyre, që i ndiqnin, i spiunonin dhe këta u kapën. Dolën në një gjyq që ishte goxha i rëndë, ku përveç këtyre të dyve, ishin 7 veta në grup, me sa më kujtohet. Ndoshta ndonjë gjë edhe mund të mos e kem të saktë, por di mirë që ishin dy ushtarakë përveç tyre, që kishin mbaruar edhe ata studimet në Bashkimin Sovjetik, Trifon Xhagjika dhe Thoma Rafaeli. Ka qenë edhe vëllai i Thomait, Stavri, i cili ishte tenor që kishte studiuar në Hungari dhe po ashtu kishte dhe gruan hungareze. Edhe njëri që nuk e kam njohur, që quhej Franko Sara, në mos gaboj…
Fevziu: Këta u arrestuan në vitin 1963?
Lubonja: Po, këta u arrestuan dhe pas një gjyqi të frikshëm, prokurori kërkon dënim me vdekje për katër të parët: Fadili dhe Vangjeli si inspiratorë, si ideologë dhe këta të dy, Trifoni dhe Rafaeli, si ushtarakë. Pastaj, - asnjëherë nuk i dihet se çfarë ka ndodhur në prapaskenë, -por thuhet se ky gjyq u mor vesh edhe në kampin e Bashkimit Sovjetik që po i dënojnë komunistët shqiptarë, sepse janë kundër linjës staliniste në Shqipëri. Si përfundim, u dënuan me vdekje dy ushtarakët dhe u ekzekutuan. Ndërkohë që Fadili dhe Vangjeli u dënuan me nga 25 vjet burg dhe nisën odisenë e tyre nëpër burgjet e Shqipërisë. Në Laç kanë qenë atëherë kur të burgosurit ndërtonin, kanë qenë në Burrel, Vangjeli ka qenë në Burrel, u kthye në Spaç.
Fevziu: Ju i keni takuar në Spaç, në cilin vit?
Lubonja: Unë kam takuar fillimisht Fadilin, i cili ishte në Spaç tashmë. Për një kohë të gjatë ai ka pasur një traumë psikike apo një simulim psikik për të dalë nga burgu, kjo asnjëherë nuk është marrë vesh e saktë. Në fakt, unë e kam gjetur shumë të kthjellët, pra ishte një periudhë në vitin 1972, kur i ashtuquajturi liberalizim i famshëm, u ndje edhe nëpër burgje, duke krijuar ndonjë atmosferë lirimesh. Të mos harrojmë gjithmonë që Fadil Kokomani kishte të vëllain gjeneral, Muharrem Kokomani. Sigurisht ishin ato rastet ku familjet mohonin këta, por gjithsesi ndikonte. Ndërkaq, Vangjeli ishte në Burrel. Unë gjeta Fadilin në papunësi meqenëse kishte pasur problemin që thashë, më kujtohet që kishte qejf gjithmonë të vizatonte në ata kapakët e paketave të cigareve gjatë kohës së leximit. Madje, më kujtohet kur sa kam shkuar ditët e para, ai doli nga biruca, sepse ishin edhe ndëshkimet, sidomos në dimër. Mbaj mend që zbriti me batanije që atje.
Fevziu: Po Xhelal Koprënçka pse ishte dënuar?
Lubonja: Xhelal Koprëncka erdhi më vonë në Spaç. Historia e Xhelalit ishte më e ngatërruar, sepse familja e tij ishte e persekutuar, antikomuniste. Ai ishte nga ai brez që pati fatkeqësinë të shënjohej që në fillim, në vitet ’44-’45. Xhelali ishte një i ri në atë kohë që e kishin futur në burg, pastaj kishte dalë. Kishte mësuar gjuhë të huaja dhe pastaj në Shkodër i kishin sajuar një proces dhe e kishin çuar në Borsh, me sa më kujtohet, në një kamp ordiner, pasi edhe gjyqin ia kishin krijuar ordiner. Ishin dhe këto forma atëherë… Aty pastaj, Xhelali duke qenë edhe si natyrë që merrej me politikë, kishte një karizëm për të mbledhur njerëz rrotull, për të biseduar, merrej edhe me përkthime, kishte qenë një kohë me përkthime në burgun e Tiranës. Shkurt, e dënuan për agjitacion, e sollën në Spaç edhe Xhelalin. Në kohën kur ka ndodhur ngjarja, Xhelali kishte bërë mbi 10 vjet burg, ndërsa Fadili dhe Vangjeli nga 16 vjet. Pra, unë i kam gjetur me mbi 10 vjet burg të tre.
Fevziu: Ju i keni njohur të tre në Spaç në momentin e arrestimit, ishin të gjithë bashkë?
Lubonja: Jo, historia është më ndryshe, është interesante, ca është treguar në libër. Të parët që bënë letrën ishin Fadili dhe Vangjeli…
Fevziu: Pse e bënë këtë letër? Ju shkruani në libër që ata nuk ju thanë, madje, që kishin bërë këtë letër dhe kur i pyetët…
Lubonja: Fakti që ata nuk na thanë, unë në një farë mënyre u jam mirënjohës, kryesisht Vangjelit që e kisha mik më të afërt sesa Fadilin.
Fevziu: Nuk jua thanë për t’ju shpëtuar?
Lubonja: Jo, vetëm për të na shpëtuar, por për t’u ruajtur nga çdo lloj e papriture, implikimi etj.
Fevziu: Përse e kishin shkruar këtë letër dhe çfarë kishte letra brenda?
Lubonja: Gjëja e parë që duhet thënë është kjo: që jemi akoma 18 vjet, 19 vjet, që jo vetëm varrin nuk ua dimë, por as letrën nuk e dimë.
Fevziu: As letra nuk gjendet?
Lubonja: Jo, unë nuk e di se si…
Fevziu: Pra, dihet në përgjithësi teksti, por nuk ekziston kopja?
Lubonja: Dihet, pra u hap një fjalë që dikush e dinte, por se kush ishte njeriu i besuar që e hapi, nuk di ta them. U tha që këta kanë bërë një letër kundër Enver Hoxhës, ku kërkojnë ndërrimin e vijës politike. Dhe është interesante, duhet parë kjo letër ekzaktësisht, sepse edhe kjo tregon masën e egërsisë së një sistemi. Në një letër, çfarëdo që mund të kesh shkruar, është e tmerrshme të mendosh që për një letër mund të të pushkatojnë. Por, do të ishte akoma më e tmerrshme sikur letra të mos ketë ndonjë gjë aq skandaloze. Është një letër që, me sa dimë, kërkonte ndërrimin e kursit, meqë Shqipëria po prishej me Kinën. Mendohej kjo krizë dhe mendohej që shkaktari kryesor ishte Enver Hoxha. Ka mundësi që në letër, siç kam unë dijeni, por pa e pas lexuar letrën, vihet faji mbi Enver Hoxhën dhe u bëhej një thirrje atyre që, në mos ta heqin, ta mënjanojnë. Askush nuk e di ekzakt. Ata ishin njerëz që kishin pasur idealet e leninizmit, antistalinizmit, socializmit me fytyrë njerëzore, siç imagjinohej, se nuk kishin më kontakte me Bashkimin Sovjetik. Pra ishte një letër për ndërrimin e kursit.
Fevziu: Pra, ishte një letër që ne ende sot nuk e dimë, por dimë vetëm që për hir të kësaj letre, këta dy njerëz u pushkatuan dhe 6 të tjerë morën dënime nga 13 vjet deri mbi 20 vjet…
Lubonja: Jo, edhe 8 të tjerë në organizatën e tyre… Që ta mbarojmë historinë, në këtë kohë burgu kishte edhe këto korrente, ndarje politike, që vinin edhe nga familjet. Miqësitë ishin të ndryshme, por kishte një lloj ndarjeje në mes atyre të persekutuarve që po i quajmë të vjetër dhe të persekutuarve që vinin nga familjet komuniste, ku kishte më shumë prirje për nostalgji, sidomos këta që kishin bërë shkollë në Bashkimin Sovjetik.
Fevziu: Dhe këta mendonin që e ardhmja jonë ishte nga Lindja?
Lubonja: Letrën ne nuk e dimë, por ishte teza e ndryshimit të sistemit - të mos harrojmë që për njerëz që ishin në burgje, për njerëz që jetonin në Shqipëri, ta kaloje, të bëheshe pjesë e sistemit lindor, të dënoje stalinizmin dhe të hapje burgjet, në një farë mënyre konsiderohej si një gjë shumë e madhe. Ndërkohë që kemi grupin tjetër, Xhelalin, duket edhe nga ky lloj…, ketu hyjne edhe elementet e protagoniszmit te njeriut qe, shiko se ata kane bere nje leter .... i cili shkroi një letër tjetër, si një lloj kundërpërgjigjeje, një lloj opsioni i dytë që vinte nga burgu.
Fevziu: Kujt i drejtohej letra e Xhelalit?
Lubonja: Përsëri për letrën unë nuk mund të them asgjë, sepse nuk gjendet as kjo. Dihet që letra i është dërguar lart, udhëheqjes, Komitetit Qendror. As Xhelali vetë nuk ka ditur se kujt ia kanë drejtuar ata, por besoj se me të dhënat, del që Xhelali mund t’ia ketë dërguar po Komitetit Qëndror. Dhe letra është për një linjë proamerikane. Të mos harrojmë që vetë burgu ishte i izoluar dhe mendohej që Kina në atë kohë po lidhej me SHBA-në. Kështu që edhe letrën e Xhelalit duhet ta lexojmë për të gjykuar se deri ku, si, qysh është. Por dihet se ishte një letër që kishte si opsion afrimin e Shqipërisë për nga SHBA-ja, Perëndimi. Dhe çfarë ndodh? Ndodh kjo, që fillimisht i marrin Fadilin e Vangjelin dhe i zhdukin, ndërkohë unë e mora vesh teksa po punoja në një nga galeritë në minierë…
Fevziu: Ndërkohë që ju e dinit që lidhej me këtë, e mendonit?
Lubonja: U mor vesh që mund të ishte për letrën, por, siç ndodhte sepse nuk ishte hera e parë, e dinim që njerëzit që dërgonin letra zakonisht, dënoheshin për agjitacion dhe propagandë me 10 vjet. Pra, nuk ishte hera e parë që për një letër, sidomos nga burgu i Burrelit, ku çoheshin mjaft letra, mund të dënohej një i burgosur për agjitacion e propagandë për një letër, pavarësisht që ia çonte edhe udhëheqjes. Që është absurde përsëri. Këta i marrin dhe i çojnë në hetuesi. U tha që do marrin një 10-she tjetër për agjitacion, por kjo për ata nuk ka rëndësi. Ishte diçka e zakonshme 10-shja, kur kishe bërë 10 apo 16 vjet, kishin filluar ridënimet etj.
Fevziu: A mund të flitet kështu, kur kishe 16, po të haje dhe 10, ishte e zakonshme…
Lubonja: Po, kështu ishte. Në një farë mënyre, ne që u dënuam dhe u ridënuam, e ndienim si një burgim të përjetshëm. Na vinte një dritë shprese vetëm po ra regjimi, por nuk ra regjimi, aty do ishim. Dëgjoheshin biseda absurde: – Sa je dënuar? 3 vjet! Sa ke bërë – 10 vjet. Sa të kanë ngelur? – 15 vjet. Pra, nuk merrej vesh, aq sa filluan të talleshin një pjesë e të burgosurve. Pra, i çuan në hetuesi dhe pritej një dënim prej 10 vitesh për agjitacion dhe propagandë. Ndërsa kur është arrestuar Xhelali, e kam përshkruar edhe në libër, kam asistuar aty.
Fevziu: Dhe që është një arrestim shumë i komentuar në shtyp. A është e vërtetë që në momentin e arrestimit, kur i kanë thënë “në emër të popullit jeni i arrestuar, ai është përgjigjur: “Më thoni ‘në emër të armiqve të popullit’”?
Lubonja: Për hir të së vërtetës, për të qenë shumë ekzakt, pasi unë kam qenë atje - sepse ka gjithnjë prirje për të mitifikuar, - Xhelali ishte i përgatitur për arrestimin, ishte koha kur rrinte edhe i veshur trashë, për kur ta merrnin.
Fevziu: Pra, e dinte që do ta arrestonin?
Lubonja: E dinte, sepse letra ishte nisur, ata të dy ishin marrë. Erdhën dhe e arrestuan tek ajo që quhej “fushë e volejbollit”. Aty vinin rresht njerëzit e komandës, hetuesit e Rrëshenit, një togë e madhe që na shikonte nga lart, ndërsa policët futeshin në mes nesh me pranga për të kërkuar viktimën që do ta nxirrnin nga tufa për ta lidhur.
Fevziu: Si ishte ky moment?
Lubonja: Ishte moment i vështirë, frike dhe tensioni.
Fevziu: Askush nuk e dinte se kë do të arrestonin?
Lubonja: Askush nuk e dinte dhe secili mendonte për veten. Kishte dhe njerëz që ndoshta ishin të sigurt, por shumica nuk dinte se kë do të merrnin. Ne ndiqnim se ku po shkonin, kë po shikonin, derisa ata u shfaqën te shkallët me Xhelalin. Në atë moment i thanë “Në emër të popullit, je i arrestuar”. Përgjigja e tij ishte një ironi më tepër.
Fevziu: Në ç’kuptim?
Lubonja: Ishte një ironi me dy kuptime. "Po mirë, çfarë në emër të popullit, ju këta i quani armiq?" Normalisht, ishte absurd që t’i të futesh në burg dhe të dënohesh se po u bën agjitacion armiqve të popullit, sepse ti po jeton pikërisht me armiqtë e popullit. Ishte në këtë formë, jo "ju jeni armiqtë e popullit." Kishte një ironi dhe dykuptueshmëri.
Fevziu: Dhe Xhelali u nis për në Tiranë?
Lubonja: Xhelali thuhet që u mbajt në hetuesi në Lezhë, jo në Tiranë. Ekzakt nuk dihet… Gjëja e tmerrshme është kjo që për këta u bë një proces për agjitacion dhe propagandë për letrën dhe u dënuan 10 vjet. Ne morëm vesh që Fadili me Vangjelin dolën në kaush. Kaush ishte ai vendi ku të burgosurit i mblidhnin pas dënimit dhe më pas shpërndaheshin nëpër kampe burgje. Pra, kishin marrë një 10 vjetësh më tepër, siç e prisnim.
Fevziu: Përse u kthye procesi mbrapsht?
Lubonja: Këtë përsëri nuk e di.
Fevziu: Si përsëri nuk e di?
Lubonja: Unë e ngre në pikëpyetje edhe këtë…
Fevziu: Pra, u dënuan një herë 10 vjet, u nisën të shpërndaheshin dhe procesi u kthye përsëri?
Lubonja: Jo. Ata nuk u nisën të shpërndaheshin. Ata ishin në kaush dhe aty u mendua se do të shpërndaheshin. Pritej se këta do të iknin dhe do të çoheshin në Burrel, ndërkohë që Xhelali është në Lezhë dhe nuk ka dalë në kaush. Pra, kjo është interesante për të ditur se çfarë ka ndodhur. Ka ndodhur një “ndërrim mendjeje”, dikush ka dhënë urdhër “pse, prapë me 10 vjet ata, duhen pushkatuar”…?
Fevziu: Që ishin dënuar një herë ata me pushkatim?
Lubonja: Po. Ai fakti që ishin dënuar një herë me pushkatim dhe që u ishte falur jeta, i bënte ata që të mendonin “se i falëm një herë, nuk mund t’i falim dy herë”. Pra, këtu duhet të hysh në kokën e diktatorëve të sëmurë ...
Fevziu: Nuk dihet asnjë bisedë, asnjë gjë se çfarë ka ndodhur?
Lubonja: Jo, nuk dihet.
Fevziu: As kujtime të mëpasshme?
Lubonja: Po këtu duhet të flasin ata që e kanë organizuar, xhelatët nuk mund të flasim ne viktimat.
Fevziu: Nuk ka folur askush?
Lubonja: Absolutisht, askush nuk ka marrë përgjegjësi.
Fevziu: Keni tentuar ju personalisht për të marrë ndonjë kontakt të personave të involvuar në këtë histori?
Lubonja: Jo, nuk kam tentuar. Është e vështirë dhe disa kanë vdekur besoj, kryesorët. Jam i bindur që urdhri ka ardhur nga lart. Disa thanë që urdhri ka ardhur nga Hysni Kapo, por a ka biseduar ky me Enver Hoxhën apo jo nuk dihet, janë fjalë të paverifikuara. Ideja dhe pikëpyetja e madhe është këtu: Ishte diktatori që tha: ‘këta i dua të vdekur’ apo ishin këta që dëshironin t’i thoshin diktatorit ‘shiko se sa të duam ne, prandaj ne po i vrasim këta për ty, sepse këta kanë kërkuar që të të heqim’. Gjithsesi, mendimi im është që një vrasje nuk shkonte pa e ditur ai.
Fevziu: Ju thoni që çdo vrasje që bëhej në Shqipëri, i referohej Enver Hoxhës?
Lubonja: Mendoj se po, sidomos në këto nivele, kur bëhej fjalë për familje të njohura dhe vëllain e Muharrem Kokomanit që ishte gjeneral (Fadilin) akoma. Ndoshta jo për të gjithë, por për këto raste të njohura, besoj se po. Besoj se mund të ketë ditur por, megjithatë, këto janë raste për t’u verifikuar, e ndoshta s'do i mësojmë kurrë.
Fevziu: Fadil Kokomani dhe Vangjel Lezho u dënuan sërish me nga 10 vjet për “agjitacion dhe propagandë”, Xhelal Koprëncka mbahej në qeli dhe befas të gjitha këta u përfshinë në një proces?
Lubonja: Është interesant mekanizmi - disa i kam përshkruar edhe në libër, por libri ka shumë aspekte. Problemi është që aty në kaush duket se u përgatit diçka. Ndërroi dhe u inskenua diçka. U dërguan aty disa nga ata që konsideroheshin spiunët e burgjeve, dëshmitarë të rremë që ndenjën një kohë brenda me ta. Janë pikërisht dëshmitë e tyre më pas, që janë shfrytëzuar për të ndërtuar skenarin. Ideja është këtu: është ndërruar mendimi ose ka qenë mendimi. Sepse si ka mundësi që një herë morëb 10, pastaj u dënuan përsëri?
Fevziu: Me sa duket, dikush është penduar rrugës?
Lubonja: Ka mundësi që të jetë penduar, një urdhër i dytë. Ose… jo, e kam më të vështirë që ta mendoj se që në fillim është menduar që “të bëjnë një herë 10-shen, pastaj vdekjen”. I gjithë problemi është që për të dënuar me vdekje, duhej një nen i Kodit Penal që ta parashikonte vdekjen.
Fevziu: Cili nen i dënoi me vdekje këta të tre?
Lubonja: Ishte mundësia e përdorimi të nenit “Agjitacion dhe propagandë”, fraksion dy (/2), por ky ishte për raste lufte. Ky nuk ishte rast lufte dhe, për më tepër, një letër nga burgu nuk mund të konsiderohej rast lufte në një regjim të tillë të konsoliduar.
Fevziu: Dhe këta cili nen i përfshiu?
Lubonja: Gjetën nenin “Krijimi i një organizate antirevolucionare, antisocialiste, antidemokratike” për të përmbysur pushtetin me dhunë. Diçka e tillë.
Fevziu: Kjo organizatë, sipas tyre, ishte krijuar në burg?
Lubonja: Ndoshta pse dëshironin të ndëshkonin dhe të tjerë, ndoshta pse donin të mbushnin thjesht organizatën, duhet të zgjidhnin edhe njerëz.
Fevziu: Dhe ju ishit midis tyre?
Lubonja: Unë isha një nga ata që u zgjodhën për të mbushur organizatën.
Fevziu: Në cilin vit u arrestuat?
Lubonja: Në shkurt të vitit 1979.
Fevziu: Në momentin që u arrestuat, ju nuk e dinit se pse?
Lubonja: Unë kisha marrë disa sinjale,… që kishin pyetur për mua. Të mos harrojmë që jemi në periudhën e ridënimeve. Të burgosurit ndienin frikën që nuk do të dilnin, që do të ridënoheshin.
Fevziu: Pra, ju e prisnit që të ridënoheshit, por nuk e dinit që ishit pjesëtar i një organizate revolucionare …
Lubonja: Pikërisht. Këtu vjen misteri, sepse zakonisht ata që i ridënonin i merrnin një nga një, si kokrra. Merrnin njërin, pastaj tjetrin, pastaj tjetrin… Tani, befas, ti shikon një kamion që shfaqet në hyrje të burgut, të marrin, të bëjnë një kontroll rrobash, trupi, të fusin një palë pranga, të hipin te kamioni. Pastaj t’i heqin këto pranga dhe të lidhin dorë më dorë me dikë, bashkë me të tjerë ku gjysma ishin shokë, gjysma ishin njerëz që i shihje me dyshim. Edhe burgu kishte këta njerëzit që shikoheshin me dyshim, si bashkëpunëtorë të komandës dhe ti nuk merrje vesh në atë grumbull të madh në kamion, se ku po të çonin dhe pse po të merrnin. Ndërkohë, kur më thirrën mua, kisha marrë vesh që ishte nisur tashmë një kamion.
Fevziu: Dhe ju sollën në Tiranë?
Lubonja: Gjithë ai labirinth se ku po shkojmë, ankth. Mos po na dërgojnë në Burgun e Burrelit, se zakonisht bënin transferime atje. Megjithatë, transferim në Burrel pa plaçka, nuk kishte ndodhur ndonjëherë. I merrje dhe ato plaçka, 5 rroba që kishe, dhe i çoje në Burrel. Nejse, kaluam Urën e Milotit dhe menduam ‘mosss, po na çojnë në Ballsh’, po përfunduam në burgun e Tiranës. Edhe aty kishte majtas dhe djathtas. Majtas ishte kaushi, ndërsa djathtas ishin qelitë. Në kaush mund të shkoje për ndonjë tranzit, qëndrim të përkohshëm. Ne na çuan djathtas, na bënë kontrollin dhe përfunduam në qeli.
Fevziu: Dhe kur jua komunikuan që ishit pjesëtar i një organizate kundërrevolucionare?
Lubonja: Historia është shumë e gjatë, se nuk dua të tregoj këtu gjithë librin. Gjithë problemi ishte se fillimisht ishte akuzë për agjitacion. Unë të paktën. Dhe aty, prapë, nuk dihet se si këta kanë vepruar. Ishte gjëja më absurde që të të akuzonin në burg se ke krijuar një organizatë. Jo për gjë, por kishte shumë arsye aty brenda: mosbesimi, ajo klima e terrorit që ekzistonte në burg. Domethënë, ti refuzoje, refuzoje, refuzoje dhe befas të thonë që je pjesë e një organizate për të bërë krime…
Fevziu: Si reaguat kur jua thanë, qeshët? Apo në atë kohë nuk mund të qeshje?
Lubonja: Jo, në asnjë mënyrë, nuk mund të qeshja. Përkundrazi.
Fevziu: Kam përshtypjen se një njeri që ju dëgjon sot, nuk ju kupton dot?
Lubonja: Kjo ndoshta është mungesa jonë për ta shpjeguar, prandaj kam shkruar një libër të tërë, që nuk mund ta zëvendësojë dot një bisedë. Por duhet të kemi parasysh një gjë: Ishte shumë e frikshme, pikërisht sepse nuk kishe bërë asgjë. Domethënë, sikur të kesh krijuar një organizatë, ti je i përgatitur; ke vënë veten në rrezik, por je me vetëdije. Por, kur nuk ke bërë asgjë dhe dëgjon që je i dënuar për krijimin e një organizate, atëherë mendja të thotë që dikujt i është tekur që duhen qëruar këta njerëz. Kupton?
Fevziu: Në momentin që ju thanë se jeni pjesëtar i një organizate, menduat që mund t’ju vrisnin?
Lubonja: Padyshim, kam menduar që mund të më vrisnin!
Fevziu: Menduat që edhe mund t’ju pushkatonin?
Lubonja: Është një periudhë terrori, sepse të mos harrojmë që kemi të bëjmë me një regjim kriminal dhe iracional. Enver Hoxha kishte eliminuar shokët e tij, që as e mendonin t’i bënin gjë. Të mos harrojmë proceset e Beqir Ballukut me shokë, apo jo? Pra, jemi në një situatë iracionale dhe në një situatë të tillë, ti nuk mund të mendosh se “dale, se këta do të veprojnë në mënyrë racionale”. Vetë fakti që të bëjnë një akuzë të tillë ishte një gjë komplet e paimagjinueshme. Gjëja e parë që na shkoi në mendje në klimën, në atë situatë që po kalonte Shqipëria, ishte që këta po krijojnë një klimë terrori, ka ardhur ndonjë urdhër, ndonjë çmenduri tjetër e Enver Hoxhës dhe duan që të qërojnë edhe ca njerëz. Vonë pastaj, kur u lidhën akuzat përsëri me organizatën, me këta të dy (Vangjel Lezhon dhe Fadil Kokomanin), atëherë mendova se e gjithë kjo bëhej për këta. Por, përsëri është e vështirë të mos mendosh: “shiko, kjo po bëhet e gjitha për këta apo jam edhe unë brenda”?
Fevziu: Ndoshta u lidh me këta, që të eliminoheshin edhe 8 persona? Sepse është shumë e vështirë të kuptosh se si funksionon logjika e diktaturës
Lubonja: Po pra, mund të mendoje se kështu eliminoheshin edhe tetë. I kam përshkruar në libër gjithë hamendjet, veçanërisht gjatë zhvillimit të gjyqit të parë që ishte ai i Xhelalit.
Fevziu: Xhelali akuzohej për një organizatë tjetër kundërrevolucionare?
Lubonja: Në momentin që u bë arrestimi në Spaç, janë arrestuar 22 veta. Ndër të cilët 3 ishin Fadili dhe Vangjeli në një krah dhe Xhelali në krahun tjetër. 19 të tjerë u ndanë në 2 organizata. 12 ishin të Xhelalit dhe 10 ishin…
Fevziu: Pra, ishin 2 organizata antirevolucionare në burg?
Lubonja: Organizata jonë ishte me epitetin “revizioniste”.
Fevziu: Po përdorim termin “organizatë”, por organizata nuk ekzistonte?
Lubonja: Pikërisht. Ndërsa akuza për organizatën e Xhelalit ishte “nacionaliste”.
Fevziu: Janë 22 persona?
Lubonja: Po, 22 persona, të cilët u zgjodhën edhe nga biografia, nga familja ...
Fevziu: Nga të cilët, vetëm 3 persona kishin shkruar letër?
Lubonja: Saktë, vetëm 3 veta kishin shkruar dy letra dhe 19 të tjerë nuk kishin bërë asnjë gjë. Dikush mund të ishte thjesht mik me ta dhe nuk kishte bërë asgjë, por merrej me mend që “ky Xhelali dihet që flet, ky është miku i tij, derisa nuk na sjell gjë, është i një mendje me të”.
Fevziu: Gjyqi i Xhelalit u bë para gjyqit tuaj?
Lubonja: Po, gjyqi i Xhelalit u bë përpara.
Fevziu: I sati ishit ju në listën e organizatës kundërrevolucionare?
Lubonja: Unë isha i katërti dhe gjëja më e tmerrshme që kam jetuar, ka qenë pikërisht kjo. Sepse unë u lidha me një mikun tim të organizatës tjetër…
Fevziu: Florenc Rusi
Lubonja: …, që e kisha në qelinë ngjitur dhe nga ku kisha marrë vesh të gjithë emrat e organizatës tjetër.
Fevziu: Si komunikonit në burg?
Lubonja: Kjo është një histori e gjatë, por, me dy fjalë, të burgosurit përdornin alfabetin që e dinin përmendësh, 36 gërmat. A-ja e para, B-ja e dyta, C-ja e treta e me radhë dhe çdo fjalë formohej nëpërmjet goditjeve në mur. Pra, nëse do të bëje A, do të godisje një herë, por nëse do të bëje një gërmë që ishte mbi 10 goditje, atëherë do të bëje një grusht që ishte 10, plus 1 goditje, pra bëhej 11 e kështu me radhë. Tani as unë nuk i mbaj mend saktë, por atëherë i dija përmendësh. Kështu, A-ja, plus gërmën tjetër, plus tjetrën etj., formonte një fjalë. Kjo fjalë lidhej me fjalën tjetër që formohej po me goditje dhe kështu vinte fjalia, vinte komunikimi. Kështu u mor vesh edhe se kush ishte në organizatë.
Fevziu: Dhe?
Lubonja: e, gjëja më e tmerrshme për mua ishte kjo: në pretencën që u dha për grupin tjetër, për 4 të parët u dha pretence me vdekje.
Fevziu: Pra, Prokuroria kërkoi që të dënoheshin me vdekje?
Lubonja: Jo Prokuroria, prokurori. Sepse gjyqi kishte prokuror dhe gjykatës … Pra, për 4 të parët kërkoi dënim me vdekje. I mbaj mend shumë mirë që ishin: Xhelal Koprëncka, Irfan Vrioni, i ndjeri ka vdekur në burg, Eduart Vata Marashi dhe Bardhosh Gjonzeneli nga Vlora, një miku im. Ndërsa unë isha i katërti në organizatën tjetër, pas Vangjelit, Fadilit, Xhaferr Xhomos, është edhe ky një miku im i shtrenjtë që ndodhet në Greqi, unë i katërti dhe pastaj vijonin të tjerët. Kur mora vesh që janë 4 me vdekje, se tani historia është e gjatë, e kam përshkruar në libër, kam pasur një mundësi për të parë nga një e çarë… Bardhoshi më kalonte aty dhe në libër kam një moment ku përshkruaj që ai ishte i lidhur me litar. Të dënuarit me vdekje i mbanin me litar edhe kur shkonin në banjë; me kaskë, me litar se mos bënin vetëvrasje. Pashë që iu futën policët brenda në banjë. Zakonisht kur të burgosurit kryenin nevojën, policët rrinin jashtë, por kur iu futën brenda…
Fevziu: … ju kuptuat që Bardhoshi ishte dënuar me vdekje?
Lubonja: …ma kishte thënë (Florenci) për vdekjen. E dija tashmë, por tani edhe e shikoja (Bardhoshin). Më pas, pata një lloj çlirimi nga ankthi kur - të ndihmojnë ndonjëherë këto komunikimet - kur mbaroi, u dha vendimi mësova që Bardhoshi mori 25 vite burg, dhe jo dënim me vdekje.
Fevziu: Pra, me vdekje u dënua vetëm Xhelali?
Lubonja: Po, vetëm Xhelali.
Fevziu: Si mund të rrijë një njeri 24 orë në qeli, duke menduar që po të dënojnë me vdekje?
Lubonja: Është një pyetje e vështirë për ta shpjeguar.
Fevziu: Përgatitet njeriu me idenë e vdekjes?
Lubonja: Përgatitet, por edhe reziston. Edhe i adoptohet asaj, por edhe i reziston në mënyrë të tmerrshme.
Fevziu: Ç’domethënë kjo që i reziston?
Lubonja: Nuk do ta pranojë, ka shpresë që nuk do të ndodhë. Mund të ndërtojë në imagjinatën e tij të gjitha fantazitë e mundshme se si ai do të shpëtojë, që nuke do ta vrasin. Domethënë, unë di jo vetëm rastin tim që mund ta përshkruaj, por di njerëz që kanë ndenjur të lidhur edhe pas dënimit me vdekje për një kohë të gjatë dhe më pas iu është falur jeta. Kanë pësuar trauma nga më të paimagjinueshmet!
Fevziu: Si reagonit ju për ta përballuar këtë?
Lubonja: E para, unë nuk e kisha akoma tamam. Kisha një shpresë…
Fevziu: Por, e mendoje shumë?
Lubonja: E mendoja shumë dhe ajo që të vret në këto situata është pikërisht imagjinimi i vrasjes. Jo vdekja vetë, por imagjinimi i asaj se si do të të eliminojnë, si do të të zhdukin, do të të tërheqin, do të të nxjerrin, do të të fusin plumbin… Dhe kur shikon veten në imagjinatë, si në një film, të marrin, të tërheqin, të fusin diku, të zhdukin, të vrasin, është një gjë që nuk i reziston dot. Mund t’i rezistojë njeriu sidomos në rastet kur e di se do të bëhet një ekzekutim publik, ku të ketë dhe një shans të fundit që t’i japë vetes një emër, por imagjinoni burgjet e kohës së Enver Hoxhës, ku ishe i izoluar, ku nuk dinte njeri se ike, se si u zhduke ti.
Fevziu: Që edhe familjet nuk e merrnin vesh edhe disa muaj më pas që ishe zhdukur…
Lubonja: Po, edhe gjyqet ishin me dyer të mbyllura. Ishte një situatë e mjeruar deri në ekstrem. Kështu që njeriu ndërton të gjithë shpresën se si mund të shpëtojë.
Fevziu: Ju arritët të shpëtonit, sepse u dënuat me 16 vjet burg, dhe jo me vdekje. Ndërkohë që Fadil Kokomani dhe Vangjel Lezho, u pushkatuan pas kishin shkruar letrat…
Lubonja: … këtë desha të them, që, në momentin kur mësova se nga organizata tjetër u dënua vetëm Xhelal Koprëncka, atëherë thashë: “kjo qenka për letrat dhe do ta hanë ata të letrave kurse ne jemi një lloj sfondi”. Por mos të harrojmë se ....
Fevziu: T’ju bëj një pyetje. Përse i duhej këtij regjimi krejt arbitrar, që vendoste si të donte, të krijonte dhe një situatë të tillë, kur mund t’i dënonte të tre me vdekje direkt, pa i ardhur rrotull. Përse duhet të fuste njerëz të tjerë, t’i ridënonte, të tentonte të krijonte një mbulesë ligjore krejtësisht të fabrikuar?
Lubonja: Është një nga pyetjet e shumta që do të duhet të merrnin përgjigje dhe të cilës unë mund t'i jap vetëm një përgjigje hipotetike.
Fevziu: Që është?
Lubonja: Domethënë, unë nuk mund të jap dot përgjigje të saktë, sepse ka pasur aq shumë absurditete ay regjim, aq teprime në dhunën e vet, saqë mund të shkosh deri në hipotezat e nekrofilisë, siç është folur psh. për diktatorët nekrofilë, që donin vdekjen sepse u jepte kënaqësi kur vrisnin njerëz. Mund të shkosh pra në sëmundje psikike të diktatorëve, që nuk është vetëm rasti ynë, ku shikoje një regjim që dukej krejtësisht i siguruar dhe ai të vriste, të vriste panevojshmërisht. Megjithatë, mund të qëndrojë edhe hipoteza tjetër: kjo tregonte pasigurinë e thellë që kishin, dukeshin sikur ishin të sigurt, ne na dukeshin të gjithpushtetshëm, por, thellë-thellë, ata kishin atë pasigurinë e madhe, sepse e dinin që kishin bërë keq dhe ishin ndërtuar pushtetin e tyre mbi themele të këqija. Ka hipoteza pa fund.
Fevziu: Por ata që duhej të flisnin, nuk kanë folur?
Lubonja: Ata që duhej të flisnin nuk kanë folur. Madje, mendimi im është që ata as nuk janë në gjendje të flasin.
Fevziu: Pse?
Lubonja: Sepse do të ishte mirë sikur të kishin një vetëdije, sikur të thoshin: “nuk e them këtë”. Por unë kam frikë se, për të mos jetuar këtë mëdyshje, shumë nga këta personazhe kanë kryer atë që quhet rimocion. E kanë ndrydhur mendimin kundra, mendimin tjetër; e kanë hequr. Kanë përqafuar idenë e trajtimit të këtyre njerëzve si njerëz që janë armiq, që duhen shkelur me këmbë, që nuk duhet pasur mëshirë.
Fevziu: Dhe nuk kanë pasur brejtje të ndërgjegjes brenda vetes, as në atë kohë dhe as më pas?
Lubonja: Unë nuk shoh brejtje ndërgjegjeje, kam parë shumë pak, përveç një rasti, mbase keni parë ju brejtje ndërgjegjeje. Nuk kam parë as në raporte jopublike, sepse mundet që në raport publik dikush e eviton për shumë arsye, sepse shoqëria shqiptare është një nga ato shoqëri që të nëpërkëmb. Por nuk e kam parë as në raporte jopublike, në takime me njerëz … Përgjithësisht ka një mur ndarës, një mur psikologjik që ndan edhe sot e kësaj dite, po e quaj xhelatët nga viktimat, pavarësisht se ndonjëherë ndarja nuk është kaq e prerë. Pra, nuk ka një komunikim mes njërës dhe tjetrës palë, ku të zhvillohet dialogu: “Ore, si e bëre ti këtë?”, “Ore, unë e bëra kështu…”, “Ore, unë e bëra dhe të kërkoj ndjesë, po ti a më fal?” etj. Është një mur që është ruajtur, që është traumë e shoqërisë shqiptare për mendimin tim. Unë kam ndërmend të shkruaj diçka për këtë mur, një libër, që është një mur edhe në vetë ndërgjegjen e individëve, të njerëzve që kanë një pjesë të mirë dhe të keqe. E, atë pjesën e keqe, e kanë lënë atje matanë murit dhe nuk duan ta shohin, duan të shohin vetëm pjesën e mirë.
Fevziu: Cili është ai rasti që keni parë brejtje ndërgjegjeje?
Lubonja: Rasti është i një gjyqtari të gjyqit. Befas, një ditë, mesa duket kishte parë një emision që kemi bërë bashkë më ndaloi. Unë nuk e njoha, por ai m’u prezantua vetë dhe më tha "jam filani, po deshe, eja bisedojmë."
Fevziu: E dini si emër?
Lubonja: Sigurisht, emri është i shkruar dhe në libër. Nuk po ia themi emrin, sepse nuk ka ndonjë rëndësi për këtu. Është i vetmi rast që kam pasur një bisedë e një mundësi që në njëfarë mënyre unë të pyes dhe ai të përgjigjet. Dhe një nga pyetjet ishte kjo: “Ore, e kuptonit ju që ishte false ajo punë, apo jo?
Fevziu: Cila ishte përgjigjja e tij?
Lubonja: "Po more, si nuk e kuptonim…"
Fevziu: Po 3 veta u pushkatuan ama?
Lubonja: Unë e firmosa, – më tha, – por nuk jam unë kryesori. Erdhi shkresa dhe mua më futën atje…
Fevziu: E kuptonin që po inskenonin?
Lubonja: Po. Duhet të kemi parasysh një gjë që këtu mekanizmi funksiononte kështu: Përgatitet procesi në kuzhinë, që është hetuesia, me gjithë instrumentet e saj, me dhunë, me terror, me dëshmi të rreme, me presion ndaj viktimave dhe vjen një akuzë. Përgjithësisht gjykatat… - padyshim kanë përgjegjësinë e tyre, sepse rezistenca e gjykatës do të ndryshonte shumë çdo rast, çdo individ, sado e vogël të vinte rezistenca; - por idea e përgjithshme. dhe e tij. ishte që “po ta kundërshtonim ne këtë gjë që na erdhi e gatuar, do të pësonim edhe ne të njëjtin fat”. Ky është justifikimi që të gjithë nënshtroheshin. Kjo ishte edhe përgjigjja e tij. Ama e kuptonin që ishte një gjë false, por, në një farë mënyre, edhe vetë futja në keto mekanizma, siç janë gjyqtari, ndihmësgjyqtarët etj. ishte e lidhur me karrieren.
Fevziu: Ku janë këta personazhe sot? Ju i përmendni me emër. Keni thënë në libër, që në fillim, që keni pasur një dyshim nëse duhet t’i vendosnit emrat, apo jo. Pastaj shkruani që, për hir të integritetit të librit, vendosa që të lë të gjithë emrat pa i ndryshuar. Ku janë këta persona përgjegjës? A ka qëlluar që të përballeni me një pjesë të madhe të tyre?
Lubonja: Me shumë pak.
Fevziu: Cili ka qenë reagimi i tyre, përvec këtij personi?
Lubonja: Reagimet janë të ndryshme, sepse për fat të keq tragjedia është shumë komplekse. Tragjedia është që aty u përdorën, u instrumentalizuan të burgosurit vetë. Ata pranuan “që më ka thënë Fadili ose Vangjeli që kemi formuar një organizatë…”.
Fevziu: Ju e pranuat vetë që ishit pjesëtar i organizatës?
Lubonja: Jo, për fat, nuk e kam pranuar.
Fevziu: Por edhe mund ta pranoje nën dhunë?
Lubonja: Asnjëherë s’mund të vesh limitin. Por ama, tjetër gjë është që ta pranosh, meqë të futën nën dhunë dhe tjetër gjë është që të vish ti dhe të dëshmosh që më ka thënë ky një gjë të rreme, kur nuk të thotë njeri asgjë…
Fevziu: Pse thoni që gjyqet e para kanë qenë më dinjitoze, ato në mes dhe në fund të viteve ’40?
Lubonja: Fadili shfaqet si një person i jashtëzakonshëm në gjyq, vërtet i jashtezakonshem, po të kesh parasysh klimën që përjetonim në atë kohë. Ideja ime është kjo: Nga momenti kur komunistët vijnë në pushtet, deri në momentin kur është bërë ky gjyq (1979), ka një proces terrori që vjen e bëhet gjithnjë e më shumë terror psikologjik. Pra, ndryshe është terrori psikologjik dhe ndryshe terrori fizik, që ekzistonte më parë, fillimisht, kur komunistët sapo kishin marrë pushtetin dhe kishin nevojë të ushtronin terror për të konsoliduar vetveten, duke vrarë, duke eliminuar fizikisht kundërshtarin. Mos harroni që në ato fillime ata ishin disa djem të rinj që deri dje x, y i kishte pasur në lagje, nuk i kishte marrë seriozisht, i njihte se çfarë ishin dhe kur ballafaqoheshin me atë në hetuesi apo në gjyq, e ruanin atë njohje. Dhe tjetër gjë eshte kur këto figura kanë ndërtuar një kult të tyrin, një mekanizëm dhune, paprekshmërie, gjithëpushtetshmërie, që vjen duke u rritur gjithnjë e më shumë në vite, sidomos rreth figurës së diktatorit. Në 30 vjet, nëse në fillim njerëzit u përplasën me ta, duke thënë të vërtetën, e për ktë janë vrarë, më pas gjithnjë e më shumë njerëzit u mësuan të mbyllin gojën, të bëjnë një jetë të dyfishtë, ta fshehin të vërtetën. Edhe në familje thuhej vazhdimisht: “Kujdes këtu e kujdes atje”. Pra, ishte një terror i futur, që ishte mekanizëm shumë i rëndësishëm për ata që të mbanin pushtetin. Mos harroni një thënie të Enver Hoxhës që e kam përmendur dhe herë tjetër, që ne e lexonim të shkruar atje: “Kush ngre gishtin, i presim dorën. Kush ngre dorën, i presim kokën”. Imagjinoni se çfarë frike të kall kjo.
Ideja pra që mund të dilje në një gjyq dhe të thoshe pikëpamjet e tua, të denoncoje, ishte një ide që erdhi duke u përjashtuar dhe maksimumi që mund të bëje përgjithësisht, nga përvoja që kam unë, ishte që ta mohoje akuzën: S’është e vërtetë kjo që po thoni. Por, që të arrije deri në momentin që mund të akuzosh për gjithçka, ishte vetëvrasje. Dhe e tregon rasti. Për një letër të dërguar nga burgu u dënuan me vdekje. U pushkatuan 3 persona. Prandaj, dua të them që futja e një terrori psikologjik në popull që ka filluar që në vitin 1944 -1945, madje që pati një rënie në vitet ’50 sepse pas goditjes së Stalinit pati një lloj lulëzimi vendi, që mund të thuhet se në një lloj mënyre kishte akoma ndonjë shpresë, por sidomos edhe pas prishjes me Bashkimin Sovjetik, ruajtja e stalizinizmit si linjë dhe gjyqet e Teme Sejkos e dënimeve të tjera, gjithë kjo periudhë… pastaj vitet ’70… janë komplet vite paranoje, kur ai arriti të godasë dhe të vrasë me akuza false. Kush besonte se Beqir Balluku do të bënte puç, Mehmet Shehu pastaj doli në fund fare kryetar i gjithë këtyre në një komplot.Po sikur të gjithë këta të kishin qenë vërtet bashkë Enver Hoxha nuk do të kishte pasur asnjë lloj fuqie. Si ka mundësi pra? Këto ishin procese paranojake. Frika ndaj irracionalitetit të një regjimi që bëhej gjithnjë e më absurde, bëhej gjithnjë e më e madhe dhe kjo shpjegon gjithë çfarë thashë më parë.
Fevziu: Ju besoj keni biseduar pas vitit 1991, kur u liruat nga burgu me Ramiz Alinë. E keni pyetur ndonjëherë për këtë rast?
Lubonja: Jo, nuk e kam pyetur. As e kam pyetur dhe madje as që e kam menduar ta pyes, sepse e di që nuk do të më japë asnjë lloj përgjigjeje. Jo vetëm këta, udhëheqja, e cila një farë mënyre mbeti udhëheqje deri në fund, por … edhe një pjesë e udhëheqjes nga ata që erdhën në fund në burg, pra që në një farë mënyre u bënë vetë viktima, e pësuan në kohën e Mehmet Shehut. Ajo që kam vënë re unë, është kjo: sa më herët kanë ardhur në burg, aq më të kthjellët kanë qenë këta, pjesa e udhëheqjes. Dhe sa më shumë kanë ndenjur në pushtet, sa më vonë kanë ardhur në burg, ka ndodhur e kundërta. Sikur i ka deformuar ai mosguximi per te pasur nje mendim kundër diktatorit ...
Fevziu: Nuk ju qëllonte që këta persona që kanë ardhur në burg, kryesisht nga fundi, ish-drejtues të udhëheqjes komuniste, mendonin që vetë ishin të pafajshëm, kurse ata që ishin dënuar para tyre, qoftë edhe disa vjet më parë, ishin fajtorë? Apo e dinin që ishin të gjitha produkte të një mekanizmi kriminal?
Lubonja: Këtu vijmë përsëri te koha. Sigurisht, unë nuk është se kam pasur një numër shumë të madh syresh…
Fevziu: Ata që keni kontaktuar…
Lubonja: Ata që janë dënuar deri në periudhën tonë, 73-74, ushtarakët, - kam folur me një pjesë të tyre, - ishin të vetëdijshëm që ishin bërë krime, padrejtësi, dënime, por secili kishte mekanizmin e tij për të justifikuar vetveten, si p.sh. nuk kishte se çfarë të bënte, e njërën, e tjetrën… Ndoshta grupi i fundit ka qenë më i indoktrinuari, më i mbylluri. Kur flas për këtë grup, kam parasysh kryesisht ata që u dënuan me Mehmet Shehun, që ishin Mihallaq Ziçishti, Nesti Nase etj, që të paktën nuk prononcoheshin ndonjëherë kundër ndonjë gjëje në burg. Domethënë, dukej sikur bënin të njëjtën jetë që kishin bërë jashtë. Ndoshta nga terrori i madh që kishin kaluar nëpër hetuesi, frika irracionale etj. Kujtoj tani të ndjerin Bardhyl Belishova, vëllain e Lirisë, të cilit Mihallaqin i kishte shkuar në qeli kur ishte dënuar në vitet 60. Mirëpo kur Bardhyli i thoshte në Burrel që “A të kujtohet Mihallaq kur më erdhe në qeli atëherë?”, ai përgjigjej ‘Jo, nuk më kujtohet”. Nuk ishte pra as ai lloji i bisedës: "…e di, po kështu ndodhën punët,… dhe ja që erdha edhe unë këtu me ty këtu…" Dhe kjo më ka bërë të mendoj që një pjesë e këtyre njerëzve ose ruajnë të vërteta brenda dhe nuk ia thonë askujt, ose nuk kanë asgjë të tillë brenda. Janë bosh në këtë aspekt, sepse ata kanë bërë rimocion, siç thotë psikanaliza. I kanë ndrydhur. Ndaj edhe them që Ramiz Alinë është vështirë ta pyesësh sot për disa gjëra dhe të të japë ndonjë përgjigje nga ato që mund të presësh ti, racionale. Sikur ta pyesësh: "Ore, si u vranë gjithë këta njerëz? Po ti çfarë ke menduar në kohën që u vranë këta shokët tuaj? Kishe ndonjë mendim kundër Enver Hoxhës apo nuk kishe?"… nuk e di se si do të japë përgjigje. Ju si gazetar mundet mbase t’ia bëni, unë nuk kam pasur rastin t’ia bëj.
Fevziu: Zoti Lubonja, në maj të vitit 1979, Vangjel Lezho, Fadil Kokomani dhe Xhelal Koprëncka, u pushkatuan. Ju nuk e dini datën e saktë se kur u pushkatuan, apo jo?
Lubonja: Jo, unë besoj se e di ekzakt datën. Edhe e kam shkruar diku, sepse lidhet me një moment të jetës sime. Pra, ishte dhënë dënimi me vdekje i tyre, kemi momentin kur u ndamë me shikim me ta, të cilin e kam përshkruar në libër… sepse pas gjyqit ata i mbajtën aty, të lidhur, ndërsa ne po na hiqnin. Po flas për Fadilin dhe Vangjelin, sepse Xhelalin unë nuk e kisha në grup. Dhe di që ...
Fevziu: Kishit shpresë që mund t’i falnin?
Lubonja: Kisha një shpresë për Vangjelin, meqë ishte i dyti në grupin tonë. Kisha një shpresë, deri vonë madje.
Fevziu: Po për të parin menduat se do të vritej?
Lubonja: Për Fadilin e kisha të sigurt. Të sigurt ... hm ...
Fevziu: Kishit një bindje.
Lubonja: Po, sepse, derisa ishte ndërtuar gjithë ai proces, nuk ishte ndërtuar për 25 vjet. Ndonëse mund të ndodhte çdo gjë, por shpresa ishte minimale për Fadilin, vetëm për Vangjelin kishte një lloj shprese.
Ne ishim një grup që na morën ditën e hënë, pasi kishin mbaruar dy proceset - mendoj se ka qenë data 28 maj - dhe na çuan në Burgun e Spaçit. Në momentin që mbrritëm në Spaç me autoburg, po prisnim të zbrisnim e të na fusnin brenda, por, çuditërisht, na hipën sërish në makinë dhe na kthyen mbrapsht.
Fevziu: Kë kthyen mbrapsht?
Lubonja: Vetëm ne, që ishim të dënuarit e atyre dy proceseve jo pjesa tjetër. Sepse autoburgu kishte brenda edhe të dënuar të tjerë. Pra ne na mbajtën, dhe befas autoburgu u nis përsëri dhe përsëri bëmë rrugën mbrapsht. Përsëri nuk e dinim se ku do të shkonim. Menduam se do të na çonin në Burrel, se mos u ishte ndërruar mendja, por në fund na çuan përsëri në qelitë ku ishim.
Fevziu: U tmerruat besoj?
Lubonja: Pa dyshim. Menduam se u ishte ndërruar mendja e kishin vendosur: “t’i vrasim dhe këta”. Ideja e parë ishte kjo, ndoshta edhe paranojë, por ishte normale. Dhe një ditë, dy ditë, tri ditë, qëndruam atje pa ditur asgjë, secili në qelinë e tij. Derisa një ditë u hap dera, më lidhën hekurat, më çuan në hetuesi… e kam përshkruar momentin kur shikoj një letër A4 në cep të një tryeze dhe dy vetë që më qëndrojnë në këmbë me të cilët fillon biseda. Unë kisha thënë dhe ca fjalë në gjyq për Fadilin, ca fjalë ndarjeje që atyre u kishin djegur dhe më thanë: “Ti të na thuash ne se do ta kem mikun më të ngushtë, Fadil Kokomanin”.
“Po ça të them unë”, ia ktheva. “Ja ku e ke mikun tënd më të ngushtë”, më tha dhe hoqi letrën. Poshtë letrës ishin fotografitë.
Fevziu: Çfarë fotografish?
Lubonja: Ishin 5 fotografi. Dy të mëdha lart dhe 3 më të vogla poshtë. Te fotoja e parë, e madhe, ishin ata të tre, diku në një ledh, natën, në natyrë, të lidhur me një litar, që shikonin pa dyshim të frikësuar, të tmerruar kamerën e atij fotografit që po i fotografonte në momentin para pushkatimit. Pra, ishin gjallë. Dhe çuditërisht ishte ajo që më tërhoqi më shumë, ku më ngelën sytë. Sikur ishin gjallë dhe më panë e i pashë. Pastaj fotografia ngjitur, e madhe prapë, ishin që të tre, por tashmë të shtrirë, të vdekur. Ndërsa në të tria fotot e vogla, ishte secili më vete, me plumbin në ballë…
Fevziu: Plumbi i fundit…
Lubonja: Plumbi i fundit. Mbaj mend që Fadili kishte atë rrjedhën e gjakut… e kam përshkruar në libër. Ndërkohë që, ky (hetuesi) ulërinte “Këtu e ke vendin po erdhe prapë në këtë derë… Merreni, qërrojeni”.
Fevziu: Pra, pse ju kthyen?
Lubonja: Na kishin kthyer thjesht për të na treguar fotografitë. Për të na bërë këtë akt të fundit terrorizimi, sepse nuk ndodhi më asgjë. Na mbajtën edhe 2-3 ditë dhe të hënën tjetër, pa ndodhur asnjë gjë tjetër, të njëjtin grup e kthyen për Spaç.
Fevziu: Pas vitit 1991, tentuat që t’i gjenit më këto foto ose dosjen e procesit?
Lubonja: I kam kërkuar indirekt, kam pasur edhe disa përpjekje edhe më personale, për një arsye shumë të thjeshtë se Spartak Poçi, që e njihni, ish-ministri i Brendshëm për disa kohë, e kishte dajë Fadil Kokomanin. I kam kërkuar atij, kur u bë ministër i Brendshëm, të hetojë për varrin kryesisht. Fotografitë janë zhdukur, nuk dihet se ku janë. Akti i pushkatimit është zhdukur po ashtu, nuk ekziston. Nuk është në proces, që duhej të ishte në fakt akti i fundit. Ai (Spataku) më ka thënë një gjë të tmerrshme një ditë. Më tha: "më duket se po i gjej" se i kishin dhënë informacion disa që i merrnin për forcim zemre.
Fevziu: Çfarë domethënë forcim zemre?
Lubonja: Forcim zemre domethënë që, kur pushkatoheshin disa, duket se përgatiteshin xhelatët e tjerë, që t’u forcohej zemra për të pushkatuar, që merrnin pjesë në pushkatim, por pa pushkatuar, pa gjuajtur.
Fevziu: Thjesht për të parë?
Lubonja: Po, thjesht për të parë, që t’u forcohej zemra, që nesër pasnesër të vrisnin të tjerë. E imagjinoni? E tmerrshme. Ndoshta nuk ka qenë kështu, por dikush nga këta i kishte dhënë një indikacionin për diku andej nga Linza. Pastaj nuk e di se si, por ky kërkim nuk u thellua më. Mendimi im është që shoqëria shqiptare është shumë indiferente, është ai muri që të thashë, që ndan dy pjesët.
Fevziu: Edhe sot janë pa varr, pa pllakë?
Lubonja: Janë pa varr, pa pllakë, pa gjë.
Fevziu: Askush nuk ka folur të paktën për varrin?
Lubonja: Pikërisht këtu është problemi, pra. Ai muri që thashë, që ndan xhelatët nga viktimat, që nuk komunikojnë, është një traumë për shoqërinë – një traumë që do ta trashëgojnë si fëmijët tanë, edhe të atyre… sepse janë bërë studime për këto. Do të vijojë të jetë një shoqëri e traumatizuar kjo jona. Nuk është bërë asnjë hap para. Unë mendoj se duhet të kishte një diçka më institucionale për të bërë këtë hap, jo duke pritur diçka nga spontaniteti i x-it dhe y-it. Mund të kishte veprime edhe ligjore për të kërkuar. Normalisht, rasti ynë është i tillë që është një gjyq i inskenuar që mund të provohet. Edhe me ligjet e asaj kohe është i dënueshem ajo çfarë kanë bërë ata, sepse kanë inskenuar një proces. Nuk është se ishte e vërtetë. Sepse, po të kishte qenë e vërtetë, të ishte krijuar një organizatë… Por nuk ishte një organizatë. Nuk ekzistonte. E ke krijuar me dëshmi të rreme, me dhunë, me terror, me gjyq fals, me gjyq pa avokat. Pra, janë shumë gjëra që e bëjnë shumë të dënueshëm këtë krim, por që nuk është i vetmi, të kuptohemi. Ky është një nga shumë dënimet e padrejta që janë dhënë me vdekje, se nuk po flasim për dënimet e tjera. Kjo shoqëri ruan vetëm dukjen, fasadën e denimit të këtyre gjërave, por gjithkush e nxjerr nga vetja të keqen. Dhe duket sikur gjithçka të keqe e ka bërë Enver Hoxha, ai ka vdekur dhe ja, u mbyll historia.
Fevziu: Si është pritur libri në perëndim?
Lubonja: Përgjithësisht bota njeh shumë nga gulaget. Reagimet më të shumta më kanë ardhur nga ata të huaj që e njohin Shqipërinë. Më emocionuesi ka qenë ai i Robert Elsie që, kur e ka lexuar, ka shprehur atë tronditjen e madhe që ka ndier, se çfarë kanë hequr këta njerëz. Dikush thotë se është si Kafka, por real. Sepse Kafka ka ato pjesët e tmerreve, të fantazisë, por kur mendon diçka kafkiane, por reale, është e paimagjinueshme.
Fevziu: Ju falënderoj për këtë intervistë dhe për rikthimin e kësaj historie që, herë pas herë rikthehet në shtypin shqiptar, sidomos kur ka fushata për të dënuar ata që janë përgjegjës apo ndonjëherë për të kujtuar ata që kanë qenë viktima, por që asnjëherë nuk ka qenë kaq e ftohtë dhe e kthjellët.
Këtë herë nuk ka shkuar si opinionist në emisionin “Opinion” të Blendi Fevziut në Tv Klan, por si dëshmitar. Një dëshmi që Fatos Lubonja e ka dhënë në një libër vite më parë, siç është “Ridënimi”. Kujtime, të cilat kanë gjeneruar sidomos në 2 vitet e fundit, kur ka pasur debate në lidhje me të shkuarën, me qëndrimet e atyre që kanë qenë nomenklaturë apo viktima. Xhelal Koprëncka, Vangjel Lezho, Fadil Kokomani janë dënuar me vdekje në fund të majit 1979, të akuzuar se kishin krijuar dy organizata konspirative që punonin kundër Republikës Popullore Socialiste të Shqipërisë. U pushkatuan dhe eshtrat e tyre ende nuk dihen se ku janë. Faji i tyre, mëkati i vetëm i tyre ishte se i kërkuan udhëheqjes së PPSH-së që të shikonin qëndrimin e Shqipërisë pas prishjes me Kinën. Kokomani dhe Lezho dëshironin që Shqipëria të orientohej drejt Bashkimit Sovjetik, ndërsa Koprëncka drejt SHBA-në. Guxuan dhe u ekzekutuan. Procesi vjen i plotë nga vetë Fatos Lubonja në emisionin “Opinion” të gazetarit Blendi Fevziu në televizionin “Klan”.
No comments:
Post a Comment