“O njeri” - kujtesa si rezistencë

Parathënie e librit të Gëzim Peshkëpisë “O njeri”

Kur dikush më pyet, si ish i burgosur, “çfarë është burgu për ty?”, sa më shumë kalon koha, aq më shumë e kam të vështirë të jap një përgjigje të shkurtër nga ato që mund ta përmblidhnin përkufizimin e tij me një fjali të vetme të tipit “një ëndërr e keqe, e gjatë”. Dikur kam perifrazuar thënien e Shën Terezës së Spanjës për Ferrin dhe e kam quajtur “një vend ku mungon dashuria”. Jo në mënyrë absolute, si në Ferr, por, në thelb, burgu vërtet ishte një vend ku kishte aq pak dashuri të njeriut për njeriun, jo vetëm pse atje njerëzit i kishte hedhur urrejtja (e pushtetit), por edhe pse në ato kushte ishte e vështirë të lulëzonte, edhe midis bashkëvuajtësve, fryma e dashurisë. Kjo shpjegon thënien e një ish të burgosuri të famshëm, Dostojevskit, se më e keqe se burgu vetë ishte bashkjetesa e detyruar. Megjithatë, ashtu siç e mendoj sot, duke kthyer kokën prapa, burgun nuk e shoh dot si një vend të vetëm, as si një gjendje të vetme, të përkufizueshme. E shoh si një jetë të gjatë të zhvilluar në një shumësi vendesh dhe gjendjesh. Ishte një jetë jo e zakontë, nën trysninë e atij që burgun e ka përdorur si instrument për të ndëshkuar, shkatërruar, torturuar, poshtëruar, izoluar. Por ishte jetë edhe ajo, me një larmi situatash, marrëdhëniesh, miqësish, armiqësish e fatesh njerëzore. Një jetë ku kishte edhe një etje të madhe për dashuri, madje. Një jetë ku kam parë kulme të degradimit njerëzor, por edhe kulme të lartësisë njerëzore.
Kush do të lexojë librin “O njeri” të Gëzim Peshkëpisë, sëbashku me të cilin kam kaluar disa vjet të jetës sime të burgut në kampin e Ballshit, shpresoj se do ta kuptojë se ç’dua të them, ndonëse jam i bindur se, tamam tamam, këtë mund ta kuptojnë vetëm vetëm ata që e kanë ngjëruar burgun. Kam dëgjuar shumë njerëz që, ndoshta nga mugesa e kësaj përvoje apo nga një ndjenjë fajësie, me dashje apo pa dashje, e minimizojnë dramën e atyre që u tretën nëpër burgje, duke përdorur shprehjen “të gjithë kemi qenë në burg, disa në të voglin, disa në të madhin”. Diferencat midis jetës së burgut dhe jetës jashtë burgut, edhe në diktaturë, janë të mëdha. Për ndryshimin dhe ngjashmëritë midis tyre mund të flasin vetëm ata që i kanë provuar të dyja. “Gjëja më e thellë që ka njeriu është lëkura” – thotë Paul Valery - dhe burgu është një vend ku ishte në lojë vetë lëkura.
Megjithatë, sa më shumë kalon koha, aq më pak e mendoj dot burgun të shkëputur nga e tërë jeta nën diktaturë. Nga distanca e sotme kohore dhe fizike burgun e shoh si një nga gjymtyrët kryesorë - më i shëmtuari dhe më i frikshmi - të atij përbindëshi që sot e quajmë “diktatura e Enver Hoxhës” apo edhe “krimet e komunizmit“. Në një farë mënyre jetën e burgut, si pjesë e jetës nën thundrat e këtij përbindëshi, fare mirë, mund ta quaj një koncentrat të jetës nën diktaturë në kuptimin e një koncentrati të së keqes. Në këtë konteks edhe kategorizimin “letërsi burgjesh”, të përdorur aq shpesh në gazetarinë tonë tejet sipërfaqësore, e shoh të gabuar. Jeta e njerëzve nëpër burgje është zgjatimi i jetës së tyre jashtë dhe përshkrimi i saj është thjeshtë përshkrimi i vetëm njërit nga aktet, shpesh ai më kulminanti, i një drame jete të mbresuar fund e krye nga diktatura. Prandaj mendoj se është e gabuar të flasësh për letërsi burgu dhe letërsi jete të lirë, ashtu sikurse për letërsi të madhe dhe letërsi të vogël. Ka letërsi të vërtetë dhe letërsi të pavërtetë.
I shkruaj këto rradhë, duke e quajtur madje “jetë” atë të burgut, edhe për një arsye tjetër që më duket se nuk vihet sa duhet në dukje kur flitet për krimet e komunizmit. Në librin “O njeri” të Gëzim Peshkëpisë ka një moment kur pëshkruhet ndarja e tij me të atin, shkrimtarin Manush Peshkëpia, që e morën një mëngjes shkurti, ndërsa Gëzimi ende flinte, për ta bashkuar me 21 të pushkatuarit pa gjyq lidhur me ngjarjen e njohur si ajo e bombës në Ambasadën Sovjetike. Ishte viti 1951. Gëzimi asokohe ishte fëmijë. Njëzetepesë vjet pasi i kishin marrë të atin, për të mos e parë më kurrë, më 1976 pra, autori i librit “O njeri” e sheh veten të arrestuar. Nënës së tij, e mbetur e ve në moshë të re, me dy fëmijë, e që ka përjetuar internimet, i duhet tani, në pleqëri, të përjetojë edhe arrestimin e të birit. Dhe, sikurse shohim në libër, ajo vdes pa e arritur ditën e rënies së këtij regjimi, ndërkohë që i biri është ende në burg. Është gati e pamundur të hysh në kohëzgjatjen shpirtërore të tragjedisë së këtyre grave dhe nënave. “U lodha bir, po shkoj të fle” i duket sikur t’i thotë e ëma e vdekur Gëzimit, për të cilin, siç shkruan ai në një poezi të krijuar me këtë rast, loti ka trajtën e nënës së tij. E kam fjalën për një nga gjërat më të tmerrëshme që shoh sot në krimet e komunizmit kohëzgjatjen e tyre.
Papa Vojtila duke krahasuar dy diktaturat më të egra të shekulit XX, nazizmin dhe komunizmin ka thënë, midis tjerash, se Zoti ka pasur arsyet e veta që e la komunizmin të jetojë më gjatë sesa nazizmin, duke nënkuptuar se ky i fundit ishte më çnjerëzor. Duke menduar krimet e Luftës së Dytë dhe Holokaustin më një anë dhe komunizmin polak, që njohu destalinizmin e vendit që nga vitet 50, më anë tjetër, mund t’i japim të drejtë. Por krahasimi na fton të reflektojmë, megjithatë. Dhe një nga reflektimet nuk mund të mos sillet mbi efektet e kohëzgjatjes së të keqes. Sipas meje nuk gabojmë aspak nëse diktaturën e Enver Hoxhës do ta quanim një Holokaust që zgjati 45 vjet. Dhe efektet e një Holokausti që zgjat 45 vjet janë të paimagjinueshme.
Jam kundër idesë romantike se vuajtja të fisnikëron, të lartëson, të bën më të mirë. Burgu dhe në përgjithësi jeta nën dhunë, frikë dhe terror, janë degradues për njeriun. Vuajtja e deformon e shkatërron atë, i mer tërë energjitë për të mbijetuar. Merret me mend se çfarë efektesh shkatërrimtare provon një shoqëri kur kjo gjendje njerëzore vazhdon me dekada duke goditur dy tre breza. Nobelisti Imre Kertesz, i pyetur se pse ka zgjedhur për protagonist të librit të tij të famshëm “Qënie pa fat”, ku përshkruan Holkaustin, një fëmijë, përgjigjet sepse, sipas tij, diktatura e shndrron njeriun në një fëmijë. Në një fëmijë që kërkon të mbijetojë.
Kjo ka bërë që disidentë të njohur të regjimeve komuniste ndaj pyetjes “Si kemi mbijetuar?” të përgjigjen edhe me pyetjen: ”a kemi mbijetuar vallë?” Nga përvoja personale, gjithë duke shtruar pyetjen: a kemi mbijetuar, mund të them se burgu është një vend/gjendje ndaj të cilit qasja për të mbijetuar kërkon dy qëndrime: përshtatjen dhe refuzimin e përshtatjes, veshjen e rrobës së burgut dhe refuzimin për ta konsideruar atë si rrobën tënde të përherëshme. Vetëm përshtatja është nënshtrim, mbarim; vetëm refuzimi është dalje mendsh. Që t’i arrish të dyja së bashku dhe një ekuilibër të mundshëm midis të dyjave duhet një orientim, apo quaje po deshe qëllim jete.
Ata që në jetën e lirë sot shkruajnë për jetën e burgut janë dëshmi e kësaj rezistence, e këtij mospranimi, e këtij qëllimi jete. Për një pjesë jo të vogël, ky qëllim jete ka qenë të jetuarit për të rrefyer një ditë tragjedinë tonë njerëzore. Libri “O njeri” i Gëzim Peshkëpisë është provë e kësaj mbijetese. “Të ekzistosh do të thotë të mbrrish në një libër” thotë Stéphane Mallarmé.
Nëse do t’ i vija një nëntitull këtij libri ky do të ishte “episode burgu”. Kjo sepse karakteret e shumtë dhe ngjarjet që tregohen në të nuk përshkruhen duke u shtjelluar gjerë e gjatë, por në formë epsodesh. Episodi është si një pikë kulminante i një ngjarjeje apo i njo karakteri që ka mbetur i mbresuar në kujtesë. Është e vështirë të shpjegosh deri në fund mjetet e kujtesës që na bëjnë që ngjarje dhe njerëz t’i harrojmë dhe të tjera t’i mbajmë mend. E sigurt është se ky proces kujtese flet për ndjeshmërinë e sejcilit. Eposodi është kështu si perla e krijuar në guackën e kujtesës pikërisht atje ku mbresa/plaga ka qenë më e fortë. Dhe sejcili ka pikat e veta të ngjizjes së kësaj perle. Nëse do të zgjidhja një prej atyre episodeve të këtij libri që më flasin për ndjeshmrinë e autorit në burg ky do të ishte tregimi “Lupi”. Fetah Lupi, një bashkëvuajtës rom që Peshkëpia e ka njohur që në jetën e lirë pasi kanë qenë mëhalleli, vdes befas nga një infarkt teksa ka një tas alumini në dorë që i ikën nga dora “sikur e hedh tej me përçmim”. Kur autorit, rastësisht, i jepet mundësia ta shohë në morgun e infermierisë, ve re se fytyra e këtij njeriu të pashkolluar, që s’kuptohej se pse e kishi futur në burg, kishte marrë një shprehje që sikur donte të thoshte: “Hë more, se shtihesha sikur nuk merrja vesh se ç’bëhesh…” Humori i zi si një vështrim ironik mbi tragjiken mplekset në episodet e Peshkëpisë me nostalgjinë për të shkuarën dhe dashurinë për jetën, duke na treguar rrugët e mbijetesës ndaj të keqes.
Kampi burg i Ballshit, ku kanë ndodhur shumica e episodeve që tregohen në këtë libër, sot nuk ekziston. Nëse dikush, pasi të ketë lexuar librin “O njeri”, do të kërkojë të shkojë të gjejë barrakat e tij të gjata prej pupuliti, ku ishin vendosur dy rradhë dykatëshe shtretërish prej dërrase me një koridor në mes, do të shohë se ato janë fshirë nga faqja e dheut, sëbashku me guzhinën private, mencën, birucat, rrethimin me tela me gjemba, karakollin ku qendronte ushtari e shumçka tjetër përshkruhet në këtë libër. Duket sikur, paradoksalisht, kohëzgjatja e madhe e diktaturës, në vend se të ndikojë që të ruhet më fort kujtimi i saj, ndikon që bëmat e saj të harrohen. Ndoshta sepse e keqja e saj vazhdon në një formë tjetër, prandaj ka nevojë të kamuflohet.
Ish të burgosurit dhe ish të internuarit që vazhdojnë të shkruajnë për vuajtjen e tyre në kampe burgje e vende internimi, në këtë kuptim, i shoh ende në procesin e rezistencës ndaj të keqes. Kësaj rezistence të kujtesës i shtohet edhe libri i jetës dhe mbijetesës së Gëzim Peshkëpisë “O njeri”. (13 gusht 2009)