Memoria dhe historia

Pas deklaratës së Berishës që kërkoi nga historianët të shkruajnë të vërtetën është hapur edhe një herë debati mbi rishkrimin apo korrigjimin e historisë të shkruar në kohën e komunizmit. Sipas një pale, këndvështrimin e së cilës kërkon të interpretojë kryeministri, kjo historiografi vazhdon të mbisundojë padrejtësisht me deformimet dhe manipulimet e veta prandaj duhet ndryshuar në mënyrë radikale. Kurse sipas palës që përfaqëson kryesisht mendimin e ish komunistëve ajo ka nevojë për ndryshime, por qëndron, megjithatë, në shumë pjesë dhe këto ndryshime nuk mund të bëhen me udhëzime, por janë punë e historianëve.

Përpara se të shpreh ndonjë mendim mbi këtë çështje më duket me vend të bëj një shtjellim paksa më teorik mbi dallimin midis historisë dhe memories pasi ajo çka bije në sy në debatin tonë është konfondimi midis asaj që quhet histori dhe asaj që quhet memorie. Këto të dyja nuk janë sinonime. “Memoria është jetë e një grupi të gjallësh, gjithmonë në evolucion, e hapur ndaj dialektikës së kujtesës dhe harresës, e pavetëdijëshme për deformimet e saj, e brishtë përballë instrumentalizimeve dhe manipulimeve, e aftë për gjumë të gjatë dhe për zgjime të papritura” – thotë historiani frëng Pierre Nora. Kurse, historia, gjithë sipas tij, është diçka tjetër. “Ajo është rindërtimi problematik dhe gjithmonë i paplotë i asaj që nuk është më.”
Memoria, pra, në kuptimin që i jep asaj Nora, është një fenomen gjithnjë aktual. Nëpërmjet saj ne jetojmë, si të thuash, një të tashme të përjetshme. Ajo është e ngarkuar me dashurira, urrejtje, pasione, nostalgjira. Ajo kënaqet me detajet që e bëjnë të ndjehet mirë dhe ushqehet me kujtime nganjëherë edhe të turbullta, apo ikanake apo edhe simbolike. Ajo i nënshtrohet edhe cenzurave, por edhe projektimeve apo transfertave, nëse do të përdorim një koncept psikanalitik. Kurse historia, përkundrazi është një operacion intelektual dhe laicizant, ajo kërkon analizë dhe diskurs kritik. Ndërsa memoria i jep kujtimit një vlerë të shenjtë, historia e çshenjtëron kujtimin, e bën prozaik. Mund të thuhet se ka aq memorie sa çka edhe grupe dhe fraksione. Kurse, për princip, historia duhet t’u përkasë të gjithëve dhe asnjërit. Kjo i jep historisë një vokacion universal që memoria nuk e ka. Sipas Pierr Nora historia dyshon gjithnjë tek memoria, misioni i saj i vërtetë është ta largojë, ta zbërthejë/dekonstrukojë memorien. Ambicia e historisë, sipas tij, nuk është ekzaltimi i asaj që ka ndodhur realisht, por asgjësimi i saj.

Duke e përthyer debatin tonë në prizmin e këtij dallimi midis historisë dhe memories nuk është vështirë të arrish në konkluzionin se debati ynë është një debat mbi memorien paçka se flasim për histori. Krejt shekulli që sapo kemi lënë është ende në shumë aspekte fushë e memorjes; ai nuk ka hyrë ende në fushën e historisë sipas konceptit që i jep historiani frëng. Ne i kemi ende mbi kurriz ngjarjet e Shekullit të XX dhe vazhdojmë të shfryjmë pasionet tona mbi to apo nëpërmjet tyre duke i ekzaltuar apo harruar. Jo vetëm por çështja jonë bëhet shumë më e komplikuar pasi memoria jonë e periudhës së komunizmit ka qenë edhe instrument pushteti, madje i një regjimi diktatorial totalitar që pretendonte se zotëronte të vërtetën e të vërtetave në të gjitha fushat e dijes e që jo vetëm ka shpëlarë trutë e njerëzve nëpërmjet historësë e memories së shkruar prej tij, por ka kryer edhe shumë krime me duart e këtyre njerëzve trushpëlarë. Dhe kjo e rëndon edhe më shumë emocionalisht memorien tonë. Në debatin tonë po ashtu konfondimi i memories me historinë është pjesë e problemit, pasi historiografia komuniste, ndërkohë që ishte kryesisht memorie, dhe pak histori e ideologjizuar pretendonte se po shpaloste të vërtetën e fundit shkencore pasi ajo pretendonte edhe se zotëronte metodën e drejtë: atë të materializmit historik.
Nëse do të tentojmë të karakterizijmë atë që shumëkush e quan historia jonë mbi të cilën debatohet sot, duke e thjeshtëzuar paksa, mund ta ndajmë në tre faza kryesore. Historia nga lashtësia deri më 1912, historia nga 1912 deri në Luftën e Dytë si dhe historia e Luftës e në vazhdim deri më 1991.Përsa i përket periudhës nga 1912 e poshtë historiografia komuniste mund të thuhet se la të paprekur në frymën e saj një historiografi të filluar së shkruari nga Rilindja me metodën e ideologjisë nacionaliste që shërbeu si mit nacional e që mund të përmblidhet në titullin e një emisioni të Radio Tiranës së asaj kohe “Heroizmi i popullit tonë në shekuj”. Për shembull pas Skënderbeut e deri më 1912 historiografia jonë që mësohet nëpër shkollat e mesme përmend vetëm dy tre kryengritje dhe asgjë më tepër, madje glorifikon me frymë nacionaliste edhe një kryengritje si ajo kundër reformës së Tanzimatit e cila në fakt ishte një reformë modernizuese e shtetit. Ky boshllëk gati pesëqind vjeçar shpjegohet me atë se nuk kemi të bëjmë me histori, por me një manipulim me frymë nacional romantike të materies historike, me një mitologji nacionaliste që e përdor historinë si instrument për krijime identitetesh të reja apo për krenari kombëtare. Nevoja e rishkrimit të kësaj historie, çka do të thotë edhe e dekonstruktimit të miteve të nacionalizmit, është diçka që është trajtuar shpesh kudo në Ballkan ku nacionalizmat e ushqyer edhe me manipulimet e historisë shkaktuan tragjedi. Në Shqipëri ky proces rishkrimi ka pasur më pak sukses sa për shkak të prapambetjes së frymës kritike në kulturën shqiptare aq edhe për ndikimin e fortë të historiografisë nacional – komuniste e cila infektoi edhe brezin më të fundit të historianëve. Kjo periudhë nga një anë është më e lehta për tu kthyer në histori në kuptimin që i jep asaj Nora sepse është më larg. Por nga ana tjetër është edhe më e vështira pasi rishkrimi i kësaj historie kërkon historianë sa të ditur aq edhe kurajozë që nuk tremben nga akuzat se po prekin rrënjët e kombit. Të vështirë e bën rishkrimin e kësaj historie edhe fakti se për këtë nuk ka debat serioz as në rrethet akademike as në grupime më të gjera. E vetmja shtysë ka ardhur nga jashtë duke patur parasysh projektet e integrimit evropian që nënkuptojnë edhe normalizimin e marrëdhënieve me fqinjët. Nën ideologjinë e paqes e të integrimit pa dyshim historia mund të shkruhet krejt ndryshe nga ajo e shkruar nën optikën nacionaliste pasi në historinë e marrëdhënieve të shqiptarëve me fqinjët mund të përmenden edhe ato periudha të harruar nga mitologjia nacionaliste kur ata kanë jetuar në paqe e harmoni me njëri tjetrin gjë që përkon edhe me hapësirën më të madhe kohore. Por përsëri kemi të bëjmë me një histori të ideologjizuar, po që sa më kritike e problematike të jetë aq më shumë do t’i afrohet asaj që e quajta në krye të shkrimit histori. Megjithatë le ta lemë periudhën e para 1912 për tu ndalur më gjatë në periudhën e pas 1912 për të cilën duket se është hapur edhe debati ynë i fundit. Përsa i përket fazës nga Lufta e këtej memoria e komunistëve ka kryer procese të paimagjineshme seleksionimi, cenzurimi e projektimi. Zhdukja deri edhe nga fotografitë historike, me retushim, e figurave të padëshiruar historike tregon nivelin banal të këtij procesi. E tillë është edhe periudha nga 1912 e deri më 1939. Edhe ajo ka njohur seleksionime pa fund e lënie në harresë e hiperbolizimie figurash. Edhe në trajtimin e saj arrihet deri atje sa të hiqen figurat e pjesëmarrësve në ngritjen e flamurit duke lënë në ballkon vetëm Ismail Qemalin. Nuk mund të mohoet se pas rënies së komunizmit kemi një përpjekje për ta rishkruar atë që është shkruar mbi periudhën nga 1912 e këtej. Por nuk mund të mohoet se mbetemi në fushën e memories jo të historisë megjithatë. Korrigjimet që i janë bërë kësaj memorieje, ose që tentohet të bëhen diktohet më së shumti nga pasione dhe ndjenja të grupeve të tjera emergjente të ngarkuara me ndjenjë kundërvënieje për padrejtësitë e bëra nga komunistët, për denigrimin e disa figurave dhe lënien në harresë të disa të tjerave ku jo rrallë bardhe e zija kthehet në zi bardh nga memoria e kundërshtarëve të komunizmit. Jemi pra në një proces në zjerjeje, krijimi si të thuash të materialit për historianët që do të vijnë. Por a duhet për këtë t’u imponohet historianëve heshtja derisa të vijë momenti i tyre? Jo. Më një anë mund të thuhet se memoria është një etapë e detyrueshme që duhet të kapërcehet për të arritur në një pikë tjetër, se kalimi nga memoria në histori kërkon kohë dhe inteligjencë duke shtuar se edhe memoria vetë kërkon inteligjencë sepse nga cilësia e memories së sotme do të varej shumë edhe historia e së nesërmes. Nga ana tjetër kurrsesi nuk mund të flitet për një histori që fillon të shkruhet vetëm pasi mbaron procesi i memories. Diskursi kritik i historianit, i cili punon me memorien, por punon kryesisht me dokumente, dhe në libra e revista serioze e jo në gazeta e televizione, mund të fillojë edhe paralel me memorien. Fatkeqësisht ne këtë aspekt kam përshtypjen se ne kemi ngecur. Tekstet më serioze historike, (një për periudhën e Zogut dhe një për Luftën) i ka shkruar një i huaj, amerikani Bernd Fischer. Por më dramatik është fakti se mungon në shkollat tona e në ndërgjegjen tonë në tërësi e në mësimdhënien tonë metoda, fryma apo këndvështrimi i një autori si Fischer, i cili synon të bëjë histori ashtu siç e përkufizon Nora. Në kontekstin që shtjellova deri këtu mendoj se ndërhyrja e kryeministrit duhet parë në dy aspekte. Si përfaqësuesi i një grupimi antikomunist që kërkon të korrigjojë një memorie tejet deformuese të një të kaluare në emër të identitetit e vlerave të grupimit që ai përfaqëson, por edhe si kryministër që ka nën përgjegjësinë e vet edhe programet arsimore ku duhet të mësohet një histori që t’u përkasë të gjithëve jo vetëm një grupimi e që për këtë ka detyrë të tërheqë vëmendjen edhe të mësuesve edhe të shkruesve të teksteve edhe të historianëve. Sipas gjykimit tim si kryetar i një partie politike që lindi nga lëvizja antikomuniste ai mund të kritikohet se sëbashku me partinë e tij ka bërë pak dhe jo me mënçurinë dhe pjekurinë e duhur për tu ngjizur një memorie ndryshe e shekullit të XX shqiptar. Në këtë aspekt mund t’i kërkohet më shumë pasion rishkiues e rivlerësues sepse, nëse historia është kryesisht punë e shkencëtarëve memoria është punë e të gjithëve, edhe e politikanëve, në mos qoftë kryesisht e tyrja. Pa harruar se, megjithë relativitetin e saj, memoria përsëri kërkon ndershmri dhe sinqeritet dhe ndjenjë drejtësie ose politizim të drejtë, pasi edhe ajo duhet të na mësojë të vërteta dhe jo gënjeshtra dhe të na edukojë se si të vlerësojmë. Edhe grupimet e ashtuquajtura të majta e kan lënë pa prekur memorien e tyre të shkruar në kohën e komunizmit për qëllime manipulimi politik kryesisht, mbijetese, vetëmbrojtjeje duke tentuar të vonojnë sa të mundin një proces që vonon kështu edhe rritjen e ndërgjegjes së shqiptarëve. Në vend se të shpenzohen para për të bërë koncerte rok në Pezë me të rinjtë do të ishte shumë më e shëndetëshme që të bëhej atje një simpozium për të venë në vend historinë e Pezës me tërë kompleksitetin e saj. Historia për të cilën flet Nora si “rindërtimi problematik dhe gjithmonë i paplotë i asaj që nuk është më”, nga vetë definicioni që i jep ai, nuk mbaron kurrë së shkruari. Ajo është gjithmonë e paplotë. Çdo kohë ka këndvështrimin e vet, metodat e veta kërkimore gjithashtu. Por nga ana tjetër ky reletivizëm i memories dhe i historisë kurrsesi nuk mund të nënkuptojë pranimin e falsifikimeve dhe manipulimet e kryera nga historiografia komuniste. Madje dhe këto manipulime sot duhet të jenë objekt i memories dhe historisë së re. Së fundi në këto shënime të paplota dua të ve në dukje se kur flitet për historinë, por edhe për memorien, nuk duhet harruar asnjëherë, krahas dallimit midis memories dhe historisë edhe nevoja e ndryshimit të frymës me të cilën është shkruar edhe memoria edhe historia jonë që ka përcaktuar edhe metodën që vazhdon të reflektohet edhe në debatet aktuale. Kjo ka të lidhje me një pyetje themelore: atë se për çfarë na shërben ne memoria apo historia, përse duam tua mësojmë nxënësve në shkolla të kaluarën. Po ta vesh re metodat që përdor memoria apo edhe historia e mitologjizuar nacional – komuniste ato kanë synuar ta venë memorin apo kujtesën në shërbim të identitetit të një grupi që pretendonte se kishte edhe monopolin e së vërtetës e që e vinte këtë në shërbim të pushteti të tij. Roli i historisë si burim identiteti dhe krenarie kombëtare vazhdon të ekzaltohet edhe nga dy grupet e sotme debatuese. Kurse historia në thelbin e vet është një mësuese - “më e madhe e mësuesve” e quan Polibi - që nuk synon t’i shërbejë as pushtetit as përkatësisë as identitetit apo krenarisë, por njohjes prej nga vijmë për të kuptuar më mirë se ku jemi në mënyrë që të ndërtojmë më me mënçuri të ardhmen. Ne na duhet ta njohim sa më mirë historinë e Zogut jo thjeshë për të rivlerësuar më shumë apo më pak ndonjë figurë, qoftë edhe atë të Zogut, (kjo është diçka dytësore) por mbi të gjitha për të kuptuar më mirë se çfarë faktorësh ishin ata që ndikuan që komunizmi ynë të ishte më i egri në tërë Lindjen, dhe diktatori ynë komunist më mizori. Ashtu sikurse na duhet të njohim sa më mirë histiorinë e komunizmit shqiptar për të kuptuar pse po përjetojmë këtë tranzicion kaq të vështirë. (Korrieri, 22 shtator 2007)