Pse Edi Rama i kundërvihet Albin Kurtit

 

  Në Shqipëri, por edhe në Kosovë, ekziston ideja se Edi Rama është aq i fuqishëm sa vendos vetë për gjithçka. Por a është vërtet kështu? Po të pranojmë se është kështu duhet t’i përgjigjemi një pyetjeje tjetër: ku qëndron fuqia e tij?

Nëse do të kërkojmë bazën e pushtetit të Ramës mendoj se kjo qëndron në rolin e tij si mediator midis katër pushtetesh, që, figurativisht, do t’i krahasoja me katër këmbët e poltronës piramidale të pushtetit të Ramës: pushteti ekonomik i të ashtuquajturve oligarkë; pushteti i krimit të organizuar që është investuesi kryesor sot në ekonominë shqiptare; pushteti mediatik ku kanë investuar një pjesë e të parëve dhe të dytëve; dhe, së fundi, por ndoshta më vendimtari: pushteti i atyre që i quajmë partnerët tanë strategjikë, SHBA dhe BE. Kuptohet se këto katër këmbë kanë gishta, thonj, kthetra e thundra të shumta interesash klientelare të ngulura në bazën e piramidës, d.m.th. në ekonominë, në politikën dhe në shoqërinë shqiptare. 

E pra Rama qëndron sot i vetëm si autokrat në majë të kësaj piramide sepse deri tani është treguar mediatori më i aftë për të harmonizuar e konverguar interesat e këtyre katër pushteteve, duke i bindur, me fjalët dhe veprat e tija, se ai u shërben më mirë se kushdo të katërve, madje se, se sikur ai të bjerë, kjo do të ishte edhe rënie e interesave të tyre.   

Loja që ai po bën me ndërhyrjet në krizën Kosovë-Serbi nuk mund të kuptohet jashtë punës së këtij mediatori për të ruajtur e fuqizuar katër pushtetet që e mbajnë në ndenjësen e poltronës. Në momentin aktual  ai po punon më së pari për të rritur besimin ndaj tij te SHBA dhe BE, të cilët, në kuadrin e luftës në Ukrainë, kërkojnë qetësi dhe stabilitet në Ballkan dhe për këtë u duhet t’i bëjnë disa lëshime Vuçiçit paçka se këto mund të jenë kundër interesave të Kosovës. Ndërkaq duke bërë këtë ai po punon njëherësh edhe për interesat e lidhura me tre këmbët e brendshme që tek Rama shohin jo vetëm përfitimet e tyre të paligjshme në hapësirën shqiptare, por edhe garantin që duke u bërë ky sa më i fortë i mbron edhe nga ndonjë goditje ndërkombëtare.

Në këtë kontekst mendoj se, përtej retorikave të mbushura me shqetësimin për interesat e Kosovës e të Shqipërisë, puna që Rama po bën me ndërhyrjet e tij është në funksion të dobësimit në mos eliminimit nga skena politike të kryeministrit të Kosovës Albin Kurti. Pse kështu? Për të shpjeguar këtë nuk mjafton ideja e disave se Kurti është problem për Ramën pasi nuk ka ndaj tij komplekset e inferioriteti që kishte Thaçi. Sipas meje kjo ndodh pasi Kurti paraqet një pengesë për shtrirjen e pushtetit të Ramës në krejt botën shqiptare, me çka nuk duhet të kuptojmë thjesht pushtetin e Ramës, por shtrirjen në Kosovë të sistemit katër këmbësh për të cilin fola më lart.

Se si dhe pse Kurti është pengesë ndaj tre këmbëve shqiptare të këtij sistemi që kanë degëzime edhe në Kosovë, madje edhe në Serbi, kjo është e qartë? Së pari ai e ka marrë pushtetin duke luftuar klasën ekonomike politike që, në bashkëpunim edhe me Ramën, ka punuar për modelin e tre këmbëve shqiptare në Kosovë. Së dyti, me mënyrën se si po qeveris deri tani, oligarkët nuk e po e bëjnë dot për vete, por po i ka kundër sëbashku me mediat e tyre. Gjithashtu, duket se ai nuk ka lidhje as me krimin e organizuar.

Pyetja më e vështirë që lind është: po pse të ketë kundër partnerët të cilët presupozohet se duhet ta mbështesin duke pasur parasysh se është kundër të mësipërmve? Së pari, sepse, siç e tregoi edhe kriza e rrëzimit të tij gjatë pandemisë nga amerikanët, raporti i tij me ta nuk është ndërtuar sipas modelit të Shqipërisë ku politikanët, midis të cilëve shkëlqen Rama, venë gjithmonë interesat e partnerëve para atyre të shqiptarëve (le të kujtojmë vetëofrimin për të sjellë armët kimike, muhaxhedinët, afganët, zgjidhjen e çështjes së kufirit detar duke kënaqur Greqinë, dhënien së fundi të ujit shqiptar Italisë etj. etj.). Së dyti, sepse ambasadorët nuk duket se e kanë aq të lehtë të sillen me Kurtin si guvernatorë që e trajtojnë kryeministrin shqiptar si ambasadorin e tyre, çka u ka rezultuar më komode e ndoshta edhe më fitimprurëse me paraardhësit e Kurtit, e prandaj parapëlqejnë më shumë ata. Dhe, po ashtu, – këtë po e them për provokim – nuk u rezulton të jetë i korruptuar, apo i përfshirë në krime të luftës, që ta shantazhojnë me burg apo me non-grata.

Kështu, gjatë krizës së fundit, Kurti, ose për shkak se kërkon të shkruajë një tjetër faqe të historisë shqiptare ose thjesht për shkak se, duke pasur kundër të gjithë aktorët që përmenda, po e mbështet pushtetin në politika që i pëlqejnë votuesit kosovar, – prandaj dikush i quan populiste, – që i japin përparësi interesave shqiptare për një shtet sa më funksional dhe sa më dinjitoz në raport me Serbinë, por edhe me partnerët. Kjo zgjedhje duket se e ka armiqësuar edhe më shumë me këmbën perëndimore të poltronës së mediatorit të katër këmbëve. 

Dhe ja ku këtij të fundit i shfaqet edhe një herë rasti për ta nxjerrë jashtë loje këtë kundështar. Në diskurset e tij lidhur me krizën ai përmend vazhdimisht  shqetësimin e tij për rrezikimin dramatik që po i bën Kurti interesave të Kosovës. Por nuk mund të mos ngrihen disa pyetjet rreth sinqeritetit të këtij diskursi? Pse ai nuk e mbron Kurtin në sytë e partnerëve duke u kujtuar atyre  politikat e tij për të çliruar shtetin e Kosovës nga kapja – aq më tepër duke pasur parasysh se çfarë zhurme ka bërë, së bashku me ambasadorët amerikanë dhe britanikë, për rrezikun ndaj SHBA-së dhe Britanisë lidhur me të korruptuarin non-grata  Sali Berisha? Po ashtu, a nuk do të duhej që historia, kultura, kushtetuta shqiptare, por edhe thjesht buon-sensi  ta kishte nxitur të pozicionohej kundër izolimit të Kurtit dhe jo të bëhej izoluesi i tij i parë, siç ndodhi para disa ditësh? A nuk mund të përdorte në favor të tij edhe argumentet  e mjaft analistëve perëndimorë që shprehen kundër sakrifikimit të interesave afatgjata të Kosovës dhe të vetë Perëndimit, për disa interesa gjeopolitike afatshkurtra - dhe jo shumë bindëse - të partnerëve, që qartazi kanë hallin të qetësojnë Vuçiçin? Pse mediatori i aftë nuk ka punuar më herët me Kurtin për të hartuar një draft për asosacionin duke e diskutuar me të, me partnerët, madje dhe me Vuçiçin, por nxitoi të hartojë një të tillë ditët e krizës dhe t’ua dërgojë direkt Macronit dhe Schulzit pa ia dërguar më parë Kurtit? Mund të ngrihen shumë pyetje të tilla përgjigja e të cilave, përtej retorikave të tij, të çon tek ideja se  ai nuk ka hall të mbrojë Kurtin dhe interesat e asaj Kosove që voton Kurtin, por ta rrëzojë atë në emër të interesave të asaj Kosove dhe Shqipërie që sundohet nga tre këmbët që mbështesin Ramën. Dhe që të arrihet kjo zgjidhja e krizës duhet të vijë nga ai, i  vetmi partner i besueshëm shqiptar për partnerët, kurse Kurti duhet të trajtohet si shkaktari i saj, si nacionalisti irracional destabilizues që mundësisht duhet eliminuar, pasi rrezik i vazhdueshëm – në fakt i sistemit që mban në këmbë mediatorin e katër këmbëve.

Pa i dhënë të drejtë Kurtit në gjithçka po bën apo mënyrën se si po e bën, dhe gjithë duke mbetur i vëmendshëm ndaj  idesë që qarkullon ndër intelektualë kosovarë se nesër ky kryeministër i gjithëpushtetshëm mund të kthehet në rrezik për demokracinë në Kosovë, mendoj se sot Kurti, me krizën që ka nxitur, po bën mirë e se prandaj ka nevojë të mbështetet, ndihmohet, (ndoshta edhe të korrigjohet), por kurrsesi të izolohet apo eliminohet. Dhe një nga të mirat që po bën, përveç asaj se po i jep dinjitet Kosovës duke kërkuar të trajtohet si shtet i pavarur nga ata që e kanë njohur si të pavarur, është se ka vënë në krizë sistemin Rama – Thaçi – Vuçiç – Partnerë, i bazuar ky në liderë autoritarë që së brendshmi mbahen në pushtet nga oligarkë kriminalë dhe së jashtmi nga politikanë perëndimorë naivë, cinikë apo të korruptuar që i shohin këta autokratë si mjete të shpejtë për të zgjidhur problemet e tyre paçka se kështu thellojnë problemet e popujve që vuajnë këto autokraci. (Panorama, 28 qershor 2023)

Merruni me kasapin më së pari

 

Në prag të zgjedhjeve kam thënë se, sikur të rritej opozita, do të kërkoja me gëzim ndjesë publike për pesimizmin e thellë që kam treguar kur kam folur e shkruar se grushti gradual institucional i shtetit që ka kryer Rama ka instaluar një regjim që ka eliminuar çdo mundësi jo vetëm rrotacioni, por edhe rritjeje. Këto zgjedhje fatkeqësisht e provuan në mënyrë edhe më dramatike se më parë tezën time pesimiste.

Këto ditë kam dëgjuar shumë të përdoret nga disa termi “operacion kirurgjikal”– në kuptimin e një manipulimi pa lenë shenja. Mendoj se është një term i gabuar, që tregon shkallën, në të cilën e kemi humbur ndjeshmërinë demokratike. Sepse, regjimi nuk ka bërë një operacion prej kirurgu, por një ndërhyrje prej kasapi, shenjat e së cilës ulërasin gjithandej.

Për ndërhyrje prej kasapi flet vetë marrja e 53 të bashkive, çka ngre menjëherë dyshime nëse ky vend është demokraci.

Për ndërhyrje prej kasapi flet edhe rritja e përqindjes të votuesve në raport me opozitën për një parti që ka mandatin e tretë dhe që në shumë komuna qeveris për më shumë se tri mandate.

Për ndërhyrje prej kasapi flet edhe gjuha elektorale e Kryeministrit me kërcënime se nuk do të japë asnjë kacidhe për komunat që do të votojnë për opozitën.

Për ndërhyrje prej kasapi flasin edhe disa rezultate me përmbysje spaktakolare për një kohë fare të shkurtër – si ai i Shkodrës dhe Kamzës.

Për ndërhyrje prej kasapi flet edhe fakti se burgjet votojnë 99% për partinë në pushtet.

Për ndërhyrje prej kasapi flet edhe arrestimi dy ditë para zgjedhjeve i kandidatit opozitar të Himarës, Beleri, që provoi se policia dhe prokuroria e reformës në drejtësi, tashmë mund të konsiderohen pjesë plotësisht e integruar e bandës që qeveris për të vjedhur dhe vjedh për të qeverisur.

Për ndërhyrje praj kasapi flasin edhe bëmat e pjesëve të tjera të bandës si Gjykata e Apelit, Kolegji zgjedhor, KQZ-ja dhe KASI-i, që e zhveshën opozitën reale nga sigla, emri dhe flamuri, duke i zhvatur bashkë me to edhe financimin, kohën televizive, komisionerët, numëruesit e me radhë.

 

Ky shkrim do të dilte shumë i gjatë nëse do të vazhdoja të rreshtoja treguesit e kësaj kasaphane. Por nuk është ky synimi i tij. Synimi i tij është të polemizojë me disa (të shumtë) që, në vend se të merren me kasapin dhe kasaphanën, merren me viktimën e hanxharëve dhe thikave të tij. Midis tyre dalloj tri kategori: njërën që e bën në funksion të synimeve të Ramës, për t’i dhënë goditjen përfundimtare opozitës së vetme që e rrezikon akoma, në mënyrë që të livadhisë i patrazuar në narkoshtetin që ka krijuar; një tjetër që thjesht synon të marrë lidershipin e opozitës për hesape personash që nuk merakosen fare se do të shërbejnë si fasadë demokratike e narkoshtetit; dhe një pjesë të dëshpëruarish të sinqertë që shfryjnë mërzinë e humbjes sipas asaj shprehjes: “s’ke ç’i bën gomarit dhe i bije samarit”.

E pra, të gjithë këta bashkohen në tezën, që ka pushtuar ekranet e mediave, se përgjegjëse për këtë humbje është opozita; se sikur ajo të mos ishte e përçarë, sikur të mos kishte në krye non-gratën, Sali Berisha (që disa e përkthejnë: sikur të kishte mbështetje amerikane), kjo humbje nuk do të kishte ndodhur. Disa i shtojnë listës së shkaqeve edhe ndarjen administrative, edhe sistemin elektoral duke na përçuar mesazhin se, sikur të rregulloheshin këto probleme, do ta kishim të garantuar rrotacionin. Të gjithë harrojnë ose bëjnë sikur harrojnë deri edhe faktin se këta probleme – duke filluar që nga përçarja e opozitës e me radhë – janë vepra të mirëmenduara të regjimit për të përjetësuar qëndrimin e tij në pushtet. Të gjithë harrojnë ose bëjnë sikur harrojnë se argumenti “non grata” bie ndesh me faktin se non gratat e Ramës korrën një fitore spektakolare në këto zgjedhje.

Me këtë nuk dua të them se s’duhet të merremi me problemet dhe limitet e opozitës. Dua të vë në dukje se ky lloj diskursi nxjerr në plan të dytë ose dhe zhduk fare nga ekranet problemin e problemeve: atë se fakti që Edi Rama, për të fituar, detyrohet t’u vjedhë e blejë votën atyre, që sipas tij dhe atyre të diskursit nuk i do populli (pasi non grata) tregon se çfarë mund të jetë në gjendje të bëjë ai (së bashku me non gratat e tij) sikur të ndërtohej një opozitë që do ta donte dhe besonte populli. E pra, këto zgjedhje na treguan se po të ndihet i rrezikuar në pushtet Rama dhe banda e tij do të bënte gjithçka për ta nxjerrë nga loja, deri edhe mjete nga ato që nuk i kemi parë akoma të përdoren deri më sot. Rasti Beleri ishte një paralajmërim i kësaj për të gjithë.

Prandaj gjykoj se diskursi i parë post elektoral duhet të nisë nga analizimi dhe denoncimi i kësaj kasaphane me vetëdijen se viktimë e saj, humbësi i vërtetë, nuk është opozita, por populli shqiptar dhe e ardhmja e tij. Edhe vetë diskursi se çfarë duhet të bëjë opozita – që mendoj se ka shumë për të bërë – duhet të nisë nga kjo analizë dhe kjo vetëdije. (Panorama, 22 maj 2023)

Pse nuk bashkëpunojnë shqiptarët

    

Shkrimi ku shtjelloj pse sot jam kundër të baraslarguarve ka hapur mjaft polemika. Duke e interpretuar termin “bashkim” si shkrirje apo rreshtim në kampin e Berisha-Meta disa të baraslarguar e kanë refuzuar këtë ide si kthim mbrapa. Ky shkrim, duke iu referuar edhe historisë së Shqipërisë, synon të mbrojë tezën se pse sot duhet bashkimi  në mbrojte të demokracisë, i kuptuar ky, siç e kam thënë qartë në shkrimin paraardhës, si bashkëpunim i të ndryshmëve; pse ky bashkim nuk po ndodh, si duhet të ndodhë  dhe pse, sikur të ndodhë një ditë ashtu si e mendoj, do të hidhnim një hap të madh përpara në historinë e Shqipërisë.

 

Pak histori më parë

Në librin e saj të ri mbi historinë e Shqipërisë nga viti 1920 në 1939, Nathalie Clayer, duke trajtuar figurën e Zogut, i referohet mes të tjerash edhe librit “Shqipëria përballë Evropës” të gazetarit francez Albert Mousset, botuar në 1930. Duke përshkruar aspiratën e Zogut për të qenë një Mustafa Qemal i Shqipërisë, ajo citon Mousset kur thotë se për të bërë këtë Zogu nuk kishte « ni le désintéressement, ni l’esprit de suite » të Ataturkut, – çka, për ta shpjeguar më gjatë në shqip, do të thotë se nuk kishte as aftësinë për t’u ndarë nga interesat vetjake (në favor të interesit të popullit të tij) dhe as ndjenjën e vazhdimësisë (në realizimin e projekteve të premtuara).

Po të shohim historinë e Shqipërisë do të vërejmë se sa herë ka ardhur puna që interesat e vendit kanë diverguar nga ato vetjake, udhëheqësit shqiptarë kanë zgjedhur këto të dytat duke sakrifikuar vendin. Edhe ndaj projekteve të premtuara po kështu janë sjellë: i kanë braktisur pa ngurrim në emër të atyre vetjake. Kjo ka ndodhur edhe kur interesat e vendit kanë kërkuar bashkimin si bashkëpunim. Sapo ky ka dalë në kundërshtim me interesat vetjake, udhëheqësit tanë kanë zgjedhur përçarjen, konfliktin, dominimin deri në asgjësim të kundërshtarëve sipas thënies “Mors tua vita ma” (vdekja jote jeta ime). Historia jonë është zhvilluar e tëra nën shenjën e kësaj sindrome duke filluar që nga koha para Luftës I Ballkanike kur, siç na tregon Eqerem Bej Vlora, interesat vetjake të liderëve shqiptarë vonuan realizimin e projektit të Hasan Prishtinës të një vilajeti të madh shqiptar që, në një hap të dytë, do të mundësonte krijimin e një Shqipërie dy herë më të madhe me kryeqytet Shkupin. Le të kujtoj gjithashtu se gjatë Luftën së Dytë, sikur komunistët t’i kishin qëndruar projektit të Frontit Demokratik – të bashkimit pa dallim feje, krahine, ideje – dhe më pas marrëveshjes për bashkëpunim që nënshkruan në Mukje me nacionalistët do të mund të kishim pasur një Shqipëri tjetër, pa diktaturën, burgjet, izolimin nga bota dhe përçudnimin e njeriut shqiptar që po e vuajmë aq shumë edhe sot.

Jo vetëm ngjarje vendimtare historike janë shënjuar nga kjo sindromë, por edhe qeverisjet nga një pjesë/parti, madje edhe brenda pjesës/partisë ka mbizotëruar interesi vetjak i liderit të saj. Kështu Zogu, për hir të interesave të tij personale, bëri armiq të tij gjysmën e shqiptarëve më me kulturë duke i dëbuar, edhe vrarë, duke i nënshtruar, korruptuar, injoruar, çka e privoi Shqipërinë  nga politika shumë më të mira. Për Enver Hoxhën as që ia vlen të jepen shembuj sepse ai e çoi në ekstrem këtë sindromë, deri në izolimin e shqiptarëve nga e gjithë bota.

Të njëjtat paaftësi kanë vazhduar ta lektisin Shqipërinë edhe pas rënies së komunizmit ku dominimi i interesave vetiake të individëve në pushtet, në dëm të interesave të vendit janë zhvilluar në kushtet e demokracisë ku presupozohet pikërisht bashkëjetesa e të kundërtave për të përfaqësuar interesa sa më të gjera dhe mbledhur kontribute sa më të shumta.

Sigurisht historia tregon se ky nuk është vetëm fenomen shqiptar, por ashpërsia dhe ekstremizmi me të cilin është shfaqur në historinë tonë e bën një rast ulëritës ndër vendet e kontinentit ku jetojmë. E bën edhe më ulëritës fakti se gjatë mbi njëqind vjet pavarësi nuk kemi nxjerrë dot një figurë udhëheqësi ndryshe, çka tregon se kjo sindromë nuk është çështje personash, por tipar karakterial i shumicës së shqiptarëve i ndërtuar nga shkaqe historike kulturore.  Ndër këta shkaqe do të përmendja si kryesore: mbizotërimin e një shoqërie klanore që, siç thoshte Mid’hat Frashëri pas pavarësisë, i duhej të krijonte nga një grumbuj fisesh një komb; të qenit me katër fe, por pa qenë thellësisht besimtarë në asnjërën; të jetuarit një kohë relativisht të shkurtër së bashku; shkatërrimin që i bëri regjimi komunist, nëpërmjet kolektivizimit të dhunshëm, njeriut si qenie që ka nevojë të lidhet në komunitet me të tjerët;  mbizotërimin në kohën e neoliberizmit që jetojmë të individualizmit ekstrem të kuptuar në Shqipëri, banalisht, vetëm si kamje materiale.

Në rreth vicioz këto shkaqe kanë krijuar pushtetarë që sillen si kafshë grabitqare ndaj popullit dhe këto sjellje kanë kultivuar kulturën e grabitqarit tek populli. 

 

Mbi gjendjen e bashkimit sot

 

Gjithë sa kam shkruar më lart nuk duhet lexuar në terma pesimizmi, por si analizë kritike e së shkuarës nisur nga e keqja e së tashmes dhe nevoja për t’u çliruar prej saj. Le të kthehem tani tek polemikat rreth shkrimit tim mbi nevojën për bashkimin si bashkëpunim në mbrojtje të demokracisë.

Teza e shkrimit bazohej në konstatimin se megjithëse në qeverisjet Nano – Majko – Meta – Nano (1997 -2005), Berisha –  Berisha-Meta (2005 - 2013) dhe Rama-Meta (2013 – 2017) ka sunduar sistemi oligarkik i korrupsionit ky ka qenë pluralist dhe ka mundësuar rotacionin, kurse pas vitit 2017 ka ndodhur një grusht shteti nga lart për vendosjen e një regjimi mono partiak, që po fundos edhe ato pak shtylla të dobëta demokracie të sapo ndërtuara e që janë bazamenti mbi të cilin mbahemi të gjithë. Prandaj ndaj këtij rreziku lipset bashkëpunimi kundër këtij grushti shteti, i sa më shumë aktorëve politikë: parti opozitare, shoqëri civile, intelektualë  por edhe i njerëzve të përgjegjshëm të partisë në pushtet, çka e kam ilustruar duke sjellë shembullin e protestave në Izrael, ku njerëzit u ngritën së bashku, pushtetarë dhe opozitarë, fetarë dhe jo fetarë, të majtë dhe të djathtë, punëtorë dhe punëdhënës sapo u projektua nga Netanyhau grushti i shtetit nëpërmjet kapjes së drejtësisë, çka tek ne nuk është më projekt në letër po ka hedhur shumë kate.

 

PD-ja e vulës

 

Në fakt kam kohë që e shpreh tezën e nevojës së bashkëpunimit kundër projektit të Ramës që po ndjek mësimin e vëllait të tij të madh Erdogan se “demkracia është si një tren të cilit i hipën deri sa arrin në stacionin e duhur”. E kam thënë edhe në kohën kur opozita e drejtuar nga Basha deklaronte se “ky regjim nuk rrëzohet dot me zgjedhje”, se “opozita nuk mund të shërbejë si fasadë e regjimit”; kur fliste për nevojën e një “republikë të re” që do të mund të arrihej vetëm nëpërmjet bashkimit të shqiptarëve në protesta dhe mosbindje civile deri në destabilitet – si për shembull me djegien e qendrave të votimit në rastin e zgjedhjeve lokale 2019. Mirëpo çfarë ka ndodhur? Ç ‘prej atëherë Rama ka zbritur nga treni dhe ka filluar eliminimin përfundimtar të opozitës. Argumenti kryesor që i është shitur popullit për të maskuar këtë grusht shteti është se Rama fiton sepse nuk ka alternativë pasi opozita është e dobët se ka brenda njerëz si Berisha dhe Meta, që janë përfaqësuesit e sistemit të korrupsionit. Kaq i fortë është bërë ky argument me ndihmë të ndërkombëtarëve, por edhe të të baraslarguarve dhe të një pjese të mirë të shoqërisë civile, saqë më në fund, pas 25 prillit, e përqafoi edhe vetë lideri i PD-së Lulzim Basha. Ndonëse e pa qartë se si ia blenë e manipuluan zgjedhjet, (pasi kishte parë ndryshimin e njëanshëm të kodit zgjedhor me miratimin e ambasadores amerikane) në vend se t’i përdorte këto e të tjera fakte skandaloze si argument se sistemi i vjetër është shndërruar në regjim që nuk rrëzohet me votë, ai iu nënshtrua kërcënimeve të ambasadores amerikane se do të hante bar po të mos e pastronte partinë nga Berisha dhe ndjekësit e tij. Kësisoj, duke pranuar edhe “non grata-n” ndaj Berishës ai e transferoi përgjegjësinë e humbjes nga “regjimi që nuk rrëzohet me zgjedhje” tek partia e tij. Të njëjtën gjë po bëjnë sot edhe delfinët e tij të vulës. Ndonëse rasti Mac Gonical tregoi qartë se me shumë gjasa “non grata” amerikane ishte vepër e ca amerikanëve të korruptuar e mashtruar nga Rama ata vazhdojnë të kurojnë interesat tyre vetjake duke manipuluar me “non grata-n”. Për të marrë vulën e pamerituar të partisë shkuan tek ajo drejtësi që më herët e kishin denoncuar për mbylljen e dosjeve të bashkëpunimit të Ramës me krimin për vjedhjen e votës dhe vazhduan përçarjen e partisë, duke na e shitur kthimin e tyre në “fasadë të regjimit”. si reformim dhe pastrim të PD-së.

 

Të baraslarguarit

 

Roli i të baraslarguarve kundër bashkëpunimit, kur nuk bëhet fjalë për atë të fshehin me Ramën apo Veliajn, diktohet nga fakti se vetë ekzistenca e tyre identitare programore është ndërtuar mbi refuzimin e opozitës së sistemit.

Sikur të ishim në kushtet e para 2017-tës, të një sistemi oligarkik të korrupsionit, por me mundësi rotacioni, interesat e të baraslarguarve do të kishin qenë në një kahe me interesat e vendit. Shqipëria ka dëshpërimesh nevojë për parti të reja me ide dhe programe socialiste dhe liberal-demokrate, të cilat, duke denoncuar sistemin e ngritur nga partitë e vjetra, do të shërbenin, në mos për fitoren e një force të re, për të korrigjuar partitë e vjetra. Mirëpo, në kushtet kur ky sistem ka degjeneruar në regjim monopartiak, imperativi i çdo opozitari duhet të jetë bashkimi si bashkëpunim për të frenuar grushtin e shtetit. Ndërkaq, duke menduar vetëm për interesa të ngushta, të baraslarguarit nuk bashkohen as me njëri tjetrin,  duke vazhduar të argumentojnë se shkaku që në Shqipëri nuk ka më rotacion është opozita e vjetër. Kjo shpjegon pse nuk i kemi dëgjuar p.sh. të flasin për reformën në drejtësi si manovër e Ramës për ta kapur atë, të denoncojnë raste si ai i gradimit në SPAK të prokurorit të Elbasanit që mbrojti vjedhjen e votës së PD-së, të shohin se oligarkët janë rreshtuar thuajse të gjithë tek Rama kurse ata që janë kundër po sulmohen nga institucionet e kapura me në krye drejtësinë;  mosozot pastaj të denoncojnë ambasadoren amerikane që shkel me këmbë konventën e Vjenës duke u sjellë njëherësh edhe si arbitër edhe si mesfushore e skuadrës së Ramës. 

Me një fjalë, në kushtet e regjimit, diskursi i të baraslarguarve se përgjegjësinë për mungesën e rotacionit e ka opozita e vjetër, se çdo aleancë me të është kthim prapa, sot përkthehet si një aleancë interesash me Ramën pasi përcjell idenë se Rama duhet të prijë përpara në krye të regjimit derisa opozita e vjetër të reformohet ose të zhduket dhe të zëvendësohet nga të baraslarguarit apo ndonjë forcë idealiste që ende s’ka lindur. Kjo realisht do të thotë deri në kalendat greke sepse grushti i  shteti po na tregon çdo ditë se fryma opozitare idealiste është në zhdukje. S’ka si të jetë ndryshe, e tregon  edhe historia: idealizmat lindin në një shoqëri që ecën përpara dhe jo në një shoqëri që degradon përditë nën peshën e padijes, krimit dhe korrupsionit.

 

PD-ja e foltores

 

Larg qoftë nuk dua të përjashtoj Berishën dhe Metën nga sindroma e mos shikimit përtej interesit vetjak dhe e mungesës së koherencës. E kanë manifestuar atë me bollëk kur kanë qenë në pushtet si njëri edhe tjetri. Jo më kot kjo është akuza që ngjit më shumë kundër tyre.

Sot personalisht gjykoj se interesat e tyre vetjake në rrëzimin e Ramës janë në një kahe me interesat e shumicës së shqiptarëve, pasi janë të vetmit që e kanë artikuluar me forcë rrezikun e fundosjes së bazamentit mbi të cilin qëndrojmë të gjithë, por do të ishte një gënjeshtër e madhe të thuash se këtë po e bëjnë duke kapërcyer interesat vetjake. Sindroma e interesit vetjak duket qartë në atë se ata   injorojnë faktin se interesat e shqiptarëve për të shpëtuar demokracinë kërkojnë shumë më tepër njerëz nga ç’mund të mbledhin ata. Me fjalë të tjera ata injorojnë faktin se, për shkak të përgjegjësive të tyre në ndërtimin e sistemit oligarkik të korrupsionit, të ngarkuar me potencialitetin e degjenerimit në regjim, sot ka shumë njerëz që nuk mund t’u besojnë, që minimalisht, kanë nevojë për garanci të tjera e jo që ata t’u paraqiten si garantë të mjaftueshëm, si  e bardha kundër të zezës. Është e vërtet që ata e kanë kërkuar bashkimin, por  nën komandën e tyre dhe jo duke u ofruar si partnerë të mundshëm bashkimi si bashkëpunim me garantë të tjerë, duke respektuar edhe kushtëzimet e tyre, në emër të një çështjeje që u përket të gjithëve.  

 

Modalitetet e këtij bashkëpunimi

 

Në këtë pikë nuk mund të mos dal tek modalitetet e mundshme të bashkimit si bashkëpunim. Nuk marr përsipër të gjej formulën e përsosur  pasi mendoj se ajo duhet të arrihet nëpërmjet një procesi dialogimi e kushtëzimi të ndërsjellë të të gjithë atyre që e shohin instalimin e regjimit si rrezikun kryesor. Mund të them, megjithatë, se nuk e mendoj si një “bashkim për fitore” siç është emri i koalicionit Berisha – Meta – por si një bashkim edhe më i gjerë edhe pa fitore, si një “katekon” siç do të thoshte Carl Schmidti, për të frenuar triumfin e së keqes që po e rrezikon vendin. Aq më pak e mendoj si një bashkim për fitore në zgjedhjet lokale me programe dhe projekte për të përmirësuar trafikun, shërbimin urban, pastrimin e plehrave etj., ndërkohë që po shohim përditë dhunimin e lirisë së këtyre zgjedhjeve nga arroganca e grushtit të shtetit.. Për mua zgjedhjet lokale janë një rast për ta ringritur problemin e bashkimit dhe për të gjetur modalitetet e bashkimit pasi ato janë një stres-test që tregon shumë qartë gjendjen, mundësitë ose pamundësitë e këtij në lojën politike. 

Bashkimi më i mirë që kam në mendje do të ishte ai i një lëvizje për demokracinë që mundësisht, nëpërmjet protestash të fuqishme, nuk do t’ i lejonte fare zgjedhjet në kushtet aktuale – siç mendonte edhe dora vetë Lulzim Basha para disa vjetësh – derisa të imponohej dorëheqja e qeverisë. Pastaj qeveria e dalë nga kjo lëvizje do të duhej të punonte pikë së pari për krijimin e zgjedhjeve të lira nëpërmjet një sërë operacionesh pastrimi të kapjes së shtetit nga Rama, që do të depolitizonin policinë dhe drejtësinë, që do të çlironin mediat, që do të hiqnin monopolet në ekonomi dhe do të nxirrnin krimin nga ekonomia dhe politika e do ta fusnin në nëntokën nga ka dalë. 

 

Si përfundim

Siç duket bathët bashkimi që sugjeroj nuk ka ndodhur dhe as ka mundësi të ndodhë pikërisht për shkak të sindromës që shtjellova e që, fatkeqësisht,  e shoh edhe tek moshat më të reja që më kujtojnë thënien e Konicës se “në Shqipëri nuk ka të rinj por ca që kanë lindur me parë dhe ca më prapa.” Një i baraslarguar nga të tre kategoritë që analizova do të mund të thoshte: duhet të ikin të gjithë këta, që të shpëtojë Shqipëria. Por kjo, realisht, do të thotë që të boshatiset Shqipëria sepse ajo përbëhet nga këta njerëz. Për mua dalja tek politikani që arrin kulturalisht aftësinë për t’u ndarë nga interesat personale (në favor të interesit të popullit të tij), që i qëndron me konsekuencë projekteve që ka premtuar, që e sheh bashkimin si bashkëpunim dhe jo si rreshtim prapa tij nuk mund të vijë as nga qielli, as nga Amerika, por nga praktika e ndeshjes së përditshme me të keqen që prodhon sindroma në fjalë. Vetëm nëpërmjet kësaj dialektike, që në thelb është vetë lufta për demokraci, mund të ndërtohet një  ndërgjegje e re kolektive – kujtoj se disa popuj e kanë ndërtuar këtë nëpërmjet prerjes së kokës mbretërve dhe prap duke luftuar përditë që mbretër të tjerë asisoj të mos rikthehen – çka do t’ia bëjë jetën të vështirë, në mos të pamundur, çdo politikani që do të guxojë të verë interesin e tij kundër interesit të vendit të vet.

 

Panorama, 26 prill 2023

Pse sot jam kundër opozitës antisistem apo “të barazlarguarve”

 

Kam qenë një ish i barazlarguar antisistem që, në vitin 2015, ka votuar për grupimin rreth Gjergj Bojaxhiut dhe në vitin 2017 për “Librën” e Ben Blushin, me idenë se tre partitë kryesore kishin krijuar një sistem të korrupsionit oligarkik që duhej sfiduar nga parti të reja. Këtë fakt ma kujton sot një pjesë të barazlarguarisht të cilët më kërkojnë një mbështetje që s’mund t’ua jap pasi kam ndryshuar mendim. Ky shkrim është në vazhdën e shpjegimeve që kam dhënë  privatisht dhe publikisht për shkakun pse kam ndryshuar mendim.

Përgjigja është shumë e thjeshtë: sepse ka ndryshuar sistemi, çka do të thotë se tjetër gjë është të ishe antisistem deri në vitet 2015 - 2017 dhe tjetër gjë është të jesh sot antisistem. Le ta shtjelloj çfarë kuptoj me këtë.

Në vitet që përkojnë me mandatin e parë të Ramës, kur ai qeveriste së bashku me Ilir Metën, zhgënjimi me partitë e sistemit e mbylli shpejt ciklin e tij të plotë. Edhe për shumicën e atyre që ushqenin iluzionin se Rama do ta godiste sistemin u bë e qartë se ai po e kalëronte atë, siç bëri Berisha më 2005 pasi kishte dhënë të njëjtat premtime. Jemi në kohën e fillimit të ikjes së dytë masive të shqiptarëve, që përkon edhe me kohën - midis zgjedhjeve lokale të vitit 2015 dhe atyre të përgjithshme të vitit 2017 – kur një numri jo të vogël njerëzish, ndër të cilët kam qenë pjesë aktive edhe vetë, iu duk se kishte ardhur momenti i krijimit të partive të reja, që do të tërhiqnin zonën gri të të zhgënjyerve drejt marrjes së pushtetit. Por jemi edhe në kohën kur Rama fillon projektin që do të shfaqet hapur në zgjedhjet e vitit 2017 kur hedh parrullën se e keqja buron nga të tjerët, që i quan “parti të tepsisë”, dhe kërkon të gjithë pushtetin në duart e veta. Rezultati i zgjedhjeve të vitit 2017 bëri të qartë edhe për më optimistët e të barazlarguarve antisitem se kryepartia e sistemit dhe aleatët e saj, oligarkë si Doshi apo Rakipi, fituan jo vetëm kundër opozitës së sistemit, por edhe kundër të barazlarguarve antisistem.

Teza ime, që shpjegon pse kam ndryshuar mendim, është se që prej asaj kohe hyjmë në një fazë të re të sistemit që ndryshon në mënyrë cilësore karakterin e tij duke e shndërruar në regjim. Personalisht këtë fazë e kam quajtur shpesh “putinizëm”, “parti shtet”, “Tirani të maxhorancës” duke patur parasysh një sistem ku maxhoranca, ndryshe nga ç’ka ndodhur deri në 2013, megjithë konsumimin nga pushteti vjen duke u forcuar, kurse opozita vjen duke u dobësuar pa arritur dot më të kryejnë rotacion. Duke iu referuar një shkrimi të Yuval Hararit të datës 9 mars 2023 me titull: “Ajo që po bën qeveria izraelite nuk është një reformë në drejtësi por një grusht shteti” do ta quaja sistemin ku jemi edhe një grusht shteti të kryer nga lart.

Harari, nisur nga projekti i Netanyahut për të kryer një reformë në drejtësi, që do t’i japë atij  mundësinë e kontrollit mbi të, thotë se ka dy forma grushtesh shteti: ata që nisin “nga poshtë” kur psh. gjeneralë të etur për pushtet sulmojnë selitë e shtetit me tanke dhe rrëzojnë pushtetarët e radhës; si dhe ata që nisin “nga lart” kur qeveritë e ardhura  në pushtet në mënyrë të ligjshme, fillojnë e përdorin pushtetin për të siguruar përjetësinë e pushtetit.

Është ky lloj grusht shteti nga lart, që, ndryshe nga të parët nuk kryhet në pak ditë dhe me dhunë, por gradualish dhe në mënyrë paqësore, që ka projektuar Rama dhe që po e çon drejt realizimit të plotë. Këtë e ka kryer dhe po vazhdon ta kryejë jo vetëm nëpërmjet kapjes të aktorëve më të rëndësishëm të ekonomisë (ku duhet përfshirë edhe krimi i organizuar), të mediave, të shoqërisë civile, por edhe nëpërmjet  disa reformave ligjore si ajo në drejtësi, ajo administrative, ajo zgjedhore, – për të përmendur vetëm ato më kryesoret. Në këtë proces ndryshimi ligjesh, medemek në emër të së mirës së popullit, që kemi parë t’a kryejnë edhe lider autoritarë si Putini, Erdogani, Orbani apo Kazinski, veçanërisht kur flitet për reformën në drejtësi, duhet përmendur edhe kapja dhe përdorimi i ndërkombëtarëve  nga Rama. Madje kjo duhet theksuar në mënyrë të veçantë pasi ata kanë shërbyer si legjitimues edhe si financues të këtij grushti shteti me aktorë kryesorë më herët ambasadorin amerikan Donald Lu dhe atë të BE-së Romana Vllahutin dhe më pas me ambasadoren amerikane Yuri Kim dhe atë të BE Soreca.

Si rezultat i këtij grushti gradual shteti sot nuk jemi më në sistemin që kemi pasur deri në vitin 2015 - 2017 por në një regjim, që ka instaluar një lloj gjendjeje të jashtëzakonshme, që sipas Ramës duhet të zgjasë derisa  ai të pastrojnë përfundimisht të keqen – retorikë tipike kjo e diktaturave ku pastrimi i së keqes identifikohet me eliminimin e kundërshtarëve politikë dhe gjendja e jashtëzakondëshme jo vetëm nuk mbaron kurrë, por sa vjen e rëndohet. Për rrezikun e kësaj gjendjeje të jashtëzakonshme ka paralajmëruar edhe Komisioni i Venecies kur kritikonte reformën tonë në drejtësi, duke u shprehur për vetingun se “një zgjidhje e tillë radikale do të ishte e pavend në kushte normale” dhe se “si çdo masë e jashtëzakonshme, (ajo) krijon rrezikun e kapjes së gjyqësorit nga forca politike që kontrollon procesin”. (shih për këtë edhe shkrimin tim të janarit 2016 “Draft – kushtetuta e një grushti shteti” (http://perpjekja.blogspot.com/2016/01/draft-kushtetuta-e-nje-grushti-shteti.html))

Shkurt, situata e krijuar që kur ka nisur ky grusht gradual shteti nuk është më ajo e vitve 2015-2017, kur e mendonim rotacionin si diçka të garantuar dhe synonim që ky të sillte në pushtet forca të reja. Sot jemi në një regjim që po punon në mënyrë gjithnjë e më agresive për eliminimin e kundërshtarëve sa duke ndryshuar ligje aq dhe duke shkelur, i pacënuar nga drejtësia që ka kapur, ligjet që kanë mbetur ende pa ndryshuar. Prandaj të jesh  antiregjim sot nuk është e njëjta gjë me të qënit antisistem dje.

Se çdo të thotë të jesh antiregjim sot mjaft të shohësh se çfarë ndodhi këto ditë në Izrael ku, për të mbrojtur demokracinë e kërcënuar nga reforma në drejtësi  e Netanyahut, u bashkuan kundër tij jo vetëm krejt opozita, por edhe shoqëria civile edhe presidenti i vendit Isaac Herzog deri dhe ministra të qeverisë si ai i mbrojtjes Yoav Gallant dhe ku, më në fund, u shpall edhe një grevë e përgjithshme që e detyroi Netanyahun ta ngrijë reformën në drejtësi. 

Ndërkaq tek ne, po të ndjekësh diskursin e të barazlarguarve antisistem, do të dallosh se shumica e tyre, me vetëdije apo pa vetëdije, e injorojnë këtë grusht shteti gradual që ka ndodhur dhe vazhdojnë të pretendojnë se jetojmë në të njëjtin sistem si të para vitit 2013. Po të vesh re këta nuk e përdorin fjalën regjim. Sipas tyre rotacioni në Shqipëri nuk ndodhi pas 8 vjetësh, siç kishte ndodhur më parë, jo sepse Edi Rama ndryshoi pabesisht ligjin elektoral duke eliminuar koalicionet, as sepse, duke shkelur ligjin i pacënuar nga drejtësia, kishte ngritur një sistem të tërë patronazhistësh, që është ende në veprim, (rreth 900 000 vetë) për të gjuajtur votues, as sepse, gjithë duke shkelur i pacënuar ligjin kishte shpërndarë tendera e dëmshpërblime tërmeti në kohë fushate, as sepse kishte vënë në veprim për shantazhim dhe blerje votash bandat e krimit të organizuaar të mbrojtur nga prokurorët dhe policët e shtetit,  por sepse opozita, duke qenë pjesë e sistemit, nuk i frymëzon njerëzit për ta përmbysur atë me votë. 

Kur flas për të barazlarguarit kam parasysh disa kategori syresh kufiri midis të cilëve nuk mund të ndahet prerazi. Kam parasysh të barazlarguarit e rremë: ata që e kanë kthyer këtë në një biznes personal e shfaqen në prag të zgjedhjeve për t’i hequr vota opozitës së sistemit, dhe që pastaj zhduken për t’u rikthyer në prag të zgjedhjeve të tjera; kam parasysh ata që e bëjnë sepse besojnë vërtet se jemi në vitin 2015 nga mungesa e instiktit politik apo pse u është errësuar ky nga ambiciet për protagonizëm; të tjerë që besojnë, edhe pas skandalit Mac Gonical, se ndërkombëtarët nuk do ta lejojnë ndërtimin e një diktature në Shqipëri. Ka edhe një kategori të barazlarguarish që e përdorin fjalën regjim, dhe janë kundër tij, por që nuk kërkojnë bashkimin e të gjitha forcave që janë në opozitë për të ndalur të keqen, pasi urojnë rritjen e saj deri në atë pikë saqë regjimi të rrëzohet nëpërmjet një dhume ndëshkuese popullore. Ndër të barazlarguarit duhen futur edhe më të këqijtë e të këqijve: indiferentët, për të cilët Ajnshtajni thotë: “Bota është një vend i rrezikshëm, jo ​​për shkak të atyre që bëjnë vepra të liga, por të atyre që rrinë e shikojnë dhe nuk bëjnë asgjë.”

Në fakt, të gjithë këta së bashku, aktivisht apo pasivish, po punojnë bash për  të kundërtën e atij bashkimi që na tregoi shoqëria izraelite kur ndjeu se po i kërcënohet gjëja themelore mbi të cilën qëndrojnë të gjithë: demokracia. Pa mënjanuar edhe rolin e opozitës së sistemit në këtë që po ndodh, do të thoja se, me vetëdije apo pa vetëdije, të barazlarguarit po punojnë për shkatërrimin e çdo bashkimi nëpërmjet ç’orientimit, ndarjes, përçarjes së njerëzve në sa më shumë pjesë.  E gjitha kjo shkon në favor të parimit përça dhe sundo që përdor Rama për të çuar përpara grushtin e tij të shtetit deri në eliminimin e plotë të kundërshtarëve përfshirë edhe të barazlargurit që duket e kanë harruar (apo nuk e kanë mësuar kurrë) atë thënien e priftit gjerman Marin Niemöller”: “Në fillim morën romët dhe unë u kënaqa sepse ata ishin hajdutë. Pastaj morën ebrejtë dhe unë nuk fola sepse më dukeshin antipatikë. Pastaj morën homosksualët, dhe u çlirova, sepse më bezdisnin. Pastaj komunistët dhe unë nuk thashë gjë se nuk isha komunist. Një ditë erdhën e më morën mua dhe nuk kishte mbetur më kush të protestonte.”

 

Panorama, 31 mars 2023

Kosova pas 15 vjetësh në një kontekst të ri gjeopolitik

  

Intervistë me Fatos Lubonjën

 

 

Në vargun e emrave që Gazeta Express ka intervistuar me rastin e 15 vjetorit të pavarësisë është edhe shkrimtari dhe publicisti i njohur shqiptar, Fatos Lubonja. Në këtë intervistë e cila është realizuar për dy ditë, Lubonja ka folur për pozitën në të cilën gjendet aktualisht Kosova, përballjen me zhvillimet masive gjeo-politike dhe për rreziqet e mundshme të një lufte të botërore. Lubonja në këtë intervistë ka dhënë edhe pikëpamjet e tij për proceset nëpër të cilat po kalon Kosova, për atë nëse kanë mundur gjërat të bëheshin më mirë dhe gjithashtu edhe për kryeministrin Kurti dhe ndryshimin e tij karshi Kosovës shtet.

 

Intervistoi Besnik Velija: 

 

Gazeta Express: Çfarë dëshmon për vetë Kosovën dhe klasën politike kosovare fakti që shteti i Kosovës në këtë ditëlindje të 15 udhëhiqet nga një kryeministër i cili në statutin e partisë që drejton e ka synim bashkimin e Kosovës me Shqipërinë?

 

Fatos Lubonja:Për mua, kjo dëshmon faktin që politika shqiptare, politikanët shqiptarë, partitë politike shqiptare kanë ecur dhe ecin në dy shina, njëra evropianiste, e afrimit gjithnjë e më shumë me Evropën, e zhdukjes së dallimit të kufijve nëpërmjet futjes në ombrellën evropiane, etj. dhe tjetra nacionaliste. Problemi është se kjo e dyta, në vend se të vijë duke u dobësuar në favor të së parës, ka mbetur e fortë edhe për shkak se ideja e Europës nuk është më ajo e viteve 90-të të mbarimit të luftës së ftohtë kur ishte shumë më tepër inspiruese. Mund t’i quajmë dhe plani A dhe plani B. Sigurisht Kurti e ka pasur më të theksuar sesa partitë e tjera kosovare elementin nacionalist shqiptar që bën thirrje për bashkim. Por gjithsesi, mesa di, nuk ka ndonjë parti në Kosovë që të ketë dalë në mënyrë të hapur kundër idesë së bashkimit në emër të një Kosove të pavarur, sovrane e shtet me vete etj. Gjithmonë ka ekzistuar ky ambiguitet, edhe në politikat e Shqipërisë përsa i përket Kosovës. Ky është edhe një ambiguitet i Serbisë, sepse edhe serbët punojnë me një projekt evropianist A, dhe me një plan B sipas të cilit presin në një të ardhme një kontekst gjeopolitik tjetër ku mund të realizojnë synimet e tyre nacionaliste, të anulojnë njohjen e Kosovës etj.. Dhe do të thoja se ky dualizëm është një fenomen që e gjejmë edhe në BE madje në shtetet themeluese. Sigurisht jo në këtë dualizmin kaq hipokrit që kemi ne, por edhe atje gjithnjë e më shumë janë rritur partitë sovraniste, eurospektike, pasi gjysma e popullsisë nuk beson te Evropa sipas sondazheve. Dhe kjo reflektohet me politikat e dyfishta ku me një anë flitet për Evropën, për një federatë evropiane, për një ushtri evropiane, politika të jashtme evropiane, por nga tjetër politikanët shohin interesat e vendit të tyre ku thonë: “Italia e para”, “Franca e para”... Kjo vlen edhe për partitë që njihen si evropianiste. Në një kontekst më të gjerë unë kështu e interpretoj edhe Albin Kurtit dhe partinë e tij Vetëvendosje, si dhe ndryshimet që ka bërë ai nga ideja e parë. Sigurisht ka edhe veçoritë e veta. 

Gazeta Express: Kryeministri Kurti e ka evoluar këtë qëndrimin e tij edhe për shtetin e Kosovës, për flamurin që e quante lara-lara , për himnin nuk zgjohej fare në këmbë, tani edhe kur pyetet për bashkimin me Shqipërinë i devijon paksa pyetjes. Si e shihni përshtatjen e z.Kurti me rrethanat. A është në shërbim të vetvetes dhe partisë duke e parë si interes ardhjen në pushtet, apo e shini si tregues që pas gjithë këtyre viteve që kryeministri ka filluar të besojë më shumë në Kosovën si shtet?

Fatos Lubonja: Kjo është një pyetje shumë intriguese që na bën të hyjmë në hamendje, në psikologjizma, ndoshta edhe në traditën tonë që na tregon se politikanëve tanë, si rregull, tjetër gjë kanë premtuar kur kanë qenë në opozitë dhe tjetër gjëkanë bërë kur kanë marrë pushtetin.

Unë mendoj se Kurti i ruan ende ato shpresa, ato mendime të bashkimit, por ka përballë një pamundësi realizimi që i tejkalon mundësitë e tij. Nuk duhet të harrojmë kur flasim për këtë temë një aktor tjetër në lojë që historikisht ka qenë vendimtar edhe për njohjen e Shqipërisë, por edhe çlirimin e njohjen e Kosovës, atë ndërkombëtar. Fatet e vendeve si tona fatkeqësisht janë vendosur nga fuqitë e mëdha sipas konteksteve gjeopolitike të kohës. Kjo i jep Kurtit një alibi për ndërrimin e qëndrimit: ai mund të thotë se i duhet të nënshtrohet për interesin e Kosovës jo të pushtetit të tij. Prap ne ngremë pyetjen: historia jonë tregon se politikanë tanë për pushtetin e kanë tradhtuar çdo flamur që kanë tundur më herët: a bën përjashtim Kurti këtu apo jo? Përshtypje që kam unë është që ai e ka një sedër akoma, por edhe tundimin e pushtetit ia shoh të madh. Megjithatë ju e dini më mirë sesa unë, e njihni më mirë në detaje, ne e shikojmë pak nga larg ndoshta edhe idealizojmë. Duke parë situatat e më hershme në Kosovë unë kam menduar se Kurti mund të ishte një shpresë, por jo në kuptimin e një bashkimi, por në kuptimin e ndërtimit të një shteti të së drejtës në Kosovë, më të mirë më të shëndosh, që mund të nxiste edhe ndryshime pozitive në Shqipëri. Nuk di të them nëse ka bërë përpara në këtë drejtim pasi nuk jetoj aty. Kjo më është dukur më e rëndësishmja për momentin dhe, gjithë duke menduar se ëndrra finale e Kurtit është përsëri bashkimi, them se ideja e bashkimit dhe e ndërtimit të një shteti më të mirë në Kosovë, që nesër mund të bashkohet me Shqipërinë, nuk janë kontradiktore me njëra-tjetrën. 

Ajo që nuk shoh të ndodhë në Kosovë edhe nën drejtimin e Kurtit (ashtu sikurse edhe në Serbinë e Vuçiçit) është dështimi i atij projektit që do t’i bënte idetë e shteteve të pastëra etnikisht të ishin një gjë e të kaluarës në favor të ndërtimit të shoqërive multikulturore dhe multietnike ku kulturat shkëmbehen duke pasuruar njëra-tjetrën. Më ka bërë shumë përshtypje kur kam vizituar manastirin e Deçanit dhe patriarkanën e Pejës se si ishin të rrethuara me sistem sigurie a thua se bëhej fjalë për burgje të sigurisë së lartë. Ato duhen trajtuar si pasuri e madhe kulturore jo vetëm e serbëve, por edhe e kosovarëve. Janë vende që duhet t’i vizitojnë edhe kosovarët dhe jo të trajtohen prej tyre si tokë e armikut, pasi janë pjesë e historisë së përbashkët me të mirat dhe të këqijat e saj. Në këtë drejtim nuk punohet. Punohet për ndarje si dhe për të evituar më të keqen, luftën, por jo për të ndërtuar komunikim, bashkëpunim. Dhe këtë të fundit, vetëm për përfitime politike, e kanë bërë monopol ca lidera autoritarë si Vucic apo Edi Rama, që s’janë të zot të komunikojnë e bashkëpunojnë me njerëzit në vendet e tyre. Në aspektin, e këtij projekti të bashkëpunimit kulturor unënuk shoh ecje përpara. Përkundrazi mund të thuhet që ka hapa mbrapa.  Por kjo po ndodh edhe në botë siç e tregon lufta në Ukrainë.

 

Gazeta Express: A e dëmton një qasje e tillë Kosovën. Pra nëse themi që kryeministri Kurti luan më këtë dualizmin që e le edhe një shteg të hapur për bashkim me Shqipërinë, në të njëjtën kohë vazhdon e qeveris me Kosovën. A mund të hidhen dyshime për sinqeritetin e Kurtit karshi edhe proceseve aktuale nëpër të cilat po kalon Kosova?

 

Fatos Lubonja:Siç e kuptoj unë pyetjen tuaj, e keni fjalën për një mossinqeritet të Kurtit ndaj ndërkombëtarëve, ndaj prindërve, ndaj të mëdhenjve që na drejtojnë. Por unë nuk i mendoj aq të sinqertë as ata vetë, sepse edhe ata vetë kanë interesa te tyre edhe dualizmat e tyre, siç thashë më lart. Unë jam nga ata që mendojnë se ndërhyrja që bëri Nato në Kosovën nuk ishte për të drejtat e njeriut të shkelura nga serbët, por se këto shkelje dhe abuzime ishin një pretekst për ekspansion gjeopolitik. Dhe në këtë aspekt hyjmë në terrenin e politikës, që është arti si mundshmes, për të kërkuar më të mirën e mundshme për Kosovën, kuptohet. Mendoj që kosovarët nuk duhet t’i nënshtrohen çdo gjëje, çdo lloj kërkese që del nga perëndimi. Sepse edhe këmbëngulja në ca qëndrime ka vlerë, sigurisht duke patur parasysh se sa i fortë je. Dhe kjo do zgjuarsi politike për të ruajtur interesat e tua deri në atë cak sa të mos kalosh në prekje të interesave të të mëdhenjve. Në këtë aspekt Kurti ka treguar një lloj fleksibiliteti ndaj tyre duke tentuar të rezistojë, por është një proces që duhet matur hap pas hapi, duke ndjekur situatën, duke shquar rreziqet, tendencat që aktualisht, sipas meje, janë të dominuara nga lufta në Ukrainë. 

 

 

 

 

 

 

Gazeta Express: Marrë parasysh zhvillimet gjeopolitike dhe luftën në Ukrainë, cila mendoni se do të ishte lëvizja “vetëvrasëse” që mendoni se Kosova s’do të duhet ta bënte assesi?

 

Fatos Lubonja: Pyetja juaj më sugjeron, indirekt, një përgjigje që besoj se është një ide e përhapur edhe në Kosovë edhe në Shqipëri sipas së cilës “vetëvrasje” do të ishte prishja me aleatët, duke nënkuptuar SHBA kryesisht. Vërtet kur mendon se, sic po tregon lufta në Ukrainë, edhe shtete serioze evropiane të vjetra po sillen si vasalë të SHBA-së, është politikisht e drejtë të mendosh se për Kosovën, qëedhe u çlirua nga SHBA, prishja me ta do të ishte vetvrasje. Por duhet të kemi parasysh se çdo të thotë prishje me ta. Për mua kjo do të ishte kalimi në kampin armik të tyre, dhe jo thjesht t’i kundërshtosh për të mbrojtur disa interesa të tua legjitime.

Por do të doja ta sfidoja përgjigjen e nënkuptuar nga ana juaj, duke pohuar se më “vetëvrasëse” nga të gjitha është ajo lufta e pa principtë politike, ajo paaftësia e shqiptarëve për të gjetur gjuhë të përbashkët edhe për gjërat më të përbashkëta. Sepse sigurisht opozita dhe mazhoranca duhet të kenë programe të ndryshme, por jo të venë pushtetin e partisë (pjesës) mbi të tërën. P.sh. kur ishte ideja e ndryshimit të kufijve të Kosovës, që mesa e di unë u lëshua nga amerikanët, nga ai Grenelli i famshëm, që tani u dekorua nga Vuçiçi, dhe kjo jo për interesat e Amerikës, por të fushatës elektorale të Trumpit, ishin shqiptarët që u bënë instrument i rrëzimit të qeverisë Kurti në kohë pandemie. Për çështje themelore duhet të ketë shumë më tepër bashkëpunim demokratik në mes të të gjitha forcave politike. Edhe ajo çështja e ndryshimit të kufijve: unë kam qenë dhe mbetem kundër duke qenë kundër shteteve të pastra etnikisht. Por edhe nëse një pjesë mendonte se mund të ishte një zgjidhje kjo nuk mund të bëhej ashtu si u tentua të bëhej, në mënyrë të fshehtë, duke hapur fjalën se kështu kanë vendosur të fuqishmit etj.. Ajo mund të bëhej duke folur me njëri tjetrin, duke ia shtruar popullit, duke peshuar me transparencë favoret dhe disfavoret. Prandaj mendoj se “vetëvrasjen”, – në fakt do ta quaja autolezionizëm të përditshëm, – janë shqiptarët vetë që ia krijojnë Kosovës. 

 

 

 

Gazeta Express: Angazhimi aktual ndërkombëtar është ndoshta i krahasueshëm me Rambujenë dhe bisedimet e Vjenës, megjithatë s’ka njohje reciproke. Sipas jush, ku e çon Kosovën një ujdi e tillë potenciale?

 

Fatos Lubonja:Gjykoj se ka dallim në mes Rambujesë dhe kohës së sotme. Janë dy kontekste gjeopolitike të ndryshme. Në kohën e Ramubjesë ne kishim një Perëndim dhe një SHBA dhe një NATO në ekspansion dhe dominim të plotë, një Rusi shumë të dobët që nuk pretendonte hapësira gjeo-politike të vetat dhe një Serbi që kishte shkaktuar lufrat në ish Jugosllavi dhe që ishte armiqësore ndaj kampit perëndimor. Ishte një kontekst ku interesat perëndimore dhe ato amerikane për ekspansion përkuan me interesat dhe luftën e Kosovës për t’u pavarësuar nga Serbia dhe krijimin e një shteti të pavarur. Në atë kohë unë gjykoj që liderët kosovarë kanë humbur shumë mundësira, sepse atë kohë u investua aq shumë në Kosovë dhe duhej arritur shumë më tepër për ndërtimin e një shteti sa më të shëndosh, të së drejtës etj. Ishte dhe një kohë kur Serbia qe shumë e dobët, pasi e ndëshkuar në opinionin publik botëror dhe me Millosheviqin në Hagë. Kurse sot jemi në një kontekst tjetër, ku, sipas mendimit tim, për shkak  edhe të përgjegjësisë së politikanëve të saj, Kosova nuk ka ecur ashtu siç duhet dhe nuk ka atë entuziazmin dhe mbështetjen që ka pasur dikur, edhe perëndimore. Ka skepticizëm, ka mëdyshje etj..  Nga ana tjetër Serbia ka bërë politika evropianistë që e kanë legjitimuar, plus që është bërë shtet që ka peshë sot në Ballkan dhe nuk mund të injorohet siç injorohej atëherë. Përveç kësaj, kemi dhe Rusinë që është një shtet që kërkon hapësirat e veta gjeopolitike. Ka hapur një luftë që është një luftë me Perëndimin, në emër të vendosjes së një rendi të ri botëror. Konteksti sot është nën shenjën e luftës në Ukrainë. Dhe në këtë kontekst, nuk e dimë saktë se kush përfiton më tepër përsa i përket qëndrimit të Perëndimit, Serbia apo Kosova. Në kohën e Rambujesë ishte Kosova fitimtare dhe Serbia humbëse. Tani bëhet fjalë për ruajtjen nga Perëndiim të një ekulibiri që të mos shpërthejë ndonjë konflikt në Ballkan, ku Vuçiçi luan kartat e tij, kërkon edhe ai të marrë ato që kërkon. Por edhe Kosova po ashtu. Unë e ndjej që ka një lloj sakrifikimi të Kosovës për t’i bërë lëshime Vuçiçit në emër të evitimi të këtij konflikti. Pra janë dy kontekste të ndryshme. 

 

Gazeta Express: Ju pak a shumë e thatë që qasja në dialog vjen pak a shumë edhe si rezultat i ngjarjeve në Ukrainë, pse mendoni që Perëndimi u dorëzua karshi kërkesës për njohje reciproke, a ka faj Kosova, a e shihni si përgjegjëse edhe Shqipërinë për qasjen ndaj procesit apo Shqipëria s’ka këtu kurrfarë faji?

Fatos Lubonja: Unë gjykoj se Perëndimi u dorëzua, siç thatë ju, apo hoqi dorë përkohësisht, për t’i bërë një lëshim Serbisë. A kanë përgjegjësi shqiptarët e Kosovës dhe Shqipërisë, ose politikanët e tyre? Pa dyshim. Kosovarët kanë më shumë përgjegjësi sepse s’kanë shfrytëzuar momentet më të mira të mbështetjes perëndimore, entuziazmit për të ndërtuar një shtet sa më të shëndosh të së drejtës, me të gjitha të drejtat për serbët, në të gjitha aspektet. Ndërsa për rolin e Shqipërisë, pa dyshim që kemi përgjegjësi. Së pari, pasi nuk kemi ndërtuar një shtet që të meritojë respekt ndërkombëtar. Shikoni se ç’ndodh me ikjen e shqiptarëve nga vendi. Pastaj kemi një kryeministër si Edi Rama, që shikon interesat e veta politike dhe Kosovën e përdor nganjëherë si kartë elektorale për të marrë simpati dhe herë të tjera duke e sakrifikur për të fitur simpati e mbështetje të tjera, si me Open Balkans; pra pa treguar koherencë. Herë dashurohet shumë me Vucicin, herë kthehet të miklojë Kosovën siç bëri në Këshillin e Evropës ku doli në mbrojtje të Hashim Thaçit, por duke përdorur një gjuhë dhe sjellje agresive e fyese ndaj vendeve evropiane që më shumë e dëmtoi edhe vetë Kosëvën. 

 

 

 

Gazeta Express: A e keni parashikuar në vitin 2008 që gjërat për Kosovën do të shkonin në këtë drejtim? 

Fatos Lubonja:Njeriu gjithmonë është i ndarë midis ca gjërave që dëshiron dhe realitetit që jeton dhe lexon. Besoj se e kam parashikuar që rruga e Kosovës drejt një shtetit të së drejtës do të ishte e vështirë, sigurisht pa detaje që është e pamundur t’i imagjinosh. Kam parashikuar gjithashtu që kosovarët do të vazhdonin të mbeteshin të varur tek vullneti i të huajve, që, siç e thashë edhe më lart, kanë interesat e tyre të parat dhe mund të ndërrojnë edhe qëndrime, çka ma ka bërë edhe më të paparashikueshme situatën.

Pyetja që ngrihet lidhur me këtë temë është kjo:  sa ne jemi të zhgënjyer me të huajt sepse nuk na kanë mbështet aq sa do të donim për të ndërtuar shtetin e pavarur dhe sa është përgjegjësia e kosovarëve në këtë vonesë dhe për këtë situatë të papëlqyeshme? Unë mendoj se janë të dyja. Kur flas për vonesa, kam parasysh faktin se klasa politike ka punuar, siç është tradita historikisht, për interesat e veta, për para, për pushtet dhe jo për të ndërtuar një shtet në shërbim të qytetarëve. Dhe kjo ka ndikuar shumë për të ardhur në këtë pikë. Nga ana tjetër nuk mohoet roli negativ i një lloj degradimi që ka pësuar Perëndimi që mendohej se do ta  ndriçonte dhe udhëhiqte procesin. Nuk e kam parashikuar që punët do të shkonin kaq keq, të paktën siç më duken mua.

 

Gazeta Express: Pra që do të ishin këto probleme nuk e kishit parashikuar? 

Fatos Lubonja:Nuk e kam imagjinjar se do të punohej kaq pak nga të dy palët, në Kosovë e Serbi, për të ndryshuar kulturalisht shoqëritë. Partitë politike kanë bërë gjithmonë lojën nacionaliste brenda vendit duke ushqyer urrejtjen e ndërsjelltë. Dhe kjo e ka çuar gjendjen në një konflikt të ngrirë. Tani po ndërhyet nga Perëndimi për shkak se gati u duk se ky konflikt po shkrinte dhe po hapej një vatër zjarri këtu. Planin franko-gjerman, në këtë kontekst e shikoj, se si të zgjatet ngrirja. Është si një sëmundje kronike që do të vazhdojë me shpresë që me kohën do të gjejë shërim. Por asgjë se përjashton krijimin e situatave më të këqija, sidomos nëse dështon projekti evropian, d.m.th. të fitojnë nëpër vendet kryesore europiane projektet që janë për “exit” nga Evropa. Atëherë situata bëhet edhe më e paparashikueshme. 

 

Gazeta Express: A e sheh problematik faktin që plani franko-gjerman nuk e përfshinë njohjen reciproke fare. A mund t’i zihet besë Serbisë qoftë edhe nëse arrihet një marrëveshje e përkohshme siç parashihet me këtë plan? 

 

Fatos Lubonja: Ky është një hap në favor edhe të Kosovës por edhe në favor të Serbisë, sidomos sa i përket Asociacioneve. Por, për mua, siç e thashë, është një hap që më së shumti e shtyn konfliktin e ngrirë. Asociacionet ashtu siç janë menduar mund t’i konsiderosh hap drejt një Kosove demokratike, por mund t’i konsiderosh edhe si pyka që nesër mund të përdoren për ndërhyrje për ndonjë destabilizim të Kosovës në një situatë tjetër gjeopolitike. Të dyja janë të mundshme. Do të varet nga vullnetet politike të palëve që nuk i shoh pozitive, perkundrazi, dhe nga sa do të punohet që të ndryshojë kultura e njerëzve, qoftë brenda vendit me njëri-tjetrin, qoftë në mes të shqiptarëve dhe serbëve. 

 

Gazeta Express: Një prej synimeve qendrore aktualisht është anëtarësimi i Kosovës në OKB. A keni ide se si mund të evitohet vetoja e Rusisë dhe Kinës dhe a mendoni që Rusia mund ta braktisë Serbinë, siç e tha edhe presidenti kroat që “Serbia do të dalë një dashnore e mashtruar pasi Rusia, për shkak të Krimesë, do të ndërrojë qëndrim për Kosovën”?

 

 

Fatos Lubonja:Për t’i dhënë një përgjigje kësaj pyetje duhet të dimë se si do të përfundojë lufta në Ukrainë. Sepse është e qartë që kjo luftë bëhet për të ndryshuar një rend botëror. Dhe kjo nuk ka të bëjë vetëm me pretendimet e Rusisë, por edhe të Kinës. Sot po flitet edhe për një luftë SHBA – Kinë që duket në horizont. Çfarë do të ndodhë? A do të bëhet një rend i ri botëror, do të triumfojë Perëndimi apo do të kthehemi në një lloj lufte të re të ftohtë? Në këtë situatë është në pikëpyetje edhe vetë OKB-ja. Sidoqoftë edhe në rastin më pozitiv për Kosovën: në qoftë se Rusia humbet dhe dobësohet keq, e mund të detyrohet që, për të mbajtur Krimenë, të braktisë Serbinë, nuk duhet të harrojmë se në këtë rast Serbia, që e ka njërën këmbë në Evropë, mund të kalojë plotësisht në këtë krah dhe në këtë rast prap duhet parë se çfarë do të dojë të përfitojë nga kjo situatë në raport me Kosovën, siç janë ato zgjidhjet me ndryshimet e kufijve apo ku e di unë. Në qoftë se lufta në Ukrainë s’ka këtë rezultat, por do të kemi një ndarje përsëri të botës me fuqi armike, duke pasur parasysh që Serbia nuk ka hequr dorë nga Kosova, do të kemi një zgjatje të historisë së konfliktit të ngrirë. Këto janë disa hipoteza. Por në tërësi klima nuk është e mirë, veçanërisht në kuptimin e asaj që thashë më herët, të një vizioni për botën të paqes dhe të bashkëpunimit. Dikur kishim vizionin e një zone euro-aziatike ku hynte edhe Rusia në Evropë pak a shumë. Kjo situatë nuk është më, kemi degradim, konfliktualitet deri rrezik për luftë botërore. Në qoftë se do të fillojmë të flasim pastaj për një luftë botërore, gjëja bëhet krejtësisht e paparashikueshme. 

 

Gazeta Express: A e keni guximin të na e thoni apo ta bëni një parashikim se ku do të jetë Kosova pas 15 vitesh të tjera?

 

Fatos Lubonja:Unë e kam të vështirë sepse nuk jetoj atje, që ta njoh edhe më mirë situatën. Por nga përvoja edhe e Shqipërisë, 15 vjet nuk më duken shumë për shpejtësinë e breshkës me të cilën ecim ne. Kaq vjet mund të sjellin ndonjë zgjidhje gjeopolitike, përsa i përket konfliktit me Serbinë, që ka shumë rëndësi, por prap për mua më e rëndësishme sesa kjo është se sa do të ndryshojë shoqëria kosovare në aspektin e ndërtimit të një shteti të së drejtës, çlirimit të shtetit nga kapja siç ka premtuar Kurti, etj.. Sepse kjo ka të bëjë me jetën e përditshme të njerëzve. E kam vështirë të parashikoj. Por duke marrë pikë referimi Shqipërinë mund të them se parashikoj se ndryshimi i shoqërisë kosovare, përdrejt më shumë demokracie, një ekonomie më të qëndrueshme dhe më të shëndoshë, një kulture më të pasur e më me mendim kritik do ta gjejë Kosovën pas 15 vjetësh edhe më përpara se ç’është sot në raport me Shqipërinë. Por edhe këtë nuk guxoj ta them me gojën plot sepse kam shumë frikë nga infektimi i Kosovës me virusin degradues të Shqipërisë.

 

Intervistoi Besnik Velija

Gazeta Express, 18- 02 - 2023