Friday, July 14, 2006

Po, POR

Duke biseduar me një të huaj që ndjek me vëmendje zhvillimet politike në Shqipëri dhe që ka pasur jo vetëm një herë rastin të takohet edhe me përfaqësues të opozitës, dëgjova prej tij një gjetje që më sintetizoi shumë thjeshtë diçka që ne, analistët e brendshëm, e kemi të vështirë ta “gjejmë” për shkak se janë disa qëndrime që, mu pse bëjnë pjesë në kulturën tonë, na duken aq normale sa nuk na godasin. Ai më tha se ajo që i bënte përshtypje në takimet që kishte pasur me opozitarët ishte se, në bisedat që zhvilloheshin me ta, kur të huajt shtronin, lidhur me ankesat e tyre, çështjen se punët nuk kanë shkuar ashtu edhe aq mirë në periudhën e tyre (si për shembull lidhur me korrupsionin apo me gjendjen e medias apo me zgjedhjet dhe regjistrat e zgjedhësve), përgjegja që ata të japin – më tha - është e tipit: ”po, është e vërtetë, por…” dhe pastaj nuk ndalen më tek “po”-ja, por fillojnë e të mbajnë një fjalim të gjatë për “por”-in. Të thonë psh.: “po, ka pasur korrupsion, por antikorrupsioni po përdoret si ideollogji për të na luftuar ne…” (e pastaj vazhdojnë e tjerrin pjesën që vjen pas “por”it; “Po, por ligji për mediat po bëhet për tu hequr atyre lirinë…”; “Po, por regjistri zgjedhor bëhet për të na vjedhur votat...”
Ajo çka i binte atij në sy në këtë lloj shtrimi të çështjeve nga opizita ishte, pra, një lloj hipertrofizimi i “por”-it dhe lënia në heshtje e “po”-së.
Pse ne nuk na bije në sy ky konstatim që ka bërë i huaji? Sipas meje sepse në këto 15 vjet që ekziston opozita tek ne nuk ka hyrë ende kultura e ndaljes tek “po”-ja, pasi kjo kulturë e të bërit opozitë, e cila fatkeqësisht reflektohet edhe në qëndrimet e shumë gazetarëve, buron nga një kulturë e marrdhënieve tona ku pranimi i gabimit nuk të vlerëson, por të ul në sytë e të tjerëve. E kështu, nëse me të huajt ajo përdoret disi, pasi me të huajt politikanët tanë përdorin gjuhë tjetër, me shqiptarët ajo nuk përdoret thuajse fare. Me shqiptarët mbizotëron një hipertrofizim i tejskajshëm i “por”-it që, në fakt, kthehet nga “por” në një “jo” që nuk njeh asgjë përveç afirmimit të vetvetes e mohimit të kundërshtarit totalisht. Kjo kulturë na ka sjellë një mori të këqijash, por ajo më e keqja është se nuk i le njerëzit të thellohen në fenomenet që duhet të luftojë politika, ajo e redukton jetën politike në një luftë për pushtet personash, ajo bën të sajohen motive pas motivesh personale të qëna e të paqëna pse thuhet apo bëhet një gjë, pa lënë asnjë moment kohë për tu ndalur në argumentet pro dhe kundër asaj që bëhet. Ajo i ngarkon njerëzit vetëm emocionalisht duke ua shpëlarë trurin nga çdo lloj argumenti racional e duke i larguar nga çdo lloj zgjidhje që nuk përmban luftë për jetë a vdekje. Tek e fundit, pra, ajo nuk bën tjetër veçse krijon premisat për të mos u zgjidhur problemet që përmban “po”-ja, por vetëm se i le ato të akumulohen.
Po të hapësh në ditët e sotme televizionet e lajmeve do të mund të gjesh nëntituj të tillë që sintetizojnë këtë kulturë të të bërit opozitë: “”Jo’ barbarëve me çdo mjet” “Kjo qeverisje është pushtim” “Vendi është peng i kryeplakut Berisha”. Të njëjtat bomba deklamative e thirrje luftënxitëse pa përmbajtje do të gjesh çdo ditë në faqet e para të Zëri i Popullit. Është mëse e qartë se thirrje të tilla janë ashtu që nuk lenë më vend për të bërë analizën racionale të “po”-ve të vetvetes e as të “por”-eve të kundërshtarit.
Rasti më dëshpërues i zhdukjes së “po”së është ai i LSI-së. Të gjithë jemi prezent se si kjo parti u ngrit dhe u mbështet në sajë të ndarjes (që sot rezulton vetëm me fjalë) nga ato fenemene që ishin thelbi i të keqes që kishte pushtuar PS-në. Ishte partia pra që, më shumë se çdo tjetër, kërkoi të ndahej nga “po”-ja e së keqes socialiste dhe se nuk do të kalonte tek “por”-i pa u ndalur njëherë seriozisht tek “po”-ja. Mirëpo, befas, pa u dhënë thuajse asnjë shpjegim atyre që e kanë votuar, ajo e hoqi nga fjalori “po”-në e korrupsionit, “po”-në e monopoleve “, “po”-në e prokurorisë së kapur, e shumë “po” të tjera që rëndonin mbi PS dhe u rreshtua në korrin e madhe të “por”-it të hipertrofizuar duke na mohuar kështu një shans të të bërit opozitë ndryshe. Tani, madje, ajo ka hyrë pa dallim nga PS në një fazë të re të ”por”-it pa “po”. Në atë të thirrjeve për demostrata nga ato që “Sali Berisha nuk i ka parë as në ëndrrat më të këqija”- siç u shpreh së fundi kryetari i PS. Nuk mund të mos të të vijë ndërmend periudha e parë e Berishës dhe e PD pas 1997-tës, kur mbizotëronte një “por” i hipertrofizuar, e se u deshën shumë vjet që ajo parti t’u kthehej disa “po”-ve të paanalizuara për të ndryshuar disi imazhin e saj, por pa e ngritur këtë në nivelin e një kulture tjetër të të bërit opozitë.
Nëse kjo gjysëm e munguar, që është gjysma e trurit të madh, prej ku buron arësyeja, nuk do të futet në kulturën e opozitës jo vetëm nuk mund të ketë reformim të opozitës, por nuk do të mund të ketë as edhe një maxhorancë ndryshe. Sepse edhe maxhoranca në këto kushte gjithnjë e më shumë do ta rrisë prirjen, që e ka, të të ndalurit vetëm tek “po”-të e së keqes së kundërshtarëve (siç bënë në fakt socialistët gjatë tetë vjetëve që qenë në maxhorancë) dhe jo tek “por”-et dhe pikëpyetjet që bijen sot mbi të, dhe të ardhmen e saj qeverisëse. E pa këtë dialektikë asgjë nuk mund të na lerë shpresë se ne një ditë do të zgjidhim tërë ato probleme që na kanë mbytur e po na mbysin përditë, por thjeshtë do të vijojmë rrethqarkullimin tonë politik, ku gjysma ndalet vetëm tek “po”-ja dhe gjysma tek “por”-i pa ndërtuar dot një frazë politike racionale me “po” dhe me “por”-e të drejtpeshuara. (Korrieri, 11 korrik 2006)

Nëse krimi do të ndjehet seriozisht i kërcënuar duhet të përgatitemi edhe për më keq se videoja e Lesit

Po shtohen rastet e publikimit të videove nga momente private të personave, me qëllim demtimin e tyre, stigmatizimin. A mendoni se falë teknologjisë me zhvillime të shpejta, po humbet gjithnjë e me shume hapësira private e njeriut, pra një pjesë e rëndësishme e lirisë së tij...

Nuk më duket se duhet të fajsojmë teknologjinë për këtë fenomen. Spiunimi, kërcënimi, shantazhimi, stigmatizimi i njeriut nga njeriu janë fenomene të vjetra sa shoqëria njerëzore që, ndoshta, teknologjia u jep forma të reja më interesante e më të larmishme, por që nuk e kanë burimin e tyre tek rritja e mundësive që krijon teknologjia. Askush nuk mund ta mohojë se kompiuteri e interneti, ashtu sikurse edhe celulari, kanë rritur në mënyrë të jashtzakonshme mundësitë e komunikimit e të regjistrimit të fakteve e dokumenteve. Por fakti që krahas këtyre vemë re se ka mendje të mbrapshta që bëjnë gjithshka për të hyrë në të dhënat e të tjerëve, si psh. të bankave për t’i vjedhur apo që prodhojnë viruse për të shkatërruar të dhënat e të tjerëve apo njerëz që e përdorin celularin si videokamer për të filmuar skena që mund t’i përdorin nesër si mjet shantazhi më duket se janë çështje që duhen trajtuar në tjetër prizëm, në atë të marrëdhënieve shoqërore e të moralit që ekziston në shoqëri, të respektit ndaj ligjit e të privatësisë, po ashtu. Ka një problem, do të thoja, lidhur me teknologjinë: në një vend ku teknologjia ka hyrë pa ecur në një hap me rritjen e demokracisë, të qytetarisë e të respektit për ligjin e privatësinë e të drejtat e njeriut atëhere ajo, pa dyshim, duke rënë në duar që, si të thuash, nuk e meritojnë mund të përdoret shumë herë më tepër për keq se atje ku ajo ecën krahas ecjes së shoqërisë. “Shkenca pa ndërgjegje nuk është tjetër veçse rrënim i shpirtit” thotë La Roshfuko. E më duket se në këtë aspekt ky është një problem i yni në raport me teknologjinë, por që nuk do të mund të zgjidhej kurrsesi me kufizimin e teknologjisë, por me rritjen e ndërgjegjes së shoqërisë.
Ma merr mendja se ju e keni fjalën për rastin e fundit të një filmimi që i është bërë deputetit Lesi në lokalin e një personi që sot është në burg për krime, i cili person, më anë tjetër, ka qenë mik i afërt i ish kryeministri Nano e është akuzuar nga media se është personi që ka ndihmuar në zhdukjen e provave të vrasjes së ndodhur në Shkallnuer. Ta do mendja që Lesi është futur në grackë për t’u shantazhuar duke patur parasysh se asokohe ai ishte akuzuesi kryesor i kryeministrit për vrasjen e Shkallnuerit. E gjitha kjo histori për mua do trajtuar në aspekte krejtësisht të tjera nga diskursi i teknologjisë. Ajo duhet trajtuar si provë e lidhjes së politikës me krimin deri në nivele shumë të larta, për të mos thënë i simbiozës së tij me krimin dhe është një paralajmërim i madh për shoqërinë. Fakti që krimi nuk ka reaguar më shpesh deri më sot me akte të kësaj nature si kryerja e pastaj publikimi i kësaj videoje, por edhe shumë më të rënda, nuk vjen për shkak se tani është rritur teknologjia, por nga një gjë shumë më e thjeshtë: sepse krimi ka mbretëruar i pashqetësuar në vend, sepse ai ka pasur lidhje dhe mbrojtje nga të katër anët nga politika, por edhe nga prokuroria edhe nga gjyqsori. Kurse po të fillojmë të ndërtojmë shtetin ligjor dhe krahas saj dhe një gazetari të guximshme investigative, çka do të thotë që krimi të fillojë të ndjehet i kërcënuar seriozisht – siç më duket se sapo ka filluar diçka - do të duhet të priten edhe akte të tilla edhe më të rënda. E nuk di se sa jemi të përgatitur si shoqëri për këtë gjë.

Ne librin e tij, “Fundi i pasionit politik”, filozofi spanjoll Jozef Ramoneda paralajmëron zhdukjen e politikes, dhe rritjen e pushtetit te biznesit dhe teknokrateve. A mendoni se e njëjta gjë ndodh dhe në Shqiperi, dhe sa vend për zgjidhje politike ose ideologjike lenë shoqeri ne rrethana si tonat...

Librin nuk e kam lexuar, por, nga sa e kam lexuar Ramonedan, kam përshtypjen se ai e ka paralajmëruar këtë si një rrezik i mundshëm që duhet evituar. Dhe, sipas meje, është vërtet një rrezik, por, nga ana tjetër, nuk më duket se do të mund të bëhet realitet. Madje, mendoj, çështja nuk do shtruar nëse do të ndodhë apo jo, por se duhet punuar që të ndodhë e kundërta. Me të kundërtën kuptoj rritjen e pasionit politik si rritje edhe e demokracisë, dmth gjetjen e mënyrave të rritjes së pasionit politik tek njerëzit në mënyrë të tillë që ata të jenë gjithnjë e më shumë e më të shumtë në marrjen e vendimeve për fatet e tyre.
Në fakt, me rënien e komunizmit ka pasur një iluzion sikur më në fund bota skartoi një model të gabuar dhe i mbeti modeli perfekt i sistemit ekonomiko politik perëndimor. Mirëpo, sipas meje, pikërisht rënia e komunizmit dhe mbetja vetëm e këtij modeli me kalimin e viteve të para triumfaliste ka nxjerrë në pah shumë më tepër difektet e sistemit të ekonomisë së tregut e të pluralizmit partiak. Dhe mendjet e ndritura kudo në botë nuk kanë reshtur së analizuari situatat e reja të krijuara dhe së kërkuari ndryshime më të moderuara apo më radikale. Psh. vazhdon debati i madh lidhur me ekonominë e tregut të lirë e globalizimin që ka prodhuar një polarizm të tillë sa 200 të pasur kanë pasuri sa 2 miliard vetë në botë e nuk kanë rreshtur përpjekjet dhe eksperimentet për të gjetur mënyra alternative të organizimit të ekonomisë. Kurse lidhur me pluralizmin partiak gjithnjë e më shumë është vënë në dukje rënia në partitokraci e nevoja për të futur në politikë edhe lëvizjet qytetare. Së fundi është konstatuar fort pushtimi flagrant i drejtpërdrejt i politikës nga bizneset e fuqishme siç flitet psh. për rastin e Bushit e Çenejt që i akuzojnë si instrumente të kompanive të fuqishme të naftës e se lufta në Irak është bërë për ato interesa. E këtu rrahja e ideve midis të majtëve dhe të djathtëve mbetet një nga instrumentet krysore të zhvillimit të mendimit dhe praktikave politike.
Problemi i Shqipërisë, në këtë kontekst, është se ne pjesërisht për shkak se na u desh të fillojmë të montojmë modelin kaptalist duke e marrë fjalë për falë, e pjesërisht sepse edhe kulturalisht na mungon fryma kritike, përkundrazi dominohemi nga prirja infantile për idhujtari, kemi mbetur në adhurimin e atij modeli dhe nuk kemi zhvilluar, apo qoftë edhe marrë të gatshëm nga perëndimorët, mendimin kritik ndaj sistemit të tyre. Madje madje, përkundrazi, e kemi thjeshtëzuar dhe banalizuar atë ashtu sikurse thjeshtëzuam dhe banalizuam në ekstrem edhe marksizmin. Kjo ka çuar në reduktimin e konceptimit të politikës sikur ajo të jetë thjeshtë një menaxhuese e interesave të bizneseve të vendit: që e gjej të shprehur në mënyrën më eksplicite në një deklaratë të një ish ministri socialist që deklaronte se shteti është bërë partner me biznesin ndërkohë që shteti, përkundrazi, sipas një kuptimi liberal është arbitër midis palëve, midis kapitalit dhe punëtorëve psh, kurse në një kuptim më të majtë është një rregullues i shpërndarjes në mënyrë që të zbutë problemet sociale që krijon tregu i lirë. Jo vetëm kaq, por këtë konceptim e kemi banalizuar e instrumentalizuar deri në atë pikë sa politikanët dhe biznesmenët janë bërë shpesh i njëjti person. Edhe ky konceptim kaq thjeshtëzues e reduktues çon pastaj në reduktimin e politikës në punë menaxherësh biznesi personal. Një ekonomist i famshëm amerikan këshilltar i presidentit Kenedi tallej shumë me idenë e krahasimit të shtetit me një ndërmarrje të madhe (shprehje që e përdor shpesh edhe Berluskoni në Itali) dhe i thoshte këtij: po të ishte kështu atëhere president i SHBA duhet të ishte yt atë.

Si e keni përcjellur kampionatin e futbollit botëror, për kë keni bërë tifo, dhe çfarë ndryshimesh vini re nga koha në kohë, për mënyren se si ndiqet një manifest i tillë kaq masiv...

E kam ndjekur kampionatin thuajse në të gjitha ndeshjet, por në një mënyrë shumë më të ndryshme nga mënyra se si e kam ndjekur vite e vite më parë, dmth qysh nga 1966 kur kam parë për herë të parë një kampionat botëror. Një nga ndryshimet kryesore që ve re tek vetja është mënyra e të bërit tifo ose më saktë ndryshimi i kulturës së tifozllëkut. Në moshën e rinisë tifollzllëkun e përjetoja si besnikëri ndaj një skuadre me të cilën si të thuash identifikohesha, dashurohesha dhe kjo duhej të ishte ajo më e forta e po të humbte ajo sikur e humbte kuptimin edhe ndjekja më pas e kampionatit. Kujtoj se në ato kohë ka pasur një periudhë kur futboli atletik anglez dhe gjerman dhe pastaj ai total hollandez sikur mbizotëruan mbi futbollin latinoamerikan si dhe futbollin italian dhe spanjoll. Në atë kohë unë jam bërë tifoz me Gjermaninë ndërkohë që shumë të tjerë u bënë tifozë të Hollandës apo të Anglisë. Ka ndikuar shumë për këtë kampionati i 1974-ës. Në atë kohë çfarëdo loje të bënte skuandra gjermane do të isha me të. Dhe ishte një skuadër që nuk të zhgënjente sepse fitoi edhe kampionatin evropian të 1980 edhe qe shumë e fortë në 1982 dhe thuajse gjithmonë në këto kompeticione të mëdha shkonte në gjysëmfinale apo finale.
Mirëpo sa më shumë ka kaluar koha aq më shumë jam shkëputur nga kjo kulturë tifozllëku. Me kalimin e viteve fillova të çmoj gjithnjë e më shumë spektaklin dhe artin në futboll që, tek e fundit, është thelbi i futbollit e jo ajo se kush fiton e kush humbet, se kush del i pari kush i dyti. Brazili i 1982 ishte një skuadër e jashtzakonshme që ta impononte këtë diferencë. Kurse Maradona i 1986 ishte një pikë përfundimtare kthese për mua kur tifozllëku im u nda më dysh: më një anë skuadra e dashur e rinisë Gjermania dhe më anën tjetër futbolli i madh i Maradonës së Argjentinë. Që prej asaj periudhe tifoja ime ka pësuar një ndryshim rrënjësor. Sot ndjek ato skuandra ose lojtarë që më japin kënaqësi me lojën e tyre dhe po qe se një skuadër nuk ma jep këtë kënaqësi mund të divorcoj kollaj me të për të bërë tifo për një tjetër, sigurisht jo me pasionin e zjarrtë të rinisë, por me kënaqësinë e gëzimin që më japin lojtarët e talentuar që bëjnë gjëra të bukura në fushë. E duke qenë se skuadrat që ma japin më shumë këtë kënaqëzi të fotbollit si spektakël dhe si art janë skuadra si Brazili dhe Argjentina gjithnjë e më shumë kam pasur simpati për to sepse kam dashur t’i shoh gjithnjë e më gjatë. Në këtë kampionat isha me Argjentinën. Pastaj kalova tek Brazili me shpresë se do të rritej spektakli i tyre nga loja në lojë, por më zhgënjeu dhe më vjen keq që më zhgënjeu me lojën dhe jo që nuk fitoi. E në këtë aspekt sipas meje ky kampionat nuk na dha ndonjë skuadër të madhe nga ato që mbeten në histori.
Por njëkohësisht tifozllëku im është pasuruar edhe me ndonjë element tjetër. Nëse Brazilin apo Argjentinë i kam ndjekur me dashurinë për futbolin e bukur, më pëlqen të bëj tifo edhe për skuadrat e Afrikës kur shoh rritjen e tyre. Kjo është një tifo jashtë futbollistike që dikush mund të ma shohë si komponente të majtë në tifozllëkun tim e nuk e mohoj se në këtë lloj tifoje ka edhe ndjenja antiraciste e simpatie e mbështetjeje për më të dobëtit që rriten, ndër të cilët, nuk duhet ta harrojmë, bëjmë pjesë edhe ne vetë.
Vë re se tek një masë e gjerë tek ne ende mbizotëron ajo kulturë tifozllëku që kam jetuar edhe unë në rinënë time. Ajo e të bërit me një skuadër të njhur e të fortë paçka se si luan, e të bërit me një skuadër sepse fiton e jo pse luan bukur, apo edhe pse është evropiane (dikush e shoqëron edhe me ndjenja raciste duke të thënë “po pse me kë do të bëhem me ata bythzinjtë”) e që në fjakt nuk kanë lidhje me futbollin si lojë, art dhe spektakël. Kam përshtypjen se është përhapur shumë më tepër nga ç’ka qenë më parë edhe tifozllëku i diktuar nga bastet, i cili edhe ai nuk ka të bëjë me futbollin si lojë art dhe si spektakël.
Tek e fundit çështja e kulturës së tifozllëkut më duket se ka të bëjë me atë se çfarë të shkakton emocione në një lojë futbolli. Dmth pse ti qëndron përballë ekranit për 90 minuta duke ndjekur një ndeshje futbolli? Sipas meje të qëndrosh përpara ekranit për të shijuar emocionet që të jep loja në vetvete, madje e të dyja skuadrave, e jo emocionet që të jep identifikimi me një skuadër apo bastet që ke vënë për një skuadër do të thotë të kesh kultivuar në një nivel më të lartë shijet për futbollin. (Rubrika Përpjekja, Standart, 8 korrik 2006)

Wednesday, July 5, 2006

Mos me pyet per milionin e pare

Nje nga opinionet qe me ka zhgenjyer me shume ne debatin mbi elitat eshte ai i kolegut Artan Fuga ne faqet e rubrikes Ide & Debate te “Standard”. U befasova kur opinionin e tij mbi eliten tone ekonomike e gjeta t’i beje rezonance nje ideje qe sa me shume e degjoj aq me shume e percmoj, pasi ne nje fare menyre eshte bere “ideollogjia sunduese” ne vend duke qene, ne fakt, nje surrogat ideollogjik nga me banalet. E kam fjalen per idene sipas se ciles ne nuk kemi pse merzitemi se gjendja jone eshte kjo qe eshte persa i perket ekonomise kriminale, sepse keshtu ka filluar gjithandej me grabitje e me vrasje, se keshtu eshte bere edhe Amerika etj.. Sigurisht Fuga e thote ne nje menyre shume me elegante, por thelbi ky eshte: “Elitat ekonomike shqiptare jane ato qe jane dhe nuk mund te ishte ndryshe”. Po pse nuk mund te ishte ndryshe? Fuga nuk e thote nese per shkaqe specifike shqiptare apo per nje ligj universal, por duket sikur anon nga e dyta, kur, pasi therret ne ndihme edhe Nicen, shton: “Perparon me shpejt drejt pasurise, ai qe eshte me i shkathet, qe di si te mos jete i drejte me te tjeret, me agresivi, me aventurieri, me i guximshmi, ai qe merr edhe guximin e jetes ne sy, ndoshta edhe me ciniku.” Kurse ata qe nuk kane keto karakteristika, sipas Fuges, edhe ne qofshin te ditur e te mencur e te drejte e intelektuale nuk mund te ngrihen kurrsesi me lart se ne rolin e sherbetoreve te ketyre: “mendja e tij (e intelektualit F.L) ka vlere jo se eshte flori ne vetvete, por sepse ndihmon kapitalin qe te beje flori.”

Kuptohet nuk e prisja nga Fuga nje gjykim te tille, per shume arsye. Me se pari per respektin qe kam per dijet e tij. Me se dyti, sepse kjo ide vec tjerash mbeshtet nje kuptim jashtezakonisht te tjetersuar te jetes se njeriut qe ekziston vertet ne boten kapitaliste, por ajo bote ka investuar shume per ta korrektuar (e ai si filozof kam pershtypjen se e di mire se c’eshte tjetersimi). E kam fjalen per ate kuptim jete sipas te cilit ai qe e quajme kapitalisti shnderrohet thjeshte ne nje makine qe prodhon para, ai qe quhet intelektuali reduktohet ne trurin e kesaj makine, kurse pjesa tjeter e shoqerise jane qenie qe hyjne ne ingranazhet e ne rrotat e kesaj makine, sic hynte Carli Caplin ne filmin “Kohet Moderne”. Kurse, ne fakt, njerezit para se te jene kapitaliste, punetore, te papune, intelektuale jane qytetare me te drejta themelore te barabarta e me marredhenie te rregulluara me ligje e me te drejtesi e me bote shpirterore e me besime fetare etj., etj. e parane e vene shume me teper ne sherbim te jetes sesa jeten ne sherbim te parase. Se treti, cka eshte edhe me kryesorja, nuk mund ta pranoj idene e Fuges per shkak te rezonances qe i ben formes me surrogate qe ka marre kjo ideologjia e “mos pyet per milionin e pare” ne Shqiperi. Sepse ajo cka ka ndodhur tek ne eshte bash nje ekstrapolim i idese se te dish si te mos jesh i drejte, te jesh agresiv ndaj te tjereve, cinik e aventurier do te thote te jesh i suksesshem e i nderuar e po synohet te behen te gjithe te tille. Merret me mend se ku do te shkonte bota sikur askush te mos edukohej qe te ishte i drejte, paqesor, i ditur, por te kunderten e ketyre, e te kerkonte qe te mos e pyesnin per milionin e pare. Jemi ne, me duket, qe po bejme kete eksperiment ashtu sic eksperimentuam dje shtetin e vetem socialist e ateis ne bote, duke e revolucionarizur idene “mos me pyet per milionin e pare” e duke kerkuar qe te mos pyetemi, as per te dytin, as per te pestin e as per te pesembedhjetin e as fare.

Megjithate nuk po dua te hyj ne diskutime te gjata mbi kete teme qe e kam trajtuar edhe here tjeter, as te permend perseri Biblen e te them se te pakten qe ne kohet kur eshte shkruar ajo, problemi i raportit te fese, besimit, vlerave, morale e intelektuale me parane dhe pasaniket nuk ka qene i reduktuar aq banalisht, as te permend mesimet e Krishtit e Muhametit, apo te sjell ne kujtese shen Franceskun qe e la pasurine per t’u sherbyer disa vlerave te tjera. E as te rikujtoj se mbledhja e taksave per te ngritur vepra publike e ka nismen e vet tek pasaniket holandeze qe u vetetaksuan, sepse nuk ishin “injorante ne kuptimin e mire te fjales”, sic thote Fuga se duhet te jene pasaniket e sotem. As te permend kohet moderne kur pasanike te tille si Soros apo Bill Gate, mu pse e kane kuptuar se nuk mjafton paraja, sa me shume jane pjekur, aq me shume ia kane dedikuar jeten e parane e tyre jo prodhimit te floririt, por konsumimit te tij per krijim vlerash te tjera.

Ne kete shkrim dua te sjell thjesht nje informacion te thate, shume me konkret. Informacioni ka te beje pikerisht me ate lloj ekonomie qe eshte ngritur te ne nga “me te shkathetit”, nga ata “qe dine si te mos jene te drejte me te tjeret”, nga “me agresivet”, “me aventurieret”, “me te guximshmit”, qe kane marre edhe “guximin e jetes ne sy” e qe nuk do shume mund t’ua gjesh shembelltyren te trafikantet e shumte qe kane guxuar deri te hedhin njerezit ne det, tek grabitesit e prones publike qe kane ditur me mire se kushdo te jene te padrejte me te tjeret, te shkaterruesit e pyjeve e te bregdetit e me radhe e me radhe tek sivellezerit e tyre aventuriere. Informacioni qe dua te sjell shtjellon nje (vetem nje) prej te keqijave qe na ka shkaktuar ne kjo elite ekonomike dhe ekonomia informale qe ajo ka ngritur. Ishte dicka qe nuk e dija dhe besoj se si une ka edhe shume te tjere qe nuk e dine. Ate ma dha nje ekonomist serioz nga ata profesioniste/intelektuale qe e kam te veshtire ta fus ne kategorizimin qe ben Fuga, sepse ai nuk punon per te pasuruar kapitalistet, por per te mbrojtur interesat e konsumatoreve, dmth te atyre qe punojne sa per te pasur nje rroge dhe per te ushqyer e shkolluar me ta femijet. Pra, nuk po shkruaj ketu me poshte si nje moralist i tepruar, sic do te me akuzonte ndonje, por me gjuhen e thate te nje ekonomisti qe numeron parate qe hyjne dhe dalin ne vend.

E pra, ne gjuhen e ekonomistit ne fjale ajo lloj ekonomie, qe ne gazetaret e quajme rendom, “e zeze” apo “informale”, perkufizohet mes tjerash duke perdorur edhe nje koeficient qe quhet “koeficienti i rrezikut te investimit”. Cfare eshte koeficienti i rrezikut te investimit te nje vendi? Ky eshte ai qe percakton se sa duhet ta kete fitimin nje investitor qe te ndermarre iniciativen te investoje ne ate vend. Sipas ekonomistit, nese kerkon te investosh ne bonot e thesarit amerikan, rreziku i investimit ne kete rast eshte zero ose, me sakte, praktikisht zero sepse nuk mendohet te ndodhe qe shteti amerikan te mund te falimentoje. E ne kete rast fitimin qe do te kesh nga ky investim do ta kesh te vogel. Kurse, sa me i madh rreziku, aq me i larte duhet te jete fitimi qe dikush te marre guximin te hyje ne nje vend te investoje. Sipas tij, ne vitin 2005 Bullgaria e kishte koeficientit e rrezikut te investimit 3. Kurse Shqiperia a e dini se sa e ka? E ka 10. Pra, sipas tij, duke qene se ne kemi nje ekonomi qe ngrihet mbi parate e pasigurta te droges dhe prostitucionit dhe te emigranteve e duke qene se bankat tona japin kredi duke pranuar si prona apartamente qe nuk jane as te hipotekuara etj. etj. atehere nje nga te keqijat e kesaj ekonomie eshte rritja e koeficientit te rrezikut te investimit. Cfare do te thote kjo, me tej? Edhe nje here: kjo do te thote qe nje investitor i huaj qe vjen ne Shqiperi, duke patur parasysh koeficientin e rrezikut te investimit do te kerkoje te fitoje mese tre here me shume sesa ne Bullgari qe te vije. Perndryshe ai nuk ka pse vjen. (Nuk po flas ketu per nje te keqe tjeter te madhe te koeficientit te rrezikut qe eshte ajo e moshyrjes fare te investitoreve ne keto zona te pasigurta e as se duhet te llogaritet edhe se Shqiperia eshte nje vend i vogel, cka sipas ekonomistit, e ngre edhe me shume kerkesen e fitimit). Dhe cfare do te thote kjo rritje e kerkeses se fitimit? Kjo do te thote qe konsumatori shqiptar duhet te paguaje per kete investitor tre here me shume sesa ne Bullgari. (Eshte e veshtire nese aplikojme teorine e epersise se me agresivit, me te padrejtit me injorantit, me cinikut te kuptojme kete epersi te bullgareve ndaj nesh, sepse duhet te hamendesojme se elita ekonomike bullgare eshte tre here me agresive, me injorante, me e padrejte se e jona. Sipas meje eshte me e kuptueshme, nese aplikojme teorine se komunizmi bullgar ishte tre here me pak deformues sesa ai i joni).

Kur e pyeta ekonomistin: po gjermanet qe kane marre psh. me koncesion aeroportin e Rinasit, me kete koeficient kane hyre? Pa dyshim qe ‘po’, me tha. Kur e pyeta per tarifat e larta te AMC dhe Vodafon, me tha se ne ato tarifa ka rolin e vet edhe ky koeficient. E di se ndonje ekonomist mund te sjelle si kunderargument krahun e lire te punes. Por po te bashkojme krahun e lire te punes me ate qe thashe me siper lidhur me fitimin jashtezakonisht te larte te kapitalistit ne Shqiperi per shkak te koeficientit 10, dalim tek ai polarizim i skajshem qe ka Shqiperia dhe problemet afatshkurtra e afatgjata qe ai bart me vete. Por kjo eshte nje teme tjeter qe besoj se mund ta trajtojne me mire ekonomistet. Une shpresoj qe ky informacion te kete qene sadopak i dobishem per te kthjelluar tere ata qe reklamojne teorine “mos me pyet per milionin e pare”. (Korrieri, 04 Korrik 2006)

Sunday, July 2, 2006

Berisha i ngërthyer në disa kontradikta dramatike

Eshtë hapur një debat për nevojën e ndryshimit të elitave gjithë duke parë se shpesh aristokratët e sotëm janë ca aventurierë shpesh me pasuri dhe begraund kulturor të dyshimtë. Si mendoni se mund të ndodhë kjo. Krijimi i elitave a është në fund të fundit një proces që vjen natyrshëm në një shoqëri të hapur ku sundon ekonomia e tregut...

Do te ishte për mua lajm i mirë sikur vërtet të konsiderohet i hapur debati, pasi ishte shkrimi im “Mbi nevojën e ndërrimit të elitës” ai që e nisi. Por edhe sikur të jetë kështu më duhet të them se nuk mendoj se çështja që kam ngritur mund të shterrohet thjeshtë duke u hapur e mbyllur një debat ose, më mirë të them, nuk mund të reduktohet në një debat. Debati mund të shërbejë thjeshtë si “mbjellës” i ideve dhe ngacmimeve tek një pjese njerëzish ose edhe si ndërtues paradigmash të reja mbi të cilat do të mund të ndërtohej diçka e re.
Pyetja që shtroni më fton tu shtoj diçka atyre që kam thënë në dy shkrimet për këtë çështje pikërisht lidhur me atë që e kam lënë disi pa përgjigje: mënyrën se si do të mund të ndërrohej elita sepse ju thoni se në një shoqëri të hapur ku sundon ekonomia e tregut ndërrimi presupozohet të jetë një proces që vjen natyrshëm. Por çfarë duhet të kuptojmë me “natyrshëm”? Pas shumë gjasash ju nënkuptoni një ndrrim që nuk vjen me revolucion, por me evolucion ose me emancipim sikurse do të thoshte Spinoza, e në këtë rast duhet të shtrohej çështja nëse ka kuptim të flitet për revolucion në një demokraci. Sepse kam frikë se një nga argumentet kundra idesë sime – ngase kam përdorur edhe termin “përmbysje e elitës” - mund të ishte pikërisht evokimi i frikës së revolucionit duke evokouar trazirat e më the të thashë. Kurse në të vërtetë çështjen e mënyrës së ndrrimit të elitës unë e le të hapur, por ama gjithë duke mos harruar se ky sistem që kemi ndërtuar nuk meriton të quhet demokraci.
Ndërkaq nuk do të ngurroja ta quaja edhe revolucion atë që mendoj se duhet të ndodhë, por pikërisht në kuptimin e ndërrimit të elitës e jo domosdoshmërisht në kuptimin e përmbysjes së dhunshme të elitës apo të sistemit, paçka se nga ana tjetër mendoj, si Habermasi, se e drejta e mosbindjes duhet të jetë një e drejtë kushtetuese ngase askush nuk i lëshon kollaj privilegjet që ka fituar. Termi “revolucion” ka marrë një konotacion aq negativ për shkak të komunizmit saqë është mistifikuar e nuk guxon as ta përdorësh, ashtu sikurse shumë nuk guxojnë as të mendojnë se mund të jenë të majtë. Sipas meje ka ardhur koha t’i normalizojmë disa terma me çka kuptoj t’i zhveshim nga përmbajtja e tyre emocionale e lokale dhe tu japim atë racionale e universale e njëherësh t’i kontekstualizojmë. Çështja e revolucionit si mjet i dobishëm ndryshimi social, politik e kulturor apo kundërproduktiv është një debat i hapur sot e kësaj dite që ka i ka rrënjët e tij më një anë në idetë e Hobsit që kalimin nga gjendja natyrore në gjendjen e shtetit e quan revolucion e më anën tjetër të Spinozës që këtë e quan kontinuitet. Nuk është këtu hapësira për të hyrë në trajtime filozofike, por unë po ju kujtoj se në histori termi “revolucion” është përdorur në shumë kuptime pozitive dhe negative që vetëm konteksti mund t’i qartësojë sipas rasteve. Më i famshmi është revolucioni francez i cili si të thush i ka të dy kuptimet: edhe shndrrrimin e madh pozitiv që solli edhe ndryshim elite, pasi borgjezia e fuqizuar ekonomikisht i morri edhe pushtetin politik aristokracisë. (Kanti e konsideron këtë punë të iluminstëve që solli kalimin nga gjendja e tutelës në gjendjen e lirisë.) Por ai ka pasur edhe fytyrën e tij të zezë që quhet mbretëria e terrorit. Ka edhe nga ata që thonë se është shumë herët 200 vjet për ta gjykuar se çfarë ka qenë.
Ndërkaq historia tregon se revolucionet duke krijuar pushtete të reja dhe elita të reja krijojnë edhe premisa të reja për abuzime të reja me pushtetin që bëjnë edhe që të tradhtohen idealet e fillimit. Ka treguar edhe se përmbysjet e eltave vijnë edhe për keq. Ai i Tetorit është më i mirënjohuri. Për kohët tona po sjell një shembull: talebanët erdhën në pushtet në Afganistan pasi ata të quajtur “zotërit e luftës” që bënë luftën për çlirimin e Afganistanit u korruptuan jashtë mase.
Pra historia na ka dhënë gjithfarë modelesh edhe teoricienët e revolucioneve ofrojnë po ashtu modele të ndryshme. Sipas mendimin tim revolucionet më të sukseshme janë ata që vijnë kur më një anë ka një kalbëzim të elitaved të vjetra, por, nga ana tjetër, kur ka edhe një fermentim idesh të reja tek një brezi i ri e jo vetëm kaq, por edhe interesash të reja të një shtrese që është krijuar e ndërgjegjsuar tashmë. Dikush mund të thotë se në demokraci ky është një proces i vazhdueshëm që sigurohet nëpërmjet rotacionit të pushteteve. Por edhe në një demokraci ka momente kur akumulimi i problemeve më një anë dhe fermentimi i ideve alternative më anën tjetër krijojnë shpërthimin. Termi revolucion përdoret psh. edhe për revolucionin e 68 tës, pra në shoqëri ku kishte ekonomi tregu e relativisht shumë demokratike dhe qe nuk solli përmbysjen e sistemit. Edhe ai krijoi paradigma të reja veçanërisht të së majtës e solli jo vetëm shumë ide, por edhe krijimin e një elite të re, shumë të ndryshme nga etërit që ishin shumë më tepër konservatorë autoritarë e ndrydhës të lirive jo vetëm seksuale. Duke par atë mund të thuash se paradoksalisht elitat ndërrohen apo përmbysen duke i hapur rrugën përparimit atje ku paraardhësit kanë punuar më mirë, kurse atje ku paraardhsit kanë punuar keq ato përsëri mund të përmbysen por mbeten shumë probleme.
Lidhur me realitetin tonë mendimi im është se jemi në fazën e dekompozimit të rëndë të kësaj elite që pasi u konvertua nga komuniste në antikomuniste mori përsipër të udhëheqë tranzicionin duke vazhduar në fakt të udhëheqë interesat e veta në një mënyrë që erdhi duke degraduar. Kam shprehur rezerva për atë se si mund të lindë një elitë me tjetër frymëzim e sistem vlerash. Por nuk mendoj se kjo mund të ishte pengesë për të hedhur idenë ashtu siç hedh një grusht farash në një tokë me shpresën se ndonjëra do të mbijë. Dhe këtë grush farash e shoh në vazhdën e shumçkaje kam shkruar më parë: kur sistemin tonë e kam quajtur regjim mediatik; kur elitën e kam quajtur kastë, kur kam ngulmuar për krijimin identitetve të partive dhe të shtresave sociale ekonomike dhe jo për mbajtjen e shoqërisë në kaos, kundër kulturës së manipulim simulimit etj.. Në fakt që të ndodhë ajo ngjarje që mund ta quajmë edhe revolucion duhet të bashkohen disa elementë ku të domosdoshëm janë: së pari një krizë (që ne e kemi), së dyti një shtresë e caktuar shoqërore që nuk e duron më këtë krizë, (që ne e kemi dhe s’e kemi ende), së treti një organizim politik i kësaj shtresë dhe një elitë që merr përsipër drejtimin e kësaj shtrese (që ne nuk e kemi ende) shoqëruar me ide alternative ndaj asaj që kemi bërë keq (që ne i kemi, por nuk duam t’i aplikojmë). Ju do të thoni po partitë politike që kemi sot ç’duhen atëhere? E përsëris nuk mund të jap rrugzgjidhje të padiskutueshme, ndonëse nuk e përjashtoj idenë e krijimit të një partie të re (kam shkruar shpesh për një të majtë të re), por ajo që kërkoj në thelb është diçka më shumë që do të mund të quhej një lëvizje transversale që do t’i përshkonte dhe trondiste të gjitha partitë e institucionet, kuptohet, pa përmbysur disa themele bazë të sistemit demokratik të vendosur më 1992. Sepse atë që duhet ndryshuar e shoh jo vetëm në nivelin politik, por edhe shoqëror e kulturor. Dhe kur flas për ndërrim elitash nuk e kam fjalën vetëm për ndryshimin e klasës politike, por për një ndryshim të tërë social kulturor e të sistemit të vlerave morale e intelektuale. Dhe jam habitur kur kam marrë telefona nga disa njerëz që më kanë thënë se numri i atyre që mendojnë ashtu si unë është shumë shumë i madh, paçka se nuk kanë se ku shprehen.

Kanë kaluar 9 muaj qysh se Berisha ka nisur të qeverisë. Si është në perceptimin tuaj kjo periudhë, çfarë ju ka mbetur në mendje nga punët e këtij ekzekutivi. Nga ana tjetër, vlerësimi juaj për Kryeministrin Berisha, a është ai determinant për gjithçka ndodh në qeverisje, dhe çfarë do të vlerësonit ju në këtë aspekt si pozitive apo si negative?

Po e ndjek me vëmendje të madhe çdo hap që hedh qeveria dhe mazhoranca në tërësi, por edhe me shqetësim të madh sepse bëj pjesë ndër ata që kanë mbështetur riardhjen e kësaj mazhorance në pushtet dhe ka qenë një bast jo i lehtë për mua. Dhe mund të them se deri tani nuk kam ndryshuar mendje, por ende nuk kam krijuar besimin e plotë se nuk kam gabuar.
Preferoj ta përqendroj përgjigjen ndaj kësaj pyetjeje mu tek Berisha. Tek ai unë shoh të ngërthyera disa kontradikta që janë kontradiktat e kësaj faze që po kalojmë. Më së pari, ajo që shoh është se perceptimi jo vetëm i imi, por edhe i shumëve që duan që ky vend të ndryshojë për mirë dhe vazhdojnë të shpresojnë për këtë është se shumçka në këto shpresa janë përqendruar mu tek një njeri i vetëm, Berisha. Gati, gati nganjëherë shoh se njerëzit perceptojnë sikur vetëm Berisha është i miri atje, kurse gjithë të tjerët janë të paktën të dyshimtë. Nuk di të them saktë se kush ka punuar për krijimin e këtij perceptimi. Besoj se më së pari vetë Berisha i cili ka qenë protagonit i padiskutueshëm i PD dhe i rikthimit të saj në pushtet, ka pasur shumë herë më tepër forcë dhe kurajo për të akuzuar direkt korrusionin dhe të korruptuarit gjatë opozitës dhe shumë nga aksionet që kryen sot kundër krimit të organizuar pa dyshim kanë brenda vendosmërinë e tij. Shkurt është bërë simboli dhe lideri i padiskutueshëm i PD-së. Përshtypja ime është se ai e di mirë këtë dhe di edhe përgjegjësinë e madhe që do të thotë kjo për të. Mirëpo, ndërkaq, ky përqëndrimi i pushteti në duart e tij – çka është edhe pjesë e karakterit të tij - sipas meje ka krijuar edhe një problem jo të vogël. Punët që ka marrë përsipër të bëjë nuk bëhen dot vetëm. Ai duhet të delegojë pushtet me besim, por a ka qenë i aftë për të punuar për të krijuar një ekip të tillë? Duket sikur, përkundrazi, ka punuar vetëm për figurën e vet dhe ja se si kjo të kthehet kundra. Kam përshtypjen se rrotull nuk ka njerëz që e kanë të lehtë t’i thonë se këtu apo atje ai e ka gabim.
Një kontradiktë tjetër në të ciln e shoh të ngërthyer Berishën, edhe ajo dramatike, buron nga fakti se ai ka bërë disa premtime shumë serioze për të luftuar sistemin e korrupsionit e krimin e organizuar. Unë besoj se përkushtimi i tij për mbajtjen e këtyre premtimeve është serioz, por, nga ana tjetër, shoh se për të realizuar këto premtime i duhet pushteti të cilin Berisha e do dhe si karakter, përveç kësaj. E problemi është se për të mbajtur pushtetin i duhen kompromise me shumë nga ata të cilët ka premtuar se do t’i luftojë jo vetëm si persona, por – çka është edhe më keq – edhe si struktura të ngritura. Cili do të jetë rezultati final i këtyre kompromiseve? Kjo ende nuk dihet, por duke patur parasysh se nga ana tjetër kemi një opozitë që është e gatshme ta hajë të gjallë dhe jo t’i japë dorën, veçanërisht në luftën kundër korrupsionit, atëhere mbetet rreziku që ai, për ta fituar këtë luftë me opozitën të harrojë premtimin që e ka sjellë në pushtet: luftën kundër sistemit të korrupsionit.

Kryetari i Partisë Socialiste ka urdhëruar të zgjedhurit lokalë të PS-së që të bojkotojnë procesin e reformës zgjedhore duke mos bashkëpunuar me Ministrinë e Brendëshme. A duket se kemi të bëjmë me një kapërxim në këtë rast, duke qënë se të zgjedhurit lokalë, paçka se të PS-së, janë funksionarë publikë dhe e kanë të rregulluar punën e tyre me ligje. Ky urdhër, a tingëllon paksa regresiv që të kujton kohën kur partia ishte mbi të gjitha apo është pjesë normale e luftës politike?

Problemi i opozitës ka qenë prej kohësh ay që në një shkrim e kam quajtur “turravrapi për tu rikthyer në pushtet” e në një tjetër “mosdalja ende e pijes së pushtetit”. Urdhërin për të cilin flisni e shoh si vazhdim të turravrapit e të mosdaljes së pijes. Por, në fakt, opozita ka arësye shumë serioze për këtë turravrap. Sepse në të dy variantet edhe nëse Berisha ndërton shtetin ligjor ata e shohin veten të humbur në këtë lojë, sepse shumëçka kanë bërë gjatë këtyre tetë vjetëve do të dalë në dritë e do të ndëshkohet; por edhe në variantin e keq, sikur Berisha të marrë në dorë sistemin e korrupsionit, ata përsëri ngelen keq sepse askush nuk i siguron, veç tjerash, se në këtë rast nuk do të ketë goditje selektive për ta. Prandaj kanë filluar këtë aksion me goditje të përqendruar për ta rrëzuar sa më parë Berishën.
Mendimi im se si duhej të sillej opozita në të mirë të interesave të vendit e të saj afatgjata ka qenë krejt tjetër: që pjesa e shëndoshë e opozitës që deri diku dukej se mund të ishte LSI do të duhej ta përkrahte Berishën në luftën kundër korrupsionit, por duke i imponuar bërjen e kësaj pune drejt, në mënyrë që të triumfonte premtimi i tij për të ndërtuar shtetin ligjor dhe atëhere, afërmendsh, do të ndërtohej edhe një e majtë e shëndoshë që nesër mund të kthehej në pushtet. Por kur them nesër nuk kam parasysh 2007, por fundin e një apo dy legjislaturave. Kurse këta u bashkuan turravrapthi me të korruptuarit e PS pa u mbyllur viti duke provuar se janë të gjithë njëlloj, por edhe duke treguar se sa pak kontakte kanë me realitetin sepse tani po flasin për dalje në rrugë. Por kush beson më, pas tetë vjetëve që ngritën një sistem grabitjeje të shoqërisë, se ata mund të luftojnë për shoqërinë, që të dalë në rrugë? (Rubrika Përpjekja, Standart, 1 korrik 2006)