Intervista e plotë e publicistit, shkrimtarit dhe botuesit të revistës “Përpjekja”, Fatos Lubonja, dhënë Blendi Fevziut në Opinion +
“Kur shqiptari u bë nacionalist në shek XIX, më parë nuk e kishte këtë identitetin e tij dominant, por kishte fenë”. Publicisti Fatos Lubonja, përmes një analize rreshton disa nga momentet e “ndeshjes” mes religjioneve dhe nacionalizmës, duke përshkruar kështu edhe ndërtimin e identitetit te shqiptarët. Lubonja e kalon skanerin e tij përmes botimeve të protagonistëve të kohës, të cilët rrëzojnë demagogjinë komuniste, e cila ende duket një faktor ndikues në të menduarit dhe të rrëfyerit të ngjarjeve për shumë nga ata që sot shkruajnë apo sugjerojnë letërsinë dhe historiografinë. Ndërkaq, Lubonja, në rolin e studiuesit letrar, dha edhe një herë tjetër mendimin për librin e Ben Blushit. “Ajo që mua më befason është ngulmimi juaj për ta ndarë dijen, njohjen e autorit për kohën që flet, nga koherenca e veprës që ai ndërton. Se arti nuk është vetëm fjalë. Ai gjykohet edhe nga pikëpamja se sa personazhet, karakteret janë të besueshëm, janë tërheqës, janë të vërtetë. Pra ai lidhet me shumë elementë. Është elementi historik, është aftësia e shkrimtarit për të hyrë në psikologjinë e një personazhi... është arti i të shkruarit, i fjalës. Të gjitha këto, për mua çalojnë shumë rëndë,” u shpreh Lubonja gjatë intervistës në TV Klan.
Tema e intervistës së sotme në të vërtetë lidhet me një nga publikimet më të fundit të z.Lubonja. Janë dy shkrime, ese që lidhen me romanin e Ben Blushit, “Të jetosh në ishull”. Është një kritikë ndaj këtij romani, por që ka rihapur disa tema. Pra më shumë sesa thjesht marrje me romanin z. Lubonja ka hedhur disa teza që lidhen me mënyrën e rishkrimit të historisë, por edhe me letërsinë shqiptare në përgjithësi. Në fakt ndërmarrje shumë e vështirë z. Lubonja, të futesh në disa rrafshe njëherazi, por njëkohësisht edhe tema relativisht të munguara në shoqërinë shqiptare këto 19 vjet...
Ju harruat kur më prezantuat se jam edhe drejtor i revistës “Përpjekja”, e cila ka botuar 23 numra deri tani, e cila ka në frymën e vet, pikërisht këtë tematikë, të cilën e ka trajtuar në disa numra, me autorë të ndryshëm.
Nuk ishte harresë, unë vazhdimisht ju kam prezantuar si drejtor të “Përpjekjes”, por nuk doja, sepse kam një përshtypje që ju keni bezdi nga titujt Drejtor... Prandaj thashë, “komentator i shtypit të përditshëm”...
Desha të them se këtë tematikë nuk e kam përballuar i vetëm, por me një grup pune, miqsh, bashkëpunëtorësh me të cilët ndaj edhe të njëjtat ide, të njëjtat pikëpamje.
Por gjithsesi, z. Lubonja, janë pikëpamje që janë shumë vështirë ta ç’bunkerizojnë një mënyrë të menduari të shoqërisë shqiptare. E vërtetë apo jo?
Padyshim. Frojdi thotë “qytetërimi është ndrydhje”, në kuptimin që shoqëria krijon disa dogma, disa norma dhe të mban shtrënguar tek ato, dhe shpeshherë roli i artistit, i kritikut është, të thyejë këtë bunker për të krijuar hapësira të reja lirie.
Jo vetëm konceptet janë shumë të vështira, por kam përshtypjen që, shpeshherë, edhe për faktet ne jemi kokëfortë për t’i parë ashtu siç janë realisht, flas për shembull në shkrimin e historisë, për arsye të një deformimi 50 vjeçar të periudhës komuniste...
Po, sepse shpeshherë faktet nuk janë thjesht fakte, por janë seleksionuar, sidomos kur bëhet fjalë për historinë, nga një këndvështrim ideologjik i caktuar dhe seleksionimi është bashkuar me mistifikimin në shërbim të një ideje, në rastin konkret, meqë hymë tek historia e Shqipërisë, bëhet fjalë për një ideologji, fillimisht nacionaliste pastaj komuniste, e cila e ka interpretuar historinë në funksion të qëllimeve të ideologjisë që ka shërbyer edhe si një instrument pushteti.
Po edhe në funksion të ringjalljes së një ndjenje kombëtare, apo jo?
Padyshim, por, këtu pastaj hyjmë në kritikën ndaj librit nëpërmjet tezave të shkrimit tim, që kanë të bëjnë me atë që dallon mitologjinë nacional- romantike të shek XIX, nëpërmjet së cilës shqiptarët filluan të identifikohen, të kenë ndjenjën kombëtare, me historinë që merret me këto periudha në mënyrë shkencore. Është pikërisht ajo që quhet dekonstruktimi i miteve, nevoja për t’i kuptuar, përse lindën, si lindën këto mite dhe ç’kuptim kishin në kohën kur lindën.
Në vijim të bisedës do t’ju pyes për disa nga mitet më përfaqësues, më sinjifikativë të historisë shqiptare, që padyshim janë mite që kanë zënë rrënjë të thella në shoqërinë shqiptare. Gjithsesi po i kthehem thelbit të asaj që ju pyeta. Ju keni botuar dy shkrime të gjata, në të cilat kritikoni librin e Ben Blushit “Të jetosh në ishull”. Cili është thelbi i kritikës suaj? Ku qëndron kjo kritikë?
Në shkrimin e parë, thelbi i kritikës qëndron në faktin se kemi të bëjmë me një roman historik dhe, kur shkruhet një roman historik, ka nevojë që autori ta njohë historinë, jo vetëm nga pikëpamja e mosbërjes gabime historike, por edhe në kuptimin e njohjes së frymës apo atmosferës së kohës, që i japin atij edhe detajet me çfarë e mbush romanin, qoftë edhe kur bëhet fjalë për personazhe të krijuar. Në rastin e këtij romani, problemi i madh që ka autori është mosnjohja e historisë, ose më mirë, njoha e saj me metodat e ideologjisë nacional romantike dhe nacional komuniste shqiptare. Pra autori nuk zotëron atë njohje të historisë, e cila është, si të thuash, njohja e sotme e historisë. Prandaj libri vuan nga problemet e anakronizmit që ka romanticizmi, ku konfondohen epokat, ku në epoka të ndryshme gjejmë personazhe që nuk u përkasin realisht epokave që përshkruhen. Nëse për romantikën kjo ishte e kuptueshme, pra në qoftë se Naim Frashëri mund të thoshte “prite prite Shkënderbenë/ po vjen si pëllumb i shkruar/ të shpëtojë mëmëdhenë”, sepse jemi në romanticizmin e shekullit të XIX, kur ndërtoheshin këta mite, në shekullin e XXI, një autor që shkruan në këtë metodë, jashtë historisë siç e njohim sot, është anakronik dhe nuk është i besueshëm për një lexues të kohës së sotme, me formimin që ka një lexues i sotëm.
z. Lubonja, e para kjo është një vepër letrare dhe nuk është një traktat historik. A mund të gjykohet një roman si një traktat historik? Në një fiction autorit i lejohet e drejta të bëjë çdo gjë, apo jo?
Tani, nuk mund të thuash kurrë që autorit, në një roman, i lejohet të bëjë çdo gjë. Çdo roman, apo çdo vepër letrare ka zhanrin dhe rrymën e vet. Në qoftë se mund të flasim për autorë që thonë: “Mos më pyesni se çfarë kam dashur të them sepse nuk e di as vetë”, - këtu jemi tek surealizmi. Salvador Dali thoshte: “Si kërkoni t’i kuptoni veprat e mia kur unë nuk i kuptoj as vetë ato?”
Po ç’kuptim ka kjo? Ka kuptim sepse surealizimi merret me automatizmin psikik, merret me ëndrrat, merret pra me subkoshiencën e individit, - është koha e psikonanalizës, - dhe kjo është një rrymë letrare që tenton të na çojë tek të vërtetat e panjohura edhe nga vetë individi, i cili është autori në rastin e Dalisë. Ndërsa këtu nuk kemi të bëjmë me një vepër surealiste, këtu kemi të bëjmë me një roman historik realist dhe një vepër e këtij zhanri, siç thashë edhe më parë, kërkon njohjen e historisë për të cilën shkruhet. Jo thjesht në kuptimin e datave, por të njohjes së frymës, atmosferës së kohës...
Cilat janë sipas jush mangësitë historike të romanit të Blushit?
Mangësia kryesore e romanit, në thelb, - nuk po hyjmë në detaje, - është që autori nuk di se ajo që ai e quan “shqiptarizmi”, ndjenja e të qenit shqiptar, nuk është ashtu sikurse është mësuar, (sepse edhe ai e ka mësuar këtë) nga letërsia e mëparshme, një gjë që ka ekzistuar qysh në krye të herës dhe ka qenë njëlloj vazhdimisht, por se kemi të bëjmë me një ndjenjë (kombëtare) që lind në shek. XIX.
Në 1850-ën thoni ju, duke iu referuar Veqilharxhit...
Afërsisht. I referohem një sërë lëvizjesh që lindën në atë kohë, në një kontekst më të gjerë. Dhe, kur ti vendos shqiptaristë në shekullin e XVIII, është njëlloj sikur të bësh një roman për shek. XIX dhe të vendosësh regjime komuniste, komunistë si këta të sotmit.
Nuk ka patur ndjenjë shqiptarie para shek. XIX z. Lubonja? Se ky është thelbi i pyetjes...
Thelbi i çështjes është kjo. Në ideologjinë tonë të nacional-romantikës që e kanë ngurtësuar edhe më komunistët, mbretëron ideja se shqiptari ka qenë shqiptar qysh në krye të herës. Kjo është një qasje esencialiste e identitetit, - “identitet i ngurtë” do ta quante Zigmund Baumani - sipas të cilës ne kemi një thelb, dhe pastaj gjithçka që na ndodh më mbrapa është thjesht një aksident, por substanca ama është po ajo. Pra fetë e ndryshme, ideologjitë e ndryshme, janë si guna që njeriu i vesh dhe i ç’vesh, ndërkohë që mbetet po ai thelb, çka në rastin tonë bëhet fjalë për “shqiptarinë”.
Dhe ju thoni që nuk ka ekzistuar “shqiptaria”?
Kjo është një qasje e gabuar. Identiteti është një “proces”, - thotë Baumani, - është fluid, i lëngshëm, është një ngjarje historike. Pra, kur shqiptari u bë nacionalist në shek XIX, më parë nuk e kishte këtë identitetin e tij dominant, por kishte fenë.
Çdo me thenë kishte fenë z. Lubonja? Pra në shek. XIX shqiptarët ndaheshin më shumë sipas fesë se sipas kombit? T’ju bëj një pyetje direkte për një shikues i cili nuk është në brendësi të kësaj. Në shek XVIII në 1700-ën, një njeri a i thoshte vetes së vet “unë jam shqiptar”, a dallohej ai nga një kombësi tjetër prej shqiptarisë apo jo?
Kur flitet për identitete, ashtu sikurse paraqitet gjendja në kohën e vendin për të cilën shkruan Blushi, në gjysmën e dytë të shek XVIII, identitetet e njerëzve kanë qenë të disa llojeve. Ka pasur identitete etnolinguistike, identitete fetare, identitetet e qyteteve, krahinave, pra ka pasur shumë lloje identitetesh kurse shqiptaria nuk ishte ngjizur ende si identitet. Dhe identiteti etnolinguistik i shqiptarit nuk ka qenë më i rëndësishëm sesa identiteti i tij fetar. Domethënë, një shqiptar që ishte i krishterë thoshte “jam i krishterë” dhe një mysliman thoshte “jam turk” dhe nuk thoshte “jam shqiptar më së pari”. Pra ishte një tjetër identitet më i fuqishëm me të cilin ai identifikohej.
Po kemi një varg të famshëm të rilindjes kombëtare, të Vaso Pashës që thotë “feja e shqiptarit është shqiptaria”.
Pikërisht, po ta lexojmë mirë atë që thotë Vaso Pasha, - unë i referohem historianes Nathaly Clayer, dhe po ta lexosh të gjithë poezinë nuk mund të mos jesh dakort me të – pra ajo thotë se, kjo thënie nuk është një pasqyrë e gjendjes në terren, por është një thirrje për të dalë nga gjendja në terren. Pra, cila është gjendja në terren? Që shqiptarët identifikoheshin me fetë. Dhe Vaso Pasha thotë: “mos shikoni kisha dhe xhamia se feja e shqiptarit është shqiptaria”. Pra këtu kemi të bëjmë me konstruktim të identitetit dhe ata që dinë pak nga historia, e dinë që identitetet ndërtohen, konstruktohen, nuk janë njëherë e përgjithmonë të dhëna. Pra edhe Vaso Pasha ka bërë një konstrukt të ri identitar duke thënë “mos shikoni kisha dhe xhamia”, siç ishte gjendja në terren, sepse “feja e shqiptarit është shqiptaria” siç duhej ndërtuar terreni i ri.
Sipas jush, kur ka ekzistuar identiteti shqiptar? Kur një person i ka thënë vetes “unë jam shqiptar” në historinë tonë?
Mendoj se është e rëndësishme të thuhet se në periudhën për të cilën po flasim, pra në shek XIX, shqiptarizmi fillon dhe lind, si rezultat i Romanticizmit, - ky nuk është një fenomen i jashtëzakonshëm shqiptar. Romanticizmi lind në Evropë si reaksion edhe ndaj Iluminizmit, pra “kërkimi” në rrënjët, “kërkimi” në histori ku popujt fillojnë kërkojnë të kaluarën e tyre për t’u identifikuar... është fenomen i njohur, në atë periudhë - lind pra edhe ajo që quhet “shqiptarizëm”. Në këtë fenomen do të vemë re një gjë që është shumë interesante, që ne e kemi thjeshtëzuar, siç e ka thjeshtëzuar edhe Blushi në librin e tij. Nuk është pra, se ka pasur një “shqiptarizëm” që ecte vazhdimisht përpara me gunat që i ndërronte, përkundrazi, këtu kemi të bëjmë me ndërtimin e “shqiptarizmit”. Dhe projektet e ndërtimit të shqiptarizmit kanë qenë disa, jo një, por disa, varësisht nga përkatësitë fetare të shqipfolësve të kësaj kohe. Domethënë, kemi një shqiptarizëm mysliman… - ç’kuptoj me këtë? Kuptoj vëllezërit Frashëri, ata që ishin kryesisht në Stamboll, që fillojnë ndërtojnë shqiptarizmin duke e lidhur me fenë islame. Kemi një shqiptarizëm arbëresh, që është edhe ai tjetër nga shqiptarizmi i ortodoksëve të Greqisë dhe po ashtu është tjetër shqiptarizmi i Veriut, i katolikëve me Mirditën që kërkonte të bëhej republikë më vete, me Zef Jubanin etj... Pra kemi disa shqiptarizma, si projekte që lindin, të cilët dora-dorës që zhvillohen ngjarjet historike shkojnë drejt një projekti dominant. Cilat janë ngjarjet historike? Psh. shqiptarizmi i ortodoksëve të Greqisë, fillimisht ishte i lidhur me idenë e formimit të një konfederate me Greqinë kundër Perandorisë Otomane, ndërkohë që shqiptarizmi i myslimanëve, me Sami Frashërin, Naim Frashërin thotë që, Greqia paraqet rrezik, kështu që duhet të nxisim shqiptarizmin e shqiptarëve në kuadrin e Perandorisë Otomane fillimisht, por dhe Perandoria e ka nxitur këtë kundër interesave greke, ndërkohë që kemi shqiptarizmin e katolikëve, të cilët ishin kundër Perandorisë Otomane dhe që thoshim se duhet të shkëputemi nga ajo, ashtu sikurse vijnë edhe protestantët, të cilët kanë luajtur një rol të madh, duke përkthyer, shpërndarë librat e shenjta për të krishterët shqiptarë (Kristoforidhi p.sh. ka punuar për Bible Society) të cilët kanë një tjetër element fetar që lidhet me shqiptarizmin. Tani, ideja ime është kjo, që nga këto projekte, dora-dorës që zhvillohen ngjarjet, feja, gjithnjë e më pak bëhet faktori që lidh shqiptarizmin dhe shqiptarizmi del mbi fetë nëpërmjet thirrjes së Vaso Pashës, sepse kështu erdhën situatat. Ndërsa ne bëjmë të kundërtën në historiografinë tonë. Ne e marrim shqiptarizmin sikur ishte thelbi, dhe fetë sikur ishin veshja e sipërme që iu çvesh. Ndërkohë që procesi është shumë më kompleks; shumë më kompleks edhe në kuptimin e etnive të tjera që ekzistonin në këtë rajon. Dhe këtu përsëri duhet kuptuar se në qoftë se flasim për një “shqiptar” të asaj kohe ky nuk mbetet i njëjti, por në periudhat e mëvonëshme vjen e ndryshohet varësisht nga shqiptarizmi që ndërtohet.
Por në roman bëhet fjalë për një shqiptar të veçuar, nuk bëhet fjalë për ndonjë ndjenjë të madhe të shqiptarizmit, bëhet fjalë për Aranit Komnenin, i cili në fund të shek. XVIII kishte ndjenja kombëtare shqiptare, pra nuk ka ndonjë zhvendosje shumë të madhe në kohë, që të thuash se ishte jashtë kontekstit historik...
Tani po të marrësh Komnenët se çfarë janë, çfarë përfaqësojnë etj., është një tjetër gjë fare.
Për ç’arsye?
Po sepse Komnenët i përkasin periudhës bizantine, identifikoheshin me grekë etj... Kurse Komneni i librit thotë p.sh. diçka të tillë si: “unë them që shqiptarët janë si shqiptarët që janë në Voskopojë”. Tani, ai që njeh sadopak historikun e Voskopojës e di që Voskopoja ka qenë aromune…
Ç’do me thënë, ka qenë aromune?
Këtu vijmë përsëri tek historia. Folëm më parë për identitetet etnolinguistike. Me identitete etno-linguistike në trevat për të cilat flitet nuk kuptoj vetëm shqitparët, por të gjitha ato etni dhe gjuhësi bashkë që ekzistonin në Ballkan në atë periudhë. Dhe dihet që Voskopoja ka qenë kryesisht qendër e kësaj etnie. Etnia aromune është një nga etnitë që ka qenë shumë e fortë, aq sa është folur në ato vite edhe për një konfederatë shqiptaro-aromune - sepse ne e kemi mësuar historinë keq. Psh. a e dini ju që në Korçë ka pasur shkollë rumune përpara shkollës së parë shqipe? Pse? Sepse politika rumune, e cila ishte edhe antisllave dhe antigreke, ndihmonte aromunët që kishte në këto territore, për të krijuar edhe ata shtetin e tyre.
Pra ju po thoni që Voskopoja, një qytet në territor shqiptar në atë kohë, ishte një qendër civilizimi aromun?
Tani, që kur thoni “territor shqiptar” për në atë kohë ngatërrohet çështja.
Që flitej shqip...
Flitej shqip, flitej arumanisht, flitej greqisht, fliteshin të dy gjuhët. Gjuha shqipe në atë kohë ka qenë gjuhë që flitej, por nuk shkruhej. Nëpër kisha shqiptarët shkonin dhe dëgjonin predikime në greqisht dhe, në qoftë se do të citoj Kristoforidhin, i cili flet një shekull pas kohës për të cilën flet Blushi, në një raport që ai i shkruan Bible Society, i thotë pak a shumë kështu: shqiptarët ndahen në toskë dhe gegë; gegët janë shumica myslimanë, afërsisht 500 mijë, toskët janë shumica të krishterë 1 milion e 500 mijë (pavarësisht nga shifrat që jep Kristoforidhi). Dhe kur flet për këta të krishterë, Kristoforidhi thotë se përveç një parie, e cila i çon fëmijët nëpër shkolla greke ku mësojnë ta shkruajnë dhe këndojnë këtë gjuhë, pjesa tjetër e shqiptarëve të krishterë, që nuk kanë bërë shkollë, shkojnë në kishë dhe nuk merr vesh gjë se ç’thuhet. Këta – thotë Kristoforidhi - nuk kanë asnjë lloj ndjenje kombëtare, as helene, as sllave, as edhe shqiptare. Pra ajo që quajmë ndjenjë kombëtare është një gjë që zhvillohet në proceset e formimit të identiteteve. Prandaj edhe erdhi puna që të hapen edhe shkolla ...
Kur ka nisur, sipas jush z, Lubonja ndjenja kombëtare shqiptare? Kur një njeri i thoshte vetes me gojën plot që “unë jam shqiptar”?
Mendimi im është që kjo fillon në shek XIX, qartazi, por të mos harrojmë se ka edhe identitete të dyfishta. P.sh. Sami Frashëri vetë, i cili ishte shqiptar, thoshte që jam edhe turk, bile thoshte edhe “mbi të gjitha jam turk”. Bile në një vend shkruan që, “unë nuk është se jam shqiptar, por i njoh shqiptarët mirë, sepse...” dmth ka një identitet të dyfishtë...
Sami Frashëri thoshte që nuk jam shqiptar?
Po. Sami Frashëri, madje, ka përdorur ligjërime ndryshe për shqiptarët dhe ndryshe për turqit. Ai është një nga figurat më kryesore që ka patur Turqia dhe për mendimin tim është edhe një nga figurat kyçe të shqiptarisë, ashtu siç u formua kjo në shek XX.
Ç’domethënë “një nga figurat kyçe të shqiptarisë”?
Sepse Sami Frashëri ka arritur të bëhet koagulues i rrymave të ndryshme të shqiptarizmit. Ajo që e quajta “shqiptaria dominante” që vendos shqiptarinë përmbi fenë, realizohet kryesisht nëpërmjet vëllezërve Frashëri. Ata kanë një rol shumë të rëndësishëm. Sepse ata mbanin lidhje me shqiptarët ortodoksë të Bukureshtit dhe të Egjiptit, mbanin lidhje me arbëreshët, më pak me katolikët, dhe janë ata që kuptuan edhe rrezikun grek si dhe janë ata që njëkohësisht qenë edhe më të lidhur me pushtetin e asaj kohe që ishte pushteti otoman, me Stambollin. Kur bëhet fjalë për hapjen e shkollave të para shqipe, ajo e femrave e Parashqevi Qiriazit, që ishte protestante, e ka marrë Naim Frashëri lejen në Stamboll që ta hapë. Shkolla tjetër, e para fare, e Pandeli Sotirit, (1887) është shkollë që u ndërtua me paratë e ortodoksëve, të krishterëve edhe vllehë bile të Rumanisë, të Bukureshtit, të cilët patën ndihmën edhe të vëllezërve Frashëri sepse shoqëria e famshme e Stambollit, që bëri edhe alfabetin e Stambollit, në krye të së cilës ishte Sami Frashëri, ishte koaguluese e të gjithë rrjetit të shqiptarizmit që filloi të ...
Por z. Lubonja, t’i kthehemi edhe njëherë faktit. Një roman është një roman. Përse duhet të ngatërrohet me gjithë këto probleme historike ende të diskutuara?
Mendoj që sikur Ben Blushi ta kishte ditur historinë kështu siç mendoj unë se është historia, nuk do ta kishte shkruar kurrë atë roman ashtu siç e ka shkruar.
Ju thoni se kështu mendoni ju se është historia, por kjo nuk do të thotë se dikush tjetër nuk e sheh historinë në një mënyrë tjetër. Ka shumë mënyra të shikuarit të historisë.
Pa dyshim. Unë them që Ben Blushi e shikon historinë si një romantik i shek XIX dhe e ka shkuar historinë si një nacional romantik, do të thoja edhe me plot ndikime socio-realiste sepse edhe nacional komunizmi kishte shumë elementë të nacional romantikës. Prandaj e ka shkruar librin ashtu. Tani, unë, si një lexues që mendoj se e njoh historinë, - nuk jam historian, - nuk mund ta shijoj në vërtetësinë e besushmërinë e vet, në ndërtimin e vet, kur kam këto njohje të historisë që më bëjnë të gjej aty personazhe të stisur.
Duke e zhveshur nga këto kritika që ju shihni në aspektin historik të romanit, gjithsesi, si një fiction, si një roman, a është një roman i shkruajtur bukur, ose a është një roman shumë i mirë nga ky aspekt?
Ajo që mua më befason është ngulmimi juaj për ta ndarë dijen, njohjen e autorit për kohën që flet, nga koherenca e veprës që ai ndërton. Se arti nuk është vetëm fjalë. Ai gjykohet edhe nga pikëpamja se sa personazhet, karakteret janë të besueshëm, janë tërheqës, janë të vërtetë. Pra ai lidhet me shumë elementë. Është elementi historik, është aftësia e shkrimtarit për të hyrë në psikologjinë e një personazhi... është arti i të shkruarit, i fjalës. Të gjitha këto, për mua çalojnë shumë rëndë.
Edhe arti i fjalës?
Nuk di se kush kishte bërë një analizë në një gazetë që merrej me lajthitjet që nuk i falen autorit në kuptimin e përshkrimit qartë të një situate.
Si e shpjegoni faktin që është kaq i shitur dhe kaq i diskutuar ky roman? Po të ishte me kaq defekte sipas jush, shtypi menjëherë do të ishte pozicionuar. Balanca e shkrimeve pozitive, e komenteve pozitive është shumë më e madhe se ajo e reagimeve negative që po citoni.
Mendimi im për këtë ka disa plane që duhen diskutuar. Më së pari, - nuk po hyjmë thellë këtu megjithëse mendoj se është një problem shumë i madh, - kjo zhurmë tregon se sa probleme të mëdha kulturore ka Shqipëria, në kuptimin e nivelit kulturor.
Ç’domethënë kjo?
Domethënë, banaliteti dhe vulgariteti që, për fat të keq, është përhapur shumë nëpërmjet mediatizimit të jetës intelektuale, ka një rol shumë të rëndësishëm në këtë aspekt, ku mund të hyjë edhe komercializmi si fenomen, domethënë reklamimi etj. Pastaj një arsye tjetër është fakti se ajo çka thashë unë për historinë ashtu siç ka qenë, për fat të keq, nuk ka hyrë në vetëdijen e këtij lexuesi. Ky lexues është ende me shkollën e Enver Hoxhës, ende nuk e ka lexuar ndryshe historinë.
Z. Lubonja, meqë më përmendët këtë gjë, meqë më përmendët demitizimin e historisë, ju thoni që ka të njëjtat linja të romantizmit të shek. XIX, etj., ndërkohë që ndoshta është autori i parë në letërsi që tenton një lloj demitizimi të mitit të Skënderbeut. Nuk e sheh gjithmonë Skënderbeun siç jemi mësuar ta shohim, një shpëtimtar i Shqipërisë, me muskuj që... por përkundrazi, e sheh me një sy kritik, përmes personazhit të tij që është Aranit Komneni...
E para, unë nuk fola për demitizim. Unë fola për dekonstruktim. Dhe me dekonstruktim nuk kuptoj diçka negative. Me dekonstruktim, nga pikëpamja historike, kuptoj ndarjen e mitit, i cili është i rëndësishëm për të frymëzuar, sidomos në kohën romantike, ishte i rëndësishëm Skënderbeu për të krijuar një identitet, nga historia e vërtetë e Skënderbeut. Fan Noli ka shkruar dy libra për Skënderbeun, një për fëmijët, që e fillon me: “qindra vjet më parë, kur Shqipëria pillte vetëm trima dhe luanë...”; ka shkruar edhe një histori të Skënderbeut, e cila është një tentativë serioze shkencore, ku shkruan edhe për papën Piu Picolomini i asaj kohe, i cili flet keq për Skënderbeun etj. Këtu është dallimi midis mitit dhe shkencës së historisë. Blushi nuk është se ka shkuar tek shkenca e historisë, sepse po të shkojmë tek shkenca e historisë dhe ta dekonstruktojmë Skënderbeun, atëherë do të themi që Skënderbeu, kur e bëri luftën, nuk e bëri për Shqipërinë po e bëri në emër të krishtërimit, sepse s’ishte koha e shteteve etnike në atë kohë, e nacionalizmit shqiptar në përgjithësi (kam përmendur në shkrimin tim Marlin Barletin, i cili thotë se Skënderbeu ishte bullgar), nuk ishte koha kur këta popuj bashkoheshin në emër të kombit, por është koha kur u bashkuan në emër të fesë (vetë një Papë e ka quajtur “Kalorës i Krishterimit) dhe do të themi se Skënderbeu, si simbol i nacionalizmit shqiptar vjen e ndërtohet në shek. XIX, kur i duhet një simbol shqiptarëve për të thënë edhe ata që kemi edhe ne një njeri tonin të shquar, si figurë përmbledhëse identitare, siç janë bërë tentativa edhe me Aleksandrin e Maqedonisë, me Pirron e Epirit.., i keni dëgjuar apo jo. Këto janë tentativa romantike. Tani çfarë bën Blushi? Blushi nuk bën këtë dekonstruktim, por Blushi ndërton një Aranit Komnen, me metodën me të cilën romantikët kanë ndërtuar Skënderbeun, duke bërë këtë heroin pozitiv. Sepse ky, duke folur në emër të shqiptarizmit në një kohë kur, siç u përpoqa ta shpjegoj, ky nuk ekziston, thotë që “shqiptarët nuk i besonin Skënderbeut sepse u bë turk, kurses ata duhet t’i qëndronin besnik të njëjtës fe” ...
Shumë me mëri qenkeni ndaj Blushit z. Lubonja!
Më vjen keq. Nuk po e banalizoj çështjen. Nuk është punë mërie. Është çështja e asaj që mund të quhet, qëndrim intelektual, racional ndaj paditurisë. Pra Skënderbeu dekonstruktohet duke njohur historinë e tij të vërtetë me një anë dhe duke njohur se si dhe pse ai u rimor në shekullin XIX nga rilindasit. Eshtë psh. një historian i famshëm freng që flet për Vercingètoriksin. Nuk di a e keni dëgjuar. Vercingètoriksi është heroi gal që ka luftuar kundër Cezarit, të cilin, pasi e mundi, Cezari e ekzekutoi. Këtë figurë e mori Napoleoni. Po e mori kur? E mori në shek. e XIX dhe e ndërton si heroi që i ka bërë rezistencë armikut. Por galët me francezët e kohës së Napoleonit janë dy gjëra krejt të ndryshme. Dhe historiani thotë kështu “në qoftë se për popullin e thjeshtë Vercingètoriksi është heroi që luftoi për të mbrojtur atdheun (që është konstrukt i ndërtuar në kohën e Napoleonit), për dijetarin Cezari është ai që ka ndërtuar shtetin për herë të parë në këto treva.”
Tani, ne duhet t’i dimë këto gjëra se nuk mund të bëjmë përralla në shek. XXI.
z. Lubonja, a ka disponim antimysliman, sipas jush romani i Blushit?
Kjo lidhet me pyetjen që më bëtë pak më parë, se përse ky libër ka pasur këtë impakt, se nuk e mbarova deri në fund përgjigjen. Njëra nga arsyet, sipas mendimit tim, çka është edhe një tregues i rëndësishëm për këtë ngjarje letrare, është fakti se ky libër na tregoi se sa e rëndësishme është që letërsia të merret me problemet e mprehta të realitetit. Pra nuk është ashtu siç pretendon Blushi, duke u vetëmbrojtur: “mos më politizoni”, “unë jam marrë me historinë”,... Në fakt, një nga arsyet e kësaj zhurme, përveç atyre që thashë, komercializmi, mediatizimi, vulgariteti, banaliteti, injoranca totale që mbretëron në vend, është pikërisht se ai prek disa fije shumë të ndjeshme të qenies njerëzore që janë, ende sot shumë të ndjeshme në atë që unë e kam quajtur në shkrimin tim të dytë “rikonstruktimi i identitetit shqiptar” pas rënies së komunizmit. Shkrimin e dytë unë e filloj me Biblën, me përshkrimin e pasazhit kur Kaini vret Abelin, e ku nuk del qartë se përse u grindën këta. Dhe një rabin, në interpretimet e tij (edhe Spinoza e ka komentuar këtë moment të Biblës që nuk është i qartë) thotë se motivi i vrasjes nuk është as Eva (gruaja), as çështja e pasurisë, po është çështja e Tempullit, se ku do të vendosej Tempulli, në tokën e Kainit apo në tokën e Abelit, që tregon se sa i rëndësishëm është identiteti, sepse tempulli është simbol i identitetit. Pra se sa e rëndësishme është edhe prekja e identitetit. Dhe këtu gjithë kjo zhurmë lidhet sepse preket identiteti i një pjese... Pyetja juaj ishte “a preket apo nuk preket?”
Po, a ka disponim antimysliman?
Sipas mendimit tim, që e kam shprehur në shkrimet e botuar, libri i Blushit është një libër që përfaqëson një përpjekje, sipas meje të gabuar, të një pjese jo të vogël të elitës intelektuale shqiptare, për ta rikonstruktuar identitetin, tani që fetë kanë rilindur, me një teknikë nacionaliste, esencialiste, romantike, - pra në kërkim të rrënjës, - ku shqiptarizma bashkohet me krishterimin, me qenë se krishterimi ka qenë “feja e të parëve”, siç thonë këta dhe meqenëse ne kemi sot ideologji mbisunduese perëndimorizimin, evropianizimin ndërkohë që edhe feja e Evropës është e krishterë. Kjo qasje ndjehet në librin e Blushit. Si ndjehet? Për shembull, ndonëse ka momente ku mund të thuash se bëhet fjalë për tolerancë, mënyra se si flitet për myslimanët, për fenë islame në përgjithësi, është denigruese dhe është përsëritje e disa klisheve që i gjen, që nga romantika shqiptare e deri tek socrealizmi. Denigrimi i myslimanit ka qenë i lidhur edhe me atë që unë e quaj vetëorientalizimi i shqiptarëve, që niset nga ndarja e botës lindore si e keqe dhe e botës perëndimore si e mirë dhe...
Përse e quani ju të gabuar këtë tentativë?
E para sepse është shumë sempliste, e dyta sepse nuk është historikisht e vërtetë dhe, e treta, se nuk na çon kurkund në kuptimin e të ardhmes. Sempliste, sepse po të shikojmë, historia ka qenë shumë më komplekse. E para e punës, ajo që ne quajmë Evropë, që sot e quajmë të qytetëruar, më të qytetëruarën, kampion të qytetërimit, nuk lidhet thjesht me krishterimin, por lidhet me shumë fenomene të tjera që kanë ndodhur në Evropë që nga Rilindja, Protestantizmi i Luterit, Iluminizmi, Revolucioni Industrial,... ka shumë elementë që nuk po i marrim në analizë. E dyta, sepse po të shikojmë historinë në periudhën osmane, ka momente tolerance fetare që nuk i gjen dot në kohën e krishterimit në Evropëm ku mjafton të përmendim p.sh. persekutimin e çifutëve. Ka dokumente që tregojnë se çifutët sefarditë kanë ardhur të jetojnë të lumtur në Lindje, dhe i bëjnë thirrje atyre nga Evropa që persekutohen të vijnë të jetojnë këtej. Persekutohen pse? Persekutohen sepse konsiderohen si vrasës të Krishtit. Apo, po të kemi parasysh kryqëzatat.... apo, të mos harrojmë se luftërat fetare që kanë ndodhur në Evropë janë shumë të rënda, me masakra... pra është shumë komplekse situata. Prandaj edhe, thashë, që është sempliste ndarja bardhë e zi dhe jo e vërtetë. E treta, që ka rëndësi shumë të madhe, sepse ky konsrukt identitar lidhet me projektimin e së ardhmes. Çfarë do të projektojmë ne? Ca aleanca qytetërimesh mbi bazë fetare që luftojnë me njëri-tjetrin? Apo do të projektojmë ndërshkëmbimet kulturore. Në këtë kontekst, ne, duke e demonizuar dhe duke i ikur identitetit tonë, po e quaj osman, lindor, pra atyre 500 vjetëve që kemi qenë nën Turqi, ne i ikim gabimisht vetvetes, sepse është identiteti ynë, nuk mund të mohohet si identitet, mund të ndërtosh një identitet tjetër por...
Kjo nuk mund të mohohet, por a mund të thuhet p.sh. që konvertimi në mysliman i la mbrapa shqiptarët në raport me fqinjët?
Përsëri kjo është shumë sempliste.
Po është tezë e përhapur, besoj e keni dëgjuar edhe ju?
Po, po. Krishti ka një moment shumë interesant, kur thotë: “unë do t’ju bëj të mohoni edhe babain edhe nënën”, - diçka e ngjashme, pak a shumë, nuk më kujtohet saktë. Cili është kuptimi? Kuptimi më i thellë i kësaj është kjo, që feja që po ju sjell unë, do t’ju nxjerrë nga klani, nga familja, do t’ju lidh me një gjë më të madhe, më të rëndësishme. Tani, mendimi im është ky, që të dyja fetë, edhe e krishtera edhe feja myslimane, i kanë nxjerrë shqiptarët nga kultura kanunore, klanore, thjesht e klanit. Pra, ideja e fatkeqësisë së konvertimit është e gabuar në këtë kuptim, se duket sikur shqiptarët paskëshin qenë të krishterë të flaktë dhe erdhën pastaj, o me dhunë, o nga interesi, u bënë myslimanë dhe kjo solli fatkeqësi se këta na lanë të prapambetur. E para gjithë kjo zona e Ballkanit, qenë shumë e prapambetur, s’ka qenë “Evropë” siç thotë mitologjia jonë. Përmenda Kristoforidhin, të krishterë ishin ata për të cilët flet ai...
Një pjesë e studiuesve shqiptarë thonë që ne kemi qenë po aq të zhvilluar sa ç’ka qenë edhe pjesa tjetër e Evropës deri në shekullin e XV...
Po pikërisht, sepse ata kanë konceptin e homogjenitetit të shqiptarit, që shqiptarët, qysh nga koha e pellazgëve e deri në ditët e sotme janë po ata dhe në po këto treva. Ne kemi bërë tonin me këtë teknikë nacional romantike edhe qytetërimin greko-romak, e kemi bërë ilir, dhe ilirët ishin shqiptarë. Po kështu, qytetërimin venecian e bëjmë sikur ishte qytetërim shqiptar, po po të lexosh Shatmylerin e kupton qartë se çfarë ishte qytetërimi venecian, e çfarë ishin shqiptarët në Mesjetë. Pra ky është problemi që mitologjia na bën të themi se kemi qenë më të qytetëruarit, kurse historia është tjetër. Siç thashë Kristoforidhi, në shek. XIX flet për të krishterët, në Jug dhe thotë se shumica janë analfabetë. Le të marrim rastin e Veriut. Ne kemi zona të tëra si Dukagjini, që kanë qenë tërësisht të izoluara me kanunin edhe pse ishin të krishterë, ndonëse s’mund të thuhet se ishin tamam të krishterë, sepse nuk kishte hyrë Ungjilli normalisht atje, aty ishte Kanuni që dominonte. Pra, për mendimin tim, fetë, të dyja fetë, kanë sjellë në Shqipëri një hapje të shqiptarit.
Pra ju po thoni që pavarësisht se nuk u konvertua, veriu katolik mbeti po aq i pazhvilluar?
Teza ime është kjo, e para, që fetë (religio dmth fe, dhe religion do të thotë lidhje), fetë e kanë lidhur, pra shqiptarin me të tjerët, e kanë hapur edhe me botën, - aq sa ç’e kanë hapur, sigurisht. Kur ka ardhur meshari i Gjon Buzukut në shqip ka sjellë një mesazh të Krishtërimit, ashtu siç kur ka ardhur Kurani. Këta kanë ardhur tek një popullsi kryesisht injorante, analfabete, klanore siç edhe e përmenda. Pra në tërësi nuk kemi të bëjmë me një konvertim, por kemi të bëjmë me marrjen e një feje. Kjo është shumë e rëndësishme për t’u dalluar (sigurisht ka pasur edhe konvertim dhe kryesisht kanë qenë të elitave, për të ruajtur pronat, për të ruajtur sundimin, në kohën kur erdhën osmanët). Kështu që, të thuash që konvertimi në islam na hoqi nga koha e ndritur ku ishim është mitologji. Edhe serbët e kanë këtë mitin e kohës së ndritur. Edhe…
A është sot gjithsesi një paragjykim për shqiptarët, të qenit një maxhorancë myslimane në Evropë?
Përgjithësisht, që ta mbaroj këtë, përgjithësisht ideja e kthimit në një të kaluar të lavdishme, të ndritur është mitologjike. Është në konstruktim mitologjik...
Ju kuptoj deri këtu, por po kthehemi në terrenin konkret. Ju jetoni një pjesë të kohës suaj në Itali, ju keni udhëtuar shumë në vendet e Perëndimit, a ka një paragjykim ndaj shqiptarëve pikërisht për faktin se kanë një maxhorancë myslimane?
Absolutisht jo.
Jeni i sigurt për këtë?
Jam plotësisht i sigurtë. Shqiptarët në Itali janë vërtet në top listën e më të papreferuarve, por si shqiptarë. Absolutisht jo si myslimanë, sepse po të ishin si myslimanë do të ishin edhe senegalezët, apo shumë lloje myslimanësh që jetojnë atje.
Po përse janë të papreferuar?
Sepse ky është imazhi që krijuan shqiptarët pas 91-shit në Itali. Kaq.
Domethënë nuk ka lidhje me fenë?
Absolutisht nuk lidhet me fenë. Me fenë lidhen ata muslimanë që konsiderohen rrezik terrorist...
Po ka një paragjykim për shembull për integrimin e Turqisë sot në Bashkimin Evropian që vjen nga shumë vende evropiane, pikërisht për faktin që Turqia është një vend mysliman...
Tani, ballafaqimi i qytetërimit evropian me qytetërimin, po e quajmë oriental (megjithëse unë jam kundra kësaj ndarje me thikë, pra e bardhë e zezë), ekziston, në kuptimin që, bëhen debate të mëdha për ferexhenë, për lirinë e gruas, për cirkonzicionin... ka shumë rite që nuk pranohen, konsiderohen dhunë ndaj të drejtave të njeriut në Perëndim, por përgjithësisht shqiptarët janë jashtë këtij debati, e para. Shqiptarët gjykohen për kriminalitetin, për egërsinë në krime në përgjithësi. Ky është imazhi i keq. Vjedhje vilash, për trafik prostitutash në mënyrë të egër dhe kriminale…, për fat të keq. Por këto nuk lidhen me fenë. Çështja pastaj, e asaj se sa bota myslimane është kompatibël me botën e krishterë dhe sesi duhet të ballafaqohet bota e krishterë me të gjithë ata emigrantë që vijnë me fenë e tyre myslimane, kjo është një çështje tjetër. Ka qasje të ndryshme. Qasja ime është qasja e Derridasë, një nga filozofët më të mëdhenj të kohëve të sotme apo qasja e Habermasit, e cila, e kam shkruar edhe në shkrimin tim, është qasja që nuk mbështetet tek konfliktimi dhe eleminimi, pra tek ndeshja e qytetërimeve, por tek dialogu ndërkulturor, tek gjetja e afërsive dhe jo tek theksimi i diferencave që kemi në histori (në shkrim kam përmendur kishën e Betlehemit ku shkuan edhe persianët edhe myslimanët dhe nuk e shembën sepse persianët gjetën se në relievin e hyrjes së saj ishin Mbretërit Magjistarë të veshur si persianë, ndërsa myslimanët nuk e shembën sepse ajo ishte “Kisha e Marisë” dhe në Kuran Maria përmendet si nëna e Profetit). Pra mund të gjesh afërsitë për të mos bërë luftë dhe mund të gjesh diferencat për të bërë luftë. Në këtë rast, duhen gjetur afërsitë e para, dhe e dyta duhet pranuar edhe ajo që thotë Habermasi, që duhet të jemi të hapur ndaj idesë se e vërteta mund të jetë edhe andej matanë, tek tjetri. Pra të kesh distancë ndaj të vërtetës tënde dhe jo të imponosh të vërtetën tënde. Të gjitha këto krijojnë një klimë paqeje, harmonie dhe jo konflikti. Dhe unë jam për këtë qasje.
Z. Lubonja, a ka një islamizëm shqiptar të diferencuar nga islamizmi i pjesës tjetër të botës?
Në shkrimin tim them që edhe izolimi gjatë komunizmit konstruktoi një tjetër shqiptar nga shqiptari përpara izolimit. Edhe izolimi (“ne” dhe “tjetri”), konstruktoi një tjetër shqiptar, që e mendonte veten në qendër të botës, që kishte një vizion të tillë për vetveten që…
Nga i cili vuajmë shumë fort edhe sot....
Kështu që, padyshim, edhe islamizmi shqiptar ka ato karakteristika që i vijnë nga historia e tij, që janë edhe karakteristikat e periudhës otomane ku kanë jetuar edhe shqiptarët, edhe karakteristikat e periudhës së shqiptarizmit dhe raportit të këtij me islamizmin në kohën e ngjizjes së shqiptarizmës, pastaj ato të kohës së Zogut, pastaj të kohës së Enver Hoxhës, të bashkëjetesës me fetë e tjera por edhe të orientalizmit që i demonizoi etj. Pra ka një mijë faktorë që ndërtojnë ndjenjën identitetare që i shtohet besimit të çdo myslimani shqiptar.
Ju ç’feje i përkisni z. Lubonja?
Unë jam “i pa fe” [qesh]... Jam njeri joreligjoz, si me thënë, por jam njeri që kam besim tek religjioziteti.
Ç’domethënë të besosh tek besimi po të mos jesh besimtar? Ngjan pak si sofizëm...
Jo, nuk është sofizëm. Edhe Santajana, filozofi i famshëm, thotë që “unë nuk besoj tek Zoti, po besoj se Maria ishte nëna e tij”,. Domethënë, ideja është këtu që, feja nuk është se ka lindur ashtu kot. Feja, sipas meje, është shprehje e disa nevojave të rëndësishme shpirtërore që ka njeriu. Sipas mendimit tim, qenia njerëzore, ndryshe nga kafsha, ka një dualizëm shumë të fortë. Ajo ka trurin e madh, ku është qendra e racionalitetit, e arsyes ka edhe trurin e vogël që është qendra e emocioneve, që është “truri i kafshës”. Kafsha nuk e di që do vdesë, ndërsa njeriu e di. Mirëpo truri i vogël, ajo qendra e kafshës, nuk e pranon që do të vdesë. Si do të vdes unë? S’ka mundësi, thotë. Nuk do të vdesë. Mirëpo ky truri i madh, racionali, thotë: “ti do vdesësh”. Ky është një konflikt shumë të madh që ka qenia njerëzore midis këtyre dy truve (po e thjeshtëzojmë), të qenit racional dhe emocional. Dhe këtu vijmë tek përjetësia, tek Parajsa... Pra, sipas mendimit tim, kjo kontradiktë e fortë e njeriut ka një zonë të errët, që është zona që e mbush feja, që bashkon, si të thuash, këta dy tru, që lë shpresën e një të ardhmeje... Por feja nuk është vetëm kaq. Feja është edhe nevojë për bashkim. Është nevojë për të qenë afër. Ka shumë elementë. Feja është religio, të lidhesh. Dhe them që besoj tek religiositeti sepse mendoj që qenia njerëzore ka nevojë të lidhet me të tjerët. Nuk është thjesht individ. Pastaj, se mbi çfarë besimi lidhem unë, a lidhem me besimin tek Zoti apo lidhem tek besimi tek disa vlera të njeriut apo...
Besimi tek Zoti a ka ekzistuar ndonjëherë tek ju?
Jo.
Po i kthehem një momenti që më ka bërë të reflektoj shpesh. Është një revokim nga libri i juaj “Ridënimi”. Keni qenë befas në një moment, në një qeli, i mbyllur. Pak çaste më vonë do të jepej dënimi dhe ju nuk e dinit nëse do të dënoheshit me vdekje apo me burgim, vendosnit veshin dhe sytë për të vënë re, nëse dy miqtë tuaj që do të merrnin dënimin para jush ishin dënuar me vdekje apo jo. Dhe donit ta perceptonit këtë dënim nga, po them, nga energjia e tyre, pra nëse do të ecin ngadalë domethënë që kishin marrë dënimin me vdekje, nëse do të ecnin më shpejt... pra ishte një gjë kur të gjitha instiktet e njeriut vihen të gjitha në lëvizje për të kuptuar se ç’është ajo që e pret më pas. Në këtë moment që ishit në qeli, kur pak minuta më pas mund të merrnit dënimin me vdekje, a ka pasur një moment ku i jeni drejtuar një force të mbinatyrshme, duke mos pasur shpresë tek asgjë e kësaj jete?
Jo.
I sigurt që jo?
Unë kam shkruar një ese... “Kurajo dhe tmerri i vdekjes” ku kam një moment me një mikun tim prift me të cilin e kam filluar esenë. Ai ishte dënuar për një krim të sajuar, “agjent i Vatikanit”, e kishin dënuar me vdekje. E kishte pranuar, pavarësisht se nuk ishte e vërtetë, për t’i shpëtuar vdekjes. Janë ato tmerret që kallte hetuesia. Dhe unë i kam bërë këtë pyetje. I thashë: unë nuk jam besimtar, nuk besoj në Parajsë apo në botën tjetër, dhe po të më vinin në këtë alternativë: “o pranoje këtë akuzë o do pushkatohesh”, meqenëse kam vetëm këtë jetë edhe mund ta kisha pranuar, po ti, që beson, përse e pranove? Ai më dha një përgjigje shumë të bukur. Më tha, edhe Krishti, kur shkoi në Ullishte i tha Atit: “M’i kurse këto mundime”. Por, përtej kësaj, dua të them që besimi tek një Zot, është një gjë që ngulitet shumë herët, mendoj unë. Në moshën e fëmijërisë njeriu nuk di gjë. Pastaj fillojnë e i thonë prindërit, ekziston apo nuk ekziston Zoti, e çojnë në kishë apo në xhami e të tjera e të tjera. Unë nuk jam rritur me këto. Unë njoh miq të mi të cilët janë rritur me këtë formë si unë, sot janë bërë besimtarë, por që kanë ende dyshime. Por besimi, t’i dorëzosh veten që qenieje tjetër për mua është i vështirë... unë bëj pjesë ndër ata që besojnë se është njeriu që ka krijuar Zotin dhe jo Zoti që ka krijuar njeriun. Domethënë Zoti është një metaforë që shpreh shumëçka që qenia njerëzore ka brenda vetes së vet. Pra jam tek Santajana. Librat e Shenjta, për mua, janë metafora. Unë i lexoj si letërsi, që më frymëzon që më tregon shumë gjëra, por jo si të vërteta që kanë ndodhur...
Z. Lubonja, ka pasur disa komente, që kanë ardhur nga nivele politike, kryesisht, që z. Blushi mund të ketë kopjuar një vepër të gjyshit të tij Dhimitër Shuteriqit.
Unë nuk mund të jap përgjigje për këtë. Mendimi im është që, me sa e njoh, - dhe nuk është se jam njohës i mirë i veprës së Shuteriqit, - ky bën pjesë në kulturën, si të thuash, nacional romantike të socrealizmit. Vështrimi i tij i historisë është pak a shumë, ai vështrim që është predominues sot. Edhe Blushi është vazhdues i kësaj mënyre të interpretimit të historisë. Por nuk mund të bëj hamendje të kota. Flitet që Komneni është një personazh, me të cilin është marrë edhe Shuteriqi, kam dëgjuar se ka bërë një edhe një studim, është marrë me historinë e tij, por unë nuk e kam lexuar dhe nuk mund të flas gjëra që ...
z. Lubonja, ka shumë njerëz që thonë se ju jeni kritik për çdo gjë. A mund të jetë edhe kjo kritikë ndaj këtij romani pjesë e këtij sensi kriticizmi që ju keni vazhdimisht ndaj gjërave?
Kritikë, në kuptimin që i japin grekët do të thotë gjykim. Unë jap gjykime. Kritikë, për mua, do të thotë gjykim i gjërave, fenomeneve nga pozitat e idealeve të mija, e vizioneve të mija për botën, e njohjes sime të historisë dhe letërsisë, në këtë rast. Në qoftë se shumica nuk pajtohet...
Juve jeni njëkohësisht edhe shkrimtar. A mund ky edhe një qëndrim pak xheloz për një autor tjetër?
E para duhet thënë që të gjitha ndjenjat njerëzore mund të hamendësohen, por duhet të dëgjohen argumentat. Domethënë unë mund të nisem nga xhelozia, nga dashuria, nga blerja nga shitja etj., por duhet të lexohen, analizohen argumentat. Pra le të rrimë tek argumentat, të mos hyjmë tek psikologjia se çfarë ka tjetri mbrapa. E dyta, siç thashë, unë jam një botues reviste që i kërkoj autorët, i botoj autorët, edhe Blushin e kam botuar dhe inkurajuar dikur, dhe është një kënaqësi për mua kur gjej një gjë të mirë, sepse Shqipëria është shumë e varfër.
Konica thoshte që një libër më shumë në këtë shoqëri të shterpët është gjithmonë një ogur ose një lajm i mirë dhe fakti që dikush ulet e shkruan një roman, a është një zë më shumë në këtë shterpësi letrare shqiptare?
Siç e kam thënë edhe në shkrimin tim, e mira e vetme e këtij libri është që tregon se sa e rëndësishme është që letërsia sot, të merret me problemet e mprehta të shqiptarëve. Pra jam kundër tezës që ky libër është “histori” apo “art i pastër” të tjera si këto. Ky libër merret me probleme që u interesojnë shqiptarëve, me konstruktim identiteti, bën politika konstrukti identitar. Sepse nuk ka kuptim të flitet për letërsi “të pastër”. Letërsia, mund të ketë brënda edhe traktate, mund të jetë edhe eseistikë, mund të jetë edhe fiction plus dokumentar si Kish, zhanret janë shumë komplekse, Por rëndësi ka, që fakti se ky libër ka ngacmuar, tregon që sa e rëndësishme është që letërsia, jo vetëm gazetaria, të merret me problemet e mprehta që ka shoqëria, pavarësisht, pastaj, se si janë trajtuar ato në këtë rast. (Tema 25 maj 2008)
Tuesday, May 27, 2008
Religjionet dhe politikat identitare te shqiptarët dje dhe sot
Sunday, May 18, 2008
Feja dhe shqiptaria në ditët e sotme
Në Bibël ka një pasazh që është komentuar shumë: ai ku përshkruhet çfarë ndodhi në momentin para se Kaini të vrasë Abelin. Komentohet fakti se atje nuk thuhet qartë se për çfarë u grindën të dy vëllezërit. Me një fjalë se cili ishte motivi i vrasjes. Një nga variantet që kam lexuar në librin “The Lexus and the olive tree” (Lexus-i dhe pema e ullirit) të Thomas Friedmanit, jepet interpretimi i një rabini i cili, pasi hedh poshtë dy variantet: atë se motivi i grindjes ishte Eva (gruaja), si dhe atë se grindja ndodhi për shkak të ndarjes së pasurisë (pasuria), i mëshon idesë se grindja ndodhi për shkak të mospajtimit se ku do të vendosej Tempulli, në tokën e Kainit apo të Abelit..
Është një interpretim që, duke na thënë se vëllavrasja i ka rrënjët tek simboli i identitetit, synon të tregojë se sa i rëndësishëm është identiteti për qënien njerëzore.
E fillova me këtë pasazh të Biblës shkrimin e dytë rreth debateve që ka hapur libri “Të jetosh në Ishull” i Blushit, pasi mendoj se shkaqet e gjithë kësaj zhurme (përveç një manipulimi komercial mediatik që meriton të trajtohet më vete si fenomen) lidhen pikërisht me prekjen e kësaj fijeje kaq të ndjeshme tek qënia njerëzore, identiteti i tij, ku ai fetar zë një vend shumë të rëndësishëm tek shumica e njerëzve.
Ajo që bën përshtypje gjatë debatit është një lloj “vetëmbrojtje” e Blushit dhe promovuesve të librit të tij, sipas të cilëve, ky libër nuk duhet të ngatërrohet me politikë dhe se autori duhet të ndahet si shkrimtar nga bindjet e tij politike. Por, jemi në kontradiktë, kur më një anë autori thotë: interpretojeni si të doni kurse, më anën tjetër, thotë: mos e shihni si politikë. Sipas mendimit tim, nëse ka ndonjë vlerë ky libër, kjo nuk është vlera e tij letrare. Të më falë Blushi, por, ky libër, përsa i përket asaj që ai në një emision e quajti “shije”, në kuptimin e “artit për art”, tregon se ai e njeh artin e të shkruarit po aq sa ç’njeh historinë. Vlera e librit qëndron në atë se na tregon pikërisht atë që paradoksalisht Blushi don ta mohojë: se sa e rëndësishme është që letërsia e sotme të prekë tema të mprehta të aktualititetit socio-politik që po jetojmë. Ky libër, pra, nuk do të kishte jehonë sikur të mos prekte ndjeshmëritë identitare të shqiptarëve të sotëm dhe të mos bënte politika identitare në një vend ku kjo çështje është mjaft delikate sepse, ndryshe nga vendet ku ka shumë më tepër homogjenitet fetar, ky përbëhet nga tre komunitete fetare që deri tani thuhet se kanë jetuar në paqe dhe harmoni në sajë të së ashtuquajturës tolerancë fetare, të cilën, sipas një pjese jo të vogël debatuesish, ky libër e sulmon duke denigruar e fyer besimin e komunitetit musliman.
RAPORTI I SHQIPTARISË ME FENË NË PERIUDHËN PARA RËNIES SË KOMUNIZMIT
Trajtimi i raportit të shqiptarisë me fetë në ditët e sotme nuk mund të bëhet pa një njohje të raporteve të tyre që nga koha kur lind shqiptaria. Lidhur me këtë temë vlen të theksohet se shqiptarizmi, si identitet dominant i shqiptarëve, lind në shekullin e XIX, kurse përpara kësaj periudhe besimi fetar, si faktor identifikues dhe bashkues, ka qenë më i rëndësishmi, pa harruar se, sikurse shkruan Kristoforidhi në letrat e tij dërguar “Bible Society”, në gjysmën e dytë të shekullit XIX, ka pasur një pjesë të madhe të popullsisë shqiptare (ai flet më shumë për atë të krishterë) të cilën analfabetizmi dhe izolimi gjeografik e ka lënë pa kontakte me fetë dhe pa asnjë lloj ndjenje kombëtare “as greke, as sllave dhe as shqiptare”. Në këtë periudhë lindin projekte të ndryshme të ndërtimit të shqiptarizmit që janë të lidhur edhe me përkatësitë fetare: projekte të shqiptarizmit arbëresh (J. De Rada etj.), të shqiptarizmit të ortodoksëve të jugut (Jani Vreto etj.), të shqiptarizmit osman (vëllezërit Frashëri etj.), dhe të katolikëve (Zef Jubani etj) që kanë qenë mjaft të ndryshëm me njëri tjetrin, madje edhe kundër njëri tjetrit, dhe dora dorës, për një sërë faktorësh të lidhur me zhvillimet përreth në Turqi, në Greqi, në fqinjët e veriut dhe po ashtu të nivelit evropian, vijmë në një projekt dominant dhe identiteti dominant që e vendos shqiptarinë mbi identitetin fetar e që përmblidhet në thënien e Vaso Pashës “Feja e shqiptarit është shqiptaria”.
Procesi i ndërtimit të këtij identiteti dominant vazhdoi edhe në kohën e Zogut edhe të Hoxhës. Ndërsa në kohën e të parit, feja dhe identiteti fetar ishte, gjithsesi, i njour dhe shumë më i respektuar, në të dytën u arrit deri atje sa të eliminohet fare. Ajo çka duhet thënë për kohën e komunizmit, e cila përkon me kohën më të gjatë të ekzistencës së shteti komb shqiptar, - duke patur parasysh edhe fuqinë shumë herë më të madhe propagandistike e të kontrollit të territorit që zhvilloi ai regjim, - është se në këtë kohë krijohet përsëri një shqiptarizëm tjetër. Shqiptarët komunistë që përqafuan këtë ideologji dhe u bënë edhe ateistë nuk mund të thuash se ishin ata që qenë më parë. As nuk mund të thuash, duke aplikuar qasjen esencialiste, sipas së cilës çdo ideologji që kanë marrë shqiptarët nuk e ka prekur thelbin e tyre, se ata e morën komunizmin si guna për t’u mbrojtur nga era. Komunistët e parë e morën atë si një besim të ri, i cili, duke hipur në pushtet dhe duke patur në dorë tërë mjetet e propagandës në një popull që e gjeti thuajse analfabet, e transformoi atë dhe identitetin e tij. Komunistët, duke e bashkuar ideologjinë e tyre marksist-leniniste me shqiptarizmin të riinterpretuar me metodën e materializmit historik, por gjithë duke ruajtur disa mite kryesore (të mos harrojmë se të gjitha bustet apo përmendore e heronjve të Rilindjes edhe të vetë kryesimbolit të identitetit kombëtar, Skënderbeut, i kanë ngritur ata), ndërtuan një ideologji pushteti (nacional - komuniste) që farkoi një identitet të ri, duke e paraqitur këtë sikur të ishte thelbi i vërtetë i shqiptarit që në krye të herës e që, realizimin e tij të plotë, do ta arrinte nën udhëheqjen e partisë. Edhe izolimi ka qenë një instrument i rëndësishëm i farkimit të këtij identiteti të ri duke duke i ndarë “shqiptarët” nga njëra anë dhe “të tjerët” nga ana tjetër. Në këtë proces rikonstruktimi identitar, Hoxha, sikurse e dimë, i konsideroi fetë si armike, si agjente të të huajve dhe arriti t’i ndalojë ato fare në emër të shqiptarizmit (“Feja e shqiptarit është shqiptaria”) dhe në emër të marksizëm leninizmit “Feja opium për popullin” që kishin brenda edhe komponenten iluministe të modernizimit edhe atë vetorientaliste të mohimit të identitetit lindor nga vinim, të ndarjes nga prapambetja që na kishte sjellë sundimi osman.
Ndërkaq nuk duhet të neglizhojmë faktin se ndonëse në propagandën komuniste, veçanërisht pas mbylljes së kishave dhe xhamijave dhe shpalljes së Shqipërisë i vetmi vend ateist në botë, fetë trajtoheshin të gjitha si të huaja, në popull vazhdonin të qarkullonin besimet, por edhe dallime midis feve të ndryshme, ndonëse duke u bërë gjithnjë më të zbehta e duke mbetur më shumë si kujtesë origjine sesa si mënyrë jetese.
PERIUDHA PASKOMUNISTE
Me rënien e komunizmit për shumë arësye, por mbi të gjitha për atë që quhet nevoja për të besuar e po ashtu edhe nevoja për identitet e spiritualitet edhe për të gjetur përgjigje për ankthet ekzistenciale si vdekja, ashtu sikurse edhe nga kriza identitare e shkaktuar sa nga rënia e shumë simboleve të komunizmit aq edhe nga dalja prej izolimit të gjatë të papërgatitur kulturalisht për të përballuar aventurën e hapjes ndaj botës, një pjesë e shqiptarëve iu kthyen Zotit e feve. (Pa dyshim edhe për arësye ekonomike sepse sejcila nga fetë kryesore filloi të investojë në Shqipëri.)
Ky fenomen rilindjeje fetare shoqërohet edhe me fenomenin e ripërcaktimit apo rikonstruktimit të identitetit të shqiptarit. Ndonëse ndjenja nacionaliste e të qënit shqiptar vazhdoi të mbetet dominuese, filluan të shfaqen edhe identitetet e ndryshme fetare e të lindin dallimet midis pjestarëve të komuniteteve të ndryshme edhe në nivel popullor, madje edhe paragjykime të ndërsjellta denigruese. Në parantezë duhet thënë se edhe komunizmi nuk arriti t’i shuajë dallimet dhe, sëbashku me to, edhe paragjykimet. (Psh. ndër muslimanë qarkullonin vlerësimet denigruese se të krishterët ishin të pakarakter, sepse gjatë gjithë atyre shekujve ishin detyruar të jetonin të përulur, kurse ndër të krishterët ato se muslimanët ishin fanatikë e të paditur.)
Ndër rikthimet në fe e, për pasojë, edhe në identitetet fetare më problematiku dhe më interesanti, sipas mendimt tim, është ai rikthim që, paradoksalisht, edhe duhet të ishte më i natyrshmi duke patur parasysh origjinën fetare të shumicës së shqiptarëve. E kam fjalën për rikthimin në fenë islame. E them këtë sepse kthimi në fenë e krishterë, qoftë edhe në fetë protestane, ishte më i pranueshëm ideologjikisht. Kur them ideologjikisht kam parasysh faktin se ideologjia mbisunduese e kohës u bë evropianizimi apo perëndimorizimi dhe feja e krishterë konsiderohej si feja e Perëndimit. (Ndonëse edhe këtu duhet të bëjmë dallimin midis katolikëve dhe ortodoksëve, ku feja e të këtyre të dytëve vazhdoi të kënsiderohet nga një pjesë si feja e armiqve kombëtarë dhe po ashtu e Lindjes). Gjithsesi kryqi në një farë mënyre ishte jo vetëm simbol i fesë së krishterë, por edhe i Evropës. Po ashtu kjo ideologji evropianizuese kishte në sfondin e vete historik ideologjinë orientaliste të Rilindjes sipas së cilës e keqja shqiptarëve u kishte ardhur nga rënia “aksidentale” për pesë shekuj në botën e të keqes, atë lindore, çka i kishte nxjerrë ata nga shtrati i së mirës. Këtë e kishte bërë të vetën edhe Zogu edhe Hoxha. Ky i fundit ndërkohë që kishën katolike (veçanërisht) dhe atë ortodokse e demonizoi kryesisht me komponenten e tij marksiste, fenë muslimane e demonizoi edhe me komponenten e tij nacional-orientaliste pra si fenë e prapambetjes, e pushtuesit turk që kishte sjellë fehrexhetë. Deri edhe emrat muslimanë ishin ngarkuar me ngarkesë pexhorative edhe fjalët turke ishin pastruar nga fjalori nën ndikimin e kësaj ideologjie që fillonte të ushqehej që në fëmijëri. “E drejtë njëra botë/ si shpata që mban/ e shtrembër është tjetra/ me jatagan” janë disa vargje të një poeme për fëmijë që Kadareja botonte më 1989 duke krahasura botën shqiptare me atë turke (Ismail Kadare “Në muzeun e armëve).
MUSLIMANIZMI DHE EVROPIANIZMIMI
Megjithë këtë presion prej një shekulli vetorientalizëm e modernizim të identifikuar me “kapërcimin e prapambetjes që na lanë turqit” për habinë e atyre që mendonin se komunizmi, me gjithë të zezat e pafundme, kishte bërë edhe një të mirë, sepse kishte zhdukur të gjitha fetë dhe kështu, tani, do të mundësonte kthimin e shqiptarëve në fenë e të parëve (dmth. në fenë e krishterë) kjo gjë nuk ndodhi. Një pjesë e shqiptarëve u kthyen në fenë muslimane. Shkaqet, siç thashë, kanë qenë të shumta, por mbizotërues ka qenë nevoja për fe dhe Zot, e cila i ka çuar në fenë e gjysh stërgjyshërve të tyre muslimanë. Sepse, sikurse dihet, feja është një akt iracional besimi me rrënjë të thella në emocionet e njeriut. Nuk është një akt racional kalkulimi, një mekanizëm mbijetese i shqiptarit, i zgjedhur në mënyrë racionale, siç u tha shpesh në debatet mbi librin. Dua të them se një pjesë shqiptarësh muslimanë, që kërkonin Zotin dhe besimin, e kanë ndjerë shumë më afër atë në fenë e të parëve të tyre muslimanë sesa tek të krishterët. Dhe besoj se kjo është pjesa e besimtarëve. Kurse ndërrimin e emrave të atyre që shkojnë në Greqi që vërteton, megjithatë, se ndodh edhe fenomeni i veshjes së një identiteti tjetër për mbijetesë, sipas meje duhet ta shohim më shumë si një aspekt tjetër të fenomenit të krizës së identitetit e personalitetit të shqiptarit të komunizmit, që, kombinuar me individualizmin e konsumizmin, po krijon një shqiptar tjetër të ndryshëm nga të gjitha kohët paraardhëse dhe që, nga pikëpamja fetare, të paktën në këtë brez, qëndron më larg feve qoftë muslimane qoftë të krishtera. Megjithatë kjo kategori duket më indiferente ndaj këtij debati. Debatin e bëjnë ato shtresa që janë më të ndjeshme ndaj çështjes së identiteteve, që ndonëse janë një pakicë, dominojnë skenën e konstruktimit të ndërgjegjeve dhe identiteteve të reja.
Gjykimi im duke u nisur edhe nga debati mbi librin e Blushit është se në kohën kur po jetojmë, siç e kam shkruar edhe herë tjetër, miti i tolerancës fetare që ka siguruar bashkëjetesën në paqe midis këtyre komuniteteve, nuk mjafton për të siguruar vazhdimësinë e harmonisë midis komuniteteve fetare në terma afatgjata. Së pari duhet thënë se, në fakt, gjatë periudhës komuniste nuk u zhvillua kultura e tolerancës, por kultura e intolerancës. Feja nacional komuniste e Hoxhës i shtypi fetë e tjera, nuk i toleroi, dhe nuk krijoi kulturën e vërtetë laike të bashkjetesës dhe respektit të të ndryshmeve, por shqiptarizmin e interpretoi si një identitet monolitik dhe përjashtues identitetesh të tjera.
Në vazhdën e këtij shqiptarizmi monolitik e përjashtues, të lënë trashëgim nga komunizmi, me rilindjen e feve thënia “feja e shqiptaria është shqiptaria” filloi të zëvendësohet me mitin e tolerancës fetare i cili, në fakt, ishte më shumë një konstrukt ndrydhës (Frojdi thotë “Qytetërimi është ndrydhje”) që nuk kishte frymë laike, por laiciste. Me laicizëm kam parasysh një laicitet të deformuar që vjen e bëhet një religjion integrist. Sipas këtij laicizmi, identitetet fetare tashmë mund të jetonin, por duhet të qëndronin nën sundimin e shqiptarizmit që i konsideronte ato si inferiore. Mirëpo ky lloj laicizmi i mbuluar me mitin e tolerancës fetare sot rezulton i dobët për t’iu imponuar identiteteve të tjera. Kjo, së pari sepse jetojmë në kohën pasnacionaliste, të krizës së shtetit komb të krijuar nga globalizmi që i ka dobësuar ndjenjat kombëtare, së dyti sepse jetojmë në kohën kur modernizmi dhe kulti i modernizmit, që kuptohet edhe si triumf i epokës së arsyes mbi atë të besimit, janë në krizë, ia kanë lënë vendin post-modernizmit që, mes tjerash shfaqet, edhe si një rikthim i feve. Së treti sepse jetojmë në kohën pas 11 shtatoriste të luftës kundër terrorizmi islamik që fut në kontradiktë ideologjnë e perëndimorizmit me qënien e shqiptarëve me shumicë muslimane. Dhe këtu shohim të lindë kontradikta që sipas meje janë edhe në qendër të debatit të librit të Blushit. Kësaj situate të re, pas-nacionaliste, pas-moderniste e pas - 11 shtatoriste një pjesë e mirë e inteligjencës, ku bën pjesë edhe Blushi, kërkojnë t’i përgjigjen me metoda të vjetra nacional - romantike e nacional – komuniste. Çka do të thotë: duke tentuar ta rikonstruktojnë shqiptarizmin me metodat romantike të rigjetjes së thelbit identitar të shqiptarit, në këtë rast nëpërmjet bashkimit të rrënjëve të krishtera me perëndimorizimin dhe me imponimin e këtij identiteti të ri (“të ngurtë” do ta quante Zigmund Bauman) e monolitik duke i përjashtuar identitetet e tjera ose shumë shumë duke i “toleruar”, në kuptimin që i jap konceptit të tolerancës Derrida, kur e dekonstrukton, dmth. si një qëndrim i superiorit ndaj inferiorit, që ve, madje, edhe pragun e tolerimit me perspektivë asimilimin. Blushit nuk i intereson feja, as nuk e njeh botën e saj, ashtu sikurse nuk njeh historinë, atij i intereson të bëjë politika rikonstruksioni identitar. Blushi bën pjesë ndër ata që ndonëse jobesimtarë, madje do të thoja edhe ateistë, nisur nga një qasje ideologjike vetorientalizmi, e denigron fenë islame nëpërmjet shumë klisheve që janë përdorur nga vetorientalizmi shqiptar, të paktën që nga koha e Naimit e deri tek kinematografia e letërsia e socrealizmit. vënë alarmin e muslimanizimit të një pjese, ndërkohë që nuk venë alarmin për kthimin e pjesës tjetër në ortodoksi apo katolicizëm, por ekzaltojnë rrënjët kristine të shqiptarëve,.
Cilët janë problemet e këtij qëndrimi, sipas meje?
Kjo qasje krijon një ndarje të rrezikshme në vend midis shqiptarësh të dorës së parë dhe shqiptarësh të dorës së dytë. Dhe këtu Blushi nuk është se po bën ndonjë gjë të re: modelet i kemi jo vetëm në të kaluarën tonë, por edhe në Evropën e sotme. Ai kërkon të imitojë edhe qëndrime ekstremistësh të djathtë të sotëm në Evropë. Por me një ndryshim të madh, sepse, ndërsa në Evropë këtë e bëjnë të djathtët konservatorë ndaj emigrantëve muslimanë me pretendimin se përfaqësojnë shumicën e krishterë dhe bazuar në faktin historik se Evropa ka një komponente të rëndësishme të kulturës së saj dhe të historisë së saj kristiane katolike dhe protestane, tek ne historia dhe përkatësia është krejt tjetër shumë më e lidhur me Lindjen dhe kulturën e saj bizantine dhe osmane dhe me fenë muslimane dhe, mbi të gjitha, sepse muslimanët nuk janë emigrantë, por shqiptarë vendas dhe shumicë.
Sipas mendimit tim të shprehur edhe herë tjetër, qasja ndaj identiteteve dhe rrënjëve në funksion të ndërtimit të një identiteti të kohës ku jetojmë duhet të jetë tjetër nga kjo qasje përjashtuese dhe diskriminuese. Shembullin e kemi mu në Evropë, ku shumica dhe pjesa më intelektuale, e aq më tepër partitë ku bën pjesë simotrat e partisë ku militon Blushi, e kanë refuzuar përcaktimin e identitetit evropian mbi bazët e rrënjëve fetare të krishtera.
Qasja sipas meje në kohën e sotme duhet të jetë tjetër nga konstruksioni i një shqiptarizmi të bashkuar me “rrënjët” e krishtera, madje edhe nga laicizmi i kamufluar me mitin e tolerancës fetare. Qasja duhet të jetë ndërtimi i një shoqërie me frymë laike që do të ndërtojë edhe pluri-identetet që jetojnë në paqe dhe harmoni. Me frymë "laike", apo “laicitet” kuptoj atë që Habermas e quan “një "distancim refleksiv" nga siguritë vetjake, hapje drejt mundësisë që e vërteta mund të jetë tjetërkund dhe heqje dorë nga imponimi me forcë i përmbajtjeve që nuk gjejnë konsensusin e tjetrit.”
Shqipëria në një farë kuptimi, pikërisht në sajë të ekzistencës së saj në një pikë gjeopolitie e kulturore që ka përbërë edhe një udhëkryq qytetërimesh, është një miniaturë e problematikës globale. Habermasi, duke e trajtuar këtë problematikë në shkallë botërore thotë se globalizimi ekonomik dhe lëvizjet migratore po krijojnë një "shoqëri globale" të përbërë nga "qytetërime" të ndryshme që reagojnë në mënyra të ndryshme ndaj të njëjtave sfida që u ve përpara dinamika homologuese e modernizimit ekonomik. Cilat duhet të jenë raportet midis këtyre qytetërimeve? – shtron pyetjen ai. A duhet t'i mendojmë si të rreshtuar në aleanca që konfliktojnë rreth vizionesh alternative të së mirës dhe së keqes të frymëzuara nga fetë? Apo duhet të imagjinojmë që këto qytetërime do të kultivojnë një diskurs "ndërkulturor" rreth principeve të një bashkekzistence paqësore midis të barabartësh? Dhe në këtë diskurs ndërrkulturor a nuk duhet të imagjinojmë se pjesët duhet të bëjnë një hap prapa ndaj pretendimit se e vërteta e tyre është e vetmja e vlefshme? A nuk duhet të fillojmë të imagjinojmë se duhet të mësojmë të përdorim vetëm argumentet që i pranojnë edhe ata që nisen nga një pikëpamje tjetër nga e jona? Dhe a nuk është pikërisht kjo: “distanca refleksive” nga të vërtetat tona ajo që duhet të kuptojmë si “laicitet”?
Arsyeja laike europiane rikthehet kështu – sipas Habermasit - në qendër të skenës si model i konfigurimit të atij që mund të jetë etosi ndërkulturor i një shoqërie botërore në të cilën takohen qytetërime të ndryshme.
Ky do të ishte edhe modeli më i mirë sipas meje i Shqipërisë së shekullit XXI, fati historik i së cilës ka bërë që në territorin e saj të bashjetojnë tre fe dhe tre kultura.
Në Kishën e famshme të Betlehemit, që është ndërtuar nga Helena, e ëma e Kostandinit në shekullin e III, shkuan në shekullin e VI persianët. Ata kishin shkatërruar shumëçka, por, kur dolën përballë hyrjes së kishës, panë se aty paraqiteshin në reliev Mbretërit Magjistarë, të cilët ishin veshur si persianë, dhe nuk e shkatërruan. Pastja erdhi radha e muslimanëve të arrijnë përpara saj si pushtues. Edhe ata shkatërruan shumëçka, por në kishën e Betlehemit ndaluan sepse ajo i dedikohej Marisë dhe ajo përmendet me emër në Kuran si nëna e Profetit. Dhe prandaj e lanë. Shqipëria ka plot monumente të tilla që bëjnë thirje për paqe dhe harmoni midis të ndryshmëve, për diskursin ndërkulturor midis tyre, për faktin se kjo larmi është pasuri që duhet ruajtur dhe jo rrezik që duhet eliminuar. Ajo e gjitha me historinë e saj të veçantë mund të ishte një monument i tillë, por për fat të keq, deri më sot, politikat ku i mëshohet argumenteve të papranuara nga pala tjetër e ku të vërtetat e njërës dhunojnë ato të tjetrës, që i ushqen edhe libri i Blushit, që u bë shkas për këto dy shkrime, kanë dominuar duke sjellë dhunë, shkatërrim e përjashtim më shumë sesa paqe, harmoni dhe bashkim midis shqiptarëve. (Korrieri, 18 maj 2008)
Monday, May 12, 2008
Historia, letërsia dhe libri "Të jetosh në ishull" i Blushit
I ngacmuar nga polemikat e shumta mbi librin e Ben Blushit "Të jetosh në ishull", që lindën pas akuzave të shoqatave të komunitetit musliman se ky ka cenuar harmoninë apo tolerancën fetare të shqiptarëve, u ula më në fund ta lexoj. E them këtë pasi nuk është e lehtë, në kohën tonë, të ulesh të lexosh një libër 400 faqesh. Pas leximit e gjej më të arsyeshme që komentet t’i bëj pa e ndarë librin nga debatet mbi të.
Duke lexuar librin del qartë se ky është një libër i gjinisë së romanit historik me personzhe historike dhe me personazhe të krijuar, me kohë dhe vend të përcaktuar. Më së pari, e shoh me vend të komentoj një ide që u përsërit shumë gjatë debateve kur bëhej fjalë për raportin e historisë me letërsinë e gjinisë së romanit historik. Përballë argumenteve, që paraqitën një pjesë debatuesish, se Blushi nuk njeh historinë, sillej argumenti se ky libër është një fiction nuk është histori. Edhe Blushi vetë deklaroi: "Unë vendos historinë në funksion të imagjinatës sime dhe kjo është një histori e rikrijuar dhe e stilizuar. Kadare është mjeshtri i kësaj."
Vërtet, nëse do të kërkojmë pararendës së tij në stil në letërsinë Shqipe do përmendja edhe unë librat e Kadaresë. Por pikërisht këtu qëndron problemi i librit të Blushit: tek mendimi se po bën një libër si ata të Kadaresë ndërkohë që nuk jeton në kohën kur Kadare ka shkruar ato libra. Le të shpjegohem:
Së pari, duhet thënë se nuk do të gjejmë kund që Kadare të ketë thënë se ai ka shkruar gabim historinë siç deklaroi Blushi në një emision. Përkundrazi ka pretenduar se ka treguar historinë e popullit të tij me idenë se një roman historik, edhe kur nuk flet për ngjarje dhe data nga ato që quhen dokumente historike, i përgjigjet një atmosfere të kohës për të cilën flitet. Një libër i tillë edhe mund të ketë nivele të tjera interpretimi që na sjellin në kohën e sotme, por mjeshtëria e një autori është që këta t’i ketë në harmoni dhe koherencë me nivelin e parë. Nëse kjo koherencë mungon atëhere ngjarja humbet besueshmërinë që është një nga elementë kryesorë të artit të të rrëfyerit. (çka sipas meje i mungon edhe romaneve historikë të Kadaresë, veçanërisht përballë një lexuesi që e njeh historinë). Pra një autor që bën një roman historik fiction nuk shkruan për një kohë të caktuar gjëra të kundërta me dijet e tij historike. Dijet historike duhet ta ndihmojnë atë të tregojë sa më bindshëm ngjarjen, të sjellë atmosferën e kohës, detajet, edhe kur kjo histori përdoret si metaforë. Madje vërtetësia e vendit dhe kohës në të cilën vendoset ngjarja është e rëndësishme edhe për autorë që nuk i përkasin fare letërsisë realiste. Për librat e Kafkës thuhet se në to gjen atmosferën e Pragës së kohës kur jetonte shkrimtari, kurse për Ulisin e Joice thuhet se sikur Dublini të shembej i gjithi ai do të mund të rindërtohej tullë pas tulle në sajë të Ulisit.
Së dyti, në mbrojtje të lajthitjeve historike u soll shpesh argumenti se këto “gabime” i bëjnë personazhet, jo autori. Vërtet në një roman ka shumë personazhe dhe autori jo domosdo identifikohet me ta. Por autori identifikohet me librin e tij që është tërësia e ndërveprimit të këtyre personazheve. Ai nuk ulet të shkruajë një libër ashtu kot më kot me personazhe për të cilët nuk mban asnjë përgjegjësi se ç’thonë. Çdo vepër ka atë që quhet intentio operis (qëllimi i veprës). Autori zgjedh të na tregojë një histori që, veçanërisht kur është fjala për libra si ky - një roman historik - nuk mund të mos jetë edhe një libër që flet për atë se sa dhe si e njeh historinë autori, cilat janë qëndrimet e tij ndaj ngjarjeve historike që përshkruan, pse ka zgjedhur të na tregojë një histori të tillë të një kohe të tillë dhe jo një tjetër. Një shkrimtar i njohur thotë: “Shkruaj për të kuptuar se çfarë mendoj.” Edhe Blushi shkruan ato që mendon, madje edhe politikish sipas meje. Dhe nuk është ashtu si thotë Blushi, se çdo lexues është i lirë ta kuptojë siç dëshiron një vepër - sipas një pseudoteorie mbi ambiguitetin e veprës së Kadaresë që synon të na mbushë mendjen se ajo ka qenë njëherësh edhe me regjimin edhe kundra regjimit. Umberto Eco në “Mbi interpretimin e tekstit” thotë se për të vërtetuar një hamendësim tonin për intentio operis të një vepre duhet ta kontrollojmë atë në tekst si një bashkësi koherente. Dmth. çfardolloj interpretimi i dhënë për një pjesë teksti, mund të jetë i pranueshëm vetëm nëse është i vërtetueshëm nga një tjetër pjesë e po atij teksti dhe, në rast të kundërt, duhet të refuzohet. “Në këtë kuptim, koherenca e brendshme tekstore, kontrollon pikërisht impulset e pakontrollueshme të lexuesit.” – thotë Eco.
Atëhere duke lexuar romanin sipas këtij kriteri çfarë do të themi se mendon Blushi për historinë e shqiptarëve, cila ka qenë intentio operis e romanit të tij?
Nëse do të kërkojmë të gjejmë tiparet e “stilizimit” që i ka bërë Blushi historisë atje do të vërejmë se historia është interpretuar sipas disa klisheve ideologjike të njohura nacional romantike shqiptare të rimarra në kontekstin e zhvillimeve nacionaliste tona të periudhës pas komuniste, kur kemi një proces ripërcaktimi të identitetit/eve shqiptar.
Gabimi themelor që bën Blushi nën ndikimin e këtyre klisheve/miteve romantike dhe që, nga ç’kam ndjekur debatet, është gabim i thuajse të gjithë debatuesve që kam ndjekur, është qasja esencialiste ndaj identietit kombëtar shqiptar. Sipas kësaj qasjeje populli shqiptar trajohet sikur ka qenë, është e do të tjetë një popull homogjen që qysh kur ka dalë në histori dhe deri më sot nuk ka ndryshuar, në të gjitha trevat ku ka pasur shqipfolës dhe se tërë ato epokëra historike që ka kaluar janë thjeshtë aksidente që nuk i kanë ndryshuar atij substancën që është raca e pastër shqiptare, gjuha e pastër shqiptare me një fjalë shqiptaria. Edhe kur bëhet fjalë për fetë, sipas këtij leximi të historisë, ato kanë qenë një veshje sipërfaqësore, nga nevojat pragmatike për mbijetesë. Mirëpo historiografia moderne tregon se nuk është kështu. Së pari, në kuptimin e përgjithshëm konceptual, sepse dallimi aristotelian substancë - aksident është i tejkaluar e nuk mund të aplikohet për identitetet. Së dyti, në kuptimi historik konkret, sepse ajo që e quajmë “shqiptarizmi” si identitet i shqiptarit, është një konstrukt i shekullit XIX – XX, rezultat i veprës së intelektualëve të kësaj kohe, i procesit historik të lindjes së nacionalizmit shqiptar e më pas të shtetit komb shqiptar edhe më pas të shtetit nacional komunist të Hoxhës - pra shumë më i vonë nga koha kur janë vendosur ngjarjet në librin e Blushit. Përpara këtij procesi historik, kur flitet për identitetin e banorëve të zonave ku banojnë sot shqiptarët, flitet për shumësi dhe fluiditete identitetesh si identitetet etno-linguistike, identitetet familjare, klanore, identitetet e fshatrave dhe rajonave, identitetet socioprofesionale, për një shumësi identitetesh muslimane, për identitete ortodokse dhe katolike. Kurse “shqiptarizmi” (dhe shqiptaristët e parë) lind rreth viteve 1850 si një numër projektesh nacionale sipas krahinave dhe përkatësive fetare (më së pari në arbreshët e italisë) sepse shumë projekte të shqiptarizmit bëheshin në përputhje me përkatësinë fetare të autorëve pasi kjo sipas tyre mund ta bënte më të lehtë përhapjen në popull, të cilët dora dorës konvergojnë në një projekt dominant dhe një identitet dominant. Pra shqiptarizmi vjen më vonë si identitet dominant i shqipfolësve dhe jo ashtu sikurse besojnë shumica, sëbashku me Blushin, sikur të ketë qenë substanca e shqiptqarit, identiteti dominant që në krye të herëve. (Shih Natalie Calyer Aux origines du nationalisme albanais (“Aux origines du nationalisme albanais” (Në fillimet e nacionalizmit shqiptar), Éditios Karthala 2007, Paris). Psh. Blushi me këtë teknikë nacionaliste Voskopojën e bën shqiptare duke injoruar fare një qytetërim të tërë arumun që ka ekzistuar në atë kohë, shprehja më e lartë e të cilit në këto treva ka qenë Voskopoja. Thënia e Vaso Pashës “Mos vështroni kisha e xhamija/Feja e shqiptarit është shqiptaria” - sikurse thotë Clayer - nuk është një pasqyrë e gjendjes në terren, por një thirrje për të kapërcyer gjendjen në terren, ku feja ishte identitet dominant. A e di Blushi, që e bën Skënderbeun me gojën e personazheve turk, meqë ndërroi fenë, se Marin Barleti thotë në parathënien e librit të tij “Historia e Skënderbeut” se ky ishte bullgar? Por në atë kohë identiteti etno-linguistik nuk ishte parësor, as Skënderbeu dhe as Komneni i Blushit nuk mund të luftonin për Shqipërinë. Flamuri i tyre ishte krishtërimi dhe prandaj dhe Papa e ka quajtur Kalorës i Krishtërimit. Kurse si mit i nacionalizmit shqiptar Skënderbeu fabrikohet në shekullin e XIX, ashtu siç ka ndodhur me shumë heronj të historisë. Po kështu edhe “Meshari” i Gjon Buzikut, si dokument i parë i gjuhës shqipe, nuk është akt nacionalist i bërë në emër të shqiptarisë, siç e ka paraqitur historiografia jonë nacionaliste, por një akt fetar, si rezultat i Kundërreformës, në përgjigje të Reformës së Luterit, i cili i përktheu shkrimet e shenjta në gjermanisht çka e shtyu Kishën Katolike të vendosë t’i përkthejë edhe ajo në gjuhën e popujve që qenë në zonën e saj të ndikimit, ndër të tjera edhe shqip. Dua të them, pra, se identitetet fetare, qofshin të krishtera apo muslimane kanë qenë shumë më të forta e më të ndjera sesa identiteti etno-linguistik në kohën që kërkon të përshkruajë Blushi. Dhe se, nuk është e vërtetë se shqiptarët na qënkan një popull i veçantë që fenë, në ndryshim nga popujt e tjerë, nuk e paskan marrë seriozisht, por ashtu sa për sy e faqe për shkak se më të fortë kishin shqiptarinë.
Kur Blushi i bën personazhet e tij të shek XVIII të thonë në emër të shqiptarizmës: "Në qoftë se Skënderbeu nuk do t’i kishte mashtruar me mënyrën tipike turke, shqiptarët do të kishin gjetur tek ai (Komneni) mbretin e tyre, me prejardhje nga perandorët e Bizantit dhe kjo lidhje nuk do t'i kishte ndarë më ata nga krishterimi evropian dhe sot ne do të jetonim në një mbretëri të krishterë." – tregon se nuk njeh konceptet elementare të historiografisë së sotme lidhur me origjinat e shqiptarizmit. Të thuash se “shqiptarët nuk e besuan Skënderbeun se ishte turk” – siç thotë Blushi, apo të thuash: “Skënderbeu po vjen si pëllumb i shkruar të shpëtojë mëmëdhenë” - siç thotë Naimi - është e njëjta gjë në thelb: teknikë konstrukti mitologjie romantike, me të vetmin ndryshim se Naimi e ëngjëllizon Skënderbeun kurse Blushi e demonizon (duke tentuar të ngrerë një mit të ri atë të Komnenit si shqiptari që nuk e tradhëtoi fenë). Ndryshimi tjetër është se Naimi e ka bërë romanticizmin në kohën e romanticizmit, kurse Blushi e thotë pas dy shekujsh, çka, nëse Naimin e bën të jetë në frymën e kohës kur jetoi, Blushin e nxjerr jashtë kohe. Prandaj them edhe se librit i mungon, gjithashtu, edhe vërtetësia artistike sepse çdo libër që shkruhet nuk mund të shkruhet jashtë një konteksti të caktuar historik e kulturor. Nëse në kohën e romantikëve mund të ishte i besueshëm një personazh romantik sot, me njohjet që kemi mbi historinë, një personazh i shkruar me frymën e romantike është i pabesueshëm, në mos qesharak. Dhe libri vuan i gjithi nga mungesa e besueshmërisë në këtë kontekst, veçanërisht për një njeri që njeh historinë. Edhe konvertimi që përshkruhet në kapitullin e parë është krejt i pabesusheshëm. Një shqiptar i krishterë shkon e vendos të bëhet musliman në një fshat ku të gjithë janë të krishterë, e t’i kundërvihet të gjithëve deri gruas, vetëm pse nuk i ecën pazari. Edhe personazhet në tërësi janë të pabesueshëm sepse më shumë sesa karaktere ngjajnë me konstruksionone mendore për të përcjellë traktate fetaro-nacionaliste të vendosura jashë kohës dhe vendit. Dhe as nuk mund të merret Kadareja si shembull për të provuar se historia dhe fictioni i kësaj historie mund t’i kundërvihen njëra tjetrës. Mos të harrojmë se ai ka shkruar në darën e regjimit komunist i cili ideologjinë nacionaliste e ka pasur pjesë integrale të vetën, madje e kultivoi dhe përpunoi deri në fund, edhe si instrument pushteti, duke e lene Shqiprinë të izoluar edhe nga pikpamja e njohjes së historiografisë moderne. Dmth. të shkruraje se shqiptarët e kanë çarë rrugën e historisë me shpatë në dorë kundër të gjithë armiqve që nga Roma e deri tek turqit, se shqiptarët ishin të ndritur përpara sundimit osman e se erdhën turqit e na vunë fehrexhetë, se shqiptarët kanë qeverisur Perandorinë Osmane sepse ishin superiorë ndaj turqve etj. përralla si këto ishin pjesë e asaj ieologjie që i mbajti shqiptarët “midis lavdisë së një bote virtuale dhe mjerimit të një bote reale” (shih Përpjeka 15 – 16, “Mbi rolin e miteve në historinë e shqipërisë”; Përpjeka 23, “Identiteti ndryshe”). Dhe, po ashtu, për një lexues serioz, argumenti se nuk ka rëndësi që historia është shkruar gabim pasi i rëndësishme është arti, mesazhet e fshehta kundër regjimit nuk qëndron. Pasi bijem në kundërshtitë e interpretimit, për të cilat flet Eco, ku një pjesë e tekstit kundërshton pjesën tjetër duke prishur koherencën e veprës. Dhe, ndërsa Kadareja, siç thashë, mund të argumentojë se ka qenë i shtrënguar ta bëjë këtë, Blushi nuk ka asnjë argument përveç padijes së tij dhe padijes së publikut.
Pra përsa i përket raporti të librit me historinë mendimi im është se kemi të bëjmë me një libër me një vulë të fortë anakronizmi nacional romantik që, sëbashku me debatet, tregon për një vazhdim dramatik të izolimit kulturor në vendin tonë përsa i përket nevojës së shkrimit dhe leximit të historisë sonë me frymën e kohës që jetojmë. Mbi të keqen e kësaj, jo vetëm në aspektin e leximit të historisë të së djeshmes, por edhe në raport me konstruksionet e së tashmes dhe të së ardhmes, flet edhe një aspekt tjetër i librit. Në intentio operis të librit gjen qartazi një prirje neo-romantike të paskomunizmit përsa i përket ripërcaktimit të identitetit shqiptar që synon rilidhjen e shqiptarizmës me fenë, pra sipas së cilës identiteti fetar nuk ka qenë fare i parëndësishëm për identitetin shqiptar. Me të njëtat metoda anakronike të romantikës – ku konfondohet ajo që i përket një epoke me atë që i përket një epoke tjetër - edhe ky libër tenton të ngrerë mitin sipas së cilit konvertimi në islam i shqiptarëve ka qenë një fatkeqësi e detyruar, e se pikërisht për këtë, po t’ia krruash pak lëkurën shqiptarit musliman do të gjesh poshtë mishin e shqiptarit kristian. Jemi në frymën e një vetorientalizmi karakterisik të inteligjencës shqiptare postkomunite. Me vetorientalizim kam parasysh prirjen e vetë shqiptarëve për ta parë Perëndimin dhe Lindjen si dy botë të kundërta, bardhë e zi, dhe largimin apo mohimin e origjinës së tyre lindore si shpëtim nga e keqja, por edhe si prirje për t’i treguar Perëndimit se ne jemi të krishterë si ata, se ne po kthehemi në shtratin tonë natyror, nga ku u ndamë me dhunë para 600 vjetësh. Kjo jo vetëm thuhet me forcë në libër nga njëri prej personazheve kryesorë, Aranit Komneni, por lihet të kuptohet nga gjithë prëshkrimet cinike apo denigruese që i bëhen muslimanëve, riteve dhe sjelljes së tyre. Në këtë kontekst kemi të bëjmë me një qëndrim simetrik me një përpjekje tjetër romantizmi anakronik të fillimviteve 90, kur u tentua, nga një pjesë shqiptarësh muslimanë, të ndërtonin mitin se shqiptarë të vërtetë ishin vetëm muslimanët sepse, sipas tyre, vetëm në sajë të tyre jemi ruajtur nga asimilimi grekosllavoortodoks e që, në vend të Skënderbeut vendosnin në piedestal Hamza Kastriotin, që i qëndroi besnik fesë që i ruajti e madhoi shqitarët. Një shkrimtar nacional romantik musliman, në shembullin e Blushit, do të shkruante një roman ku Skënderbeu do të cilësohej tradhëtar, kurse heroi pozitiv do të ishte Hamza Kastrioti, i cili, në emër të shqiptarizmit, vendos të mbetet në fenë muslimane që të luftojë serbët dhe grekët
Këto janë marrëzi të injorancës që fatkeqësisht i dëgjomë edhe nga goja e njerëzve që kemi në krye të vendit ndër të cilat e fundit ishte ajo që tha Berisha se futja e Shqipërisë në Nato ishte vazhdim i projektit të Skënderbeut.
Por apektin e debatit që ka të bëjë me vendin dhe rolin e feve e të shqiptarizmës në raport me aktualitetin shqiptar i marr leje lexuesit ta shtjelloj në shkrimin pasardhës. (Korrieri, 12 maj 2008)
Wednesday, May 7, 2008
Durrenmatti dhe dhuna e të rinjve
Ftesë për debat
I ngacmuar nga një artikull i Korrierit i para dy ditëve hyra e pashë në internet skenën e dhunës të publikuar në youtoube ku një grup të rinjsh rrahin kafshërisht një bashkëmoshatarin e tyre mu përpara shkollës, në prani të një numëri të madh nxënësish. Rrahja ishte tronditëse, por tronditëse ishte gjithashtu indiferenca e të tjerëve që asistonin në atë skenë, fjalët e ndyra që shoqëronin gjithë rrahjen, gjakftohtësia e atij që filmonte pa ndërhyrë. Edhe një herë, si shpesh këto kohë, ndjeva simptomat e një sëmundjeje të përhapur shoqërore që po na përcjell fort idenë se prapa nesh po vjen një rini gjithnjë e më në krizë vlerash e humanizmi. Duke e ditur se çdo brez pretendon se është më i mirë se brezi paraardhës dhe kritikon brezin pasardhës, jam i prirur ta shoh edhe me dyshim këtë ide. Por, nga ana tjetër, po me kaq dyshim shoh edhe idenë "e shëndoshë" sipas së cilës çdo brez që vjen është më përpara sesa brezi para ardhës. Prandaj mendoj se çështja vlen të debatohet me seriozitet.
Episodi më ktheu edhe në mendimet e afro një muaji më parë pasi dola nga shfaqja "Franku V" (opereta e një banke private) të Durremattit vënë në skenë nga regjizori Arben Kumbaro. U mata disa herë të shkruaj për shqetësimin që më transmetoi ajo shfaqje ato ditë, lidhur me temën e rinisë, por mbeta pa e bërë, i zënë me shkrime të tjera. Por ato pamje të rinjsh vrastarë, pa asnjë lloj empatie, dhimshurie apo respekt për qënien njerëzore, më rikthyen tek mendimet e pas asaj shfaqjeje dhe nevoja për t'i ndarë publikisht.
Për të ardhur tek shqetësimi le të them dy fjalë për Durrenmattin dhe Frankun e V më së pari.
"Franku i V" është një metaforë e kapitalizmit të egër të mbështetur mbi fitimin dhe pasurimin me çdo mjet. Aksionerët e një banke, që për t'u pasuruar kanë bërë gjithshka, mashtruar, prostituar, vrarë, vijnë në momentin kur u duhet të eliminojnë njëri tjetrin. Dhe kur ky eliminim - në emër të fëmijëve, të së ardhmes së tyre - është thuajse duke përfunduar e gjithshka ka mbetur në duart e dy vetëve, Frankut dhe të shoqes, vijnë pikërisht fëmijët e tyre, që kanë studiuar në Londër, që eliminojnë prindërit, sepse këta janë tepër të butë në metodat e tyre, se baba Franku i V vazhdonte të lexonte edhe Gëten ndonjëherë.
Është e vështirë të përcaktosh me saktësi se çfarë zhanri i përket Franku i V, dramë, satirë, oporetë, komedi tragjedi sepse atje i gjen të gjitha këto të shkrira së bashku në një grotesk ku ngjyrat tragjike domonojnë mbi ato komike. Më saktë mund të thuhet se është një mënyrë dyrrenmattiane e vështrimit të botës. Nëse do të citoja vetë Durrenmattin për të përcaktuar do të thoja se në këtë këndvështrim të botës gjen pesimizmi i tij kur thotë se "vjen një moment kur asgjë nuk mund të fshihet më apo të hidhet prapa shpine, atëhere kur na ka mbetur vetëm realiteti dhe realiteti është i tmerrshëm".
Durrenmatti, që e njohim nga "Vizita e zonjës plakë" që vjen me hakmarjen e saj të tmerrëshme: "bota më bëri mua një putanë unë do ta bëj atë një bordello", i përket një brezi kritik ndaj kapitalizmit. Ndryshe nga adhuruesit e këtij sistemi ai mendon se kemi nevojë për një erë të re Iluministe, se sistemi ynë i sotëm politik duhet të heqë dorë nga pretendimet se ka gjetur të vërtetën, drejtësinë dhe lirinë duke i zëvendësuar këto siguri me kërkimin e së vërtetës, drejtësisë, lirisë dhe arsyes.
Kumbaro me zgjedhjen e asaj pjesë duket se ka shprehur një shqetësim të vetin dhe na ka ftuar, nëpërmjet kësaj pjese, për reflektim përballë realitetit të kapitalizmit të ri e të egër shqiptar. Aq më aktuale më bëhej kjo zgjedhje duke patur parasysh se vetëm disa ditë përpara premierës ndodhi shpërthimi i Gërdecit ku pikëriksht ky kapitalizëm i shfrenuar në egërsinë e tij mori jetën e 25 njerëzve, plagosi e traumatizoi qindra të tjerë dhe kur protagonisti kryesor i saj (Delijorgji) më rezultonte një i ri që, kur ra komunizmi, ka qenë veçse 12 vjeç, pra një produkt i kohës së "lirisë" dhe "demokracisë" kapitaliste që po jetojmë.
Nuk ishte e vështirë të shihje prapa metaforës së bankës, parti politike që veprojnë si banda gangsterësh, biznesmenë mafjoze etj., etj. Megjithatë ajo që më mbeti në mendje ishte momenti kulminant i Frankut të V. Ai kur fëmijët, në emër të të cilëve janë bërë të gjitha poshtërsitë, vijnë e shfaqen më të egër e më të pamëshirshëm sesa vetë prindërit në poshtërsi.
Më prek kjo temë sepse kushdo që jeton në Shqipëri e di shumë mirë se sa sakrifica/poshtërsi të tilla po bëjnë shqiptarët në emër të fëmijëve, deri për t'i dërguar të studiojnë në universtetet më të mira të botës. Që ata të paktën të mos detyrohen të vjedhin, të korruptohen, të prostituojnë, të vrasin, të poshtërohen. Po a do të bëhen ata kështu më të mirë se etërit? Apo qëndron teza e Dyrrematit? Apo ai, në groteskun e tij, e ka ekzagjeruar për të na thenë se deri ku mund të shkojmë. Po a ka më grotesk se realiteti i Gërdecit. Historia na ka mësuar, madje, se breza të tërë mund të bijen në gropa të errëta. Ajo e shekullit XX në mënyrë të veçantë dhe ajo e jona po ashtu.
Gjithsesi nuk pretendoj t'i jap përgjigje kësaj dileme. Do të preferoja të mbetesha në dyshim apo të hapja një debat për të gjetur të vërtetën e cila, prap se prapë, nuk mund të jetë e njëllojtë për të gjithë sepse qënia njerëzore është e pafundme në larminë e saj. Dikush mund të përgjigjet edhe se bota kështu ka qenë e kështu do të jetë gjithmonë.
Por, megjithatë, një gjë më duket e sigurt: se ajo që bëjnë apo nuk bëjnë prindërit, është një model i parë i rëndësishëm në edukimin e fëmijëve ashtu sikurse edhe ajo që bëjnë apo nuk bëjnë të tjerët: shokët, miqtë e me rradhë. Vitet e komunizmit çfarë provojnë? Brezat njëri pas tjetrit, dekadë pas dekade, dora dorës që regjimi degradonte erdhën duke u degraduar. Apo jo? Por edhe nazizmi çfarë ka provuar? Kush ka parë Perëndimin e Zotave të Luchino Viscontit do të kujtohet se bash ai më perversi i fëmijëve të familjes Essenbeck merr në dorë frenat e pushtetit dora dorës që ideologjia nacional socialiste dhe pushteti i saj konsolidohej. Dikush mund të përgjigjet se në shoqëritë ku ka përparuar liria dhe vlerat ka ndodhur e kundërta: fëmijët e mafjozëve kanë hequr dorë nga vrasjet dhe kanë gjetur mënyra më të sofistikuara (shih tre seritë e Padrinos) apo edhe kanë dalë kundër prindërve.
A është e jona një e tillë? A ka një vijë ndarjeje aq të qartë midis të dyjave dhe ku qëndron kjo? Kjo mbetet një pyetje e hapur për debat.
Sipas Durrenmattit nëse një sistem ngrihet mbi shikimin e tjetrit thjeshtë si mjet për të arritur qëllimet e tua, mbi përfitimin në kurriz të tij, sjelljet tona në këtë sistem do të jenë shembulli që u japim fëmijëve dhe nuk kemi pse çuditemi nëse brezi që vjen është më i përbindshëm dhe më i pamëshirshëm në sjellje. Vjen një brez pra që duke e parë veten të kthyer në putanë kërkon ta bëjë botën një bordello. Një histori që më duket se i shkon shumë atij brezi që në vend të një Shqipërie të lirë dhe demokratike ndërtoi një bordello ku prostitucioni duket normalitet sepse të gjithë prostituojnë. Po a kemi ndryshuar sistem apo jo? Personalisht, nga pikpamja morale veçanërisht, shoh më shumë vazhdimësinë sesa ndryshimin.
"Njeriu është i papërsosur, prandaj realiteti që ai krijon është gjithmonë i kërcënuar prej njeriut" - thotë Durrenmatti. Shoqëritë që janë të vetëdijëshme për këtë kërcënim prandaj dhe i venë aq shumë rëndësi edukimit të vlerave, mësimit nga e kaluara gjithashtu. Shoqëritë që nuk e kanë këtë vetëdije - siç ka treguar e po tregon se është deri më sot kjo e jona me preotencën dhe arrogancën e injorantëve që ka në krye - kam frikë se u shkon më tepër një tjetër thënie e Durrenmattit: "Një histori nuk përfundon pa marrë kthesën më të keqe". (Korrieri, 7 Maj 2008)
Friday, May 2, 2008
Kapitalizmi autoritar dhe kapitalizmi anarkist
ose Putini dhe dyshja Berisha-Rama
Në një faqe interneti gjeta shkrimin tim “Ku po na çon marëveshja PD - PS” (Korrieri, 24 prill 2008) me titull të ndryshuar: “Po shkojmë drejt një kapitalizmi autoritar të tipit Putin” (www.peshkupauje.com). Ky ndryshim kishte shkaktuar një debat midis disa komentuesve, nëse ishte apo jo ky konkluzioni i shkrimit.
Në fakt shkrimin e kam mbyllur me një parashikim kontradiktor. Pasi them: “Kësisoj e ardhmja duket drejt një kapitalizmi autoritar të tipit Putin ku s’përjashtohet edhe mbetja nesër e një partie të vetme të madhe që siguron 70 - 80 përqind të votave.” shtoj dhe se: “ndryshe nga në Rusi, ajo që mund ta hedhë shumë shpejt në erë këtë ëndërr të keqe të putinëve tanë është fakti se ekonomia e ngritur nga oligarkët tanë është shumë e brishtë, shumë aventureske dhe spekulative për të hedhur themele të qëndrueshme të një kapitalizmi autoritar”. Duhet ta pranoj se ideja vetëm sa është skicuar dhe lexuesit kanë të drejtë të ngatërrohen. Po përpiqem me këtë shkrim të sqaroj më mirë se çfarë kam dashur të them.
Më së pari le të shpjegoj se çfarë kam parasysh me “kapitalizmin autoritar të tipit Putin”. Në një intervistë të Gorbaçovit të para do kohësh dhënë gazetës italiane La Republica, i pyetur për qëndrimin e tij ndaj Putinit, Gorbaçovi tregohej kritik ndaj Perëndimit duke e akuzuar këtë se në kohën e Jelcinit kishte qenë shumë më i kënaqur me Rusinë sesa në kohën e Putinit, të cilin e akuzon vazhdimisht për autoritarizëm dhe shkelje të të drejtave të njeriut. Por, sipas Gorbaçovit, në kohën e Jelcinit Rusia ishte e dobët ngase kishte shpërthyer fenomeni i grabitjes së pasurisë publike ruse nga oligarkët që kishin privatizuar gjithçka. Sipas tij Putin po rivendoste autoritetin e Shtetit duke shkatërruar pushtetin informal të oligarkëve, që, veç të tjerash, po i transferonin paratë jashtë shtetit. Pra, sipas tij Putini po ringrinte në këmbë Rusinë dhe Perëndimi duhet të ishte i kënaqur me këtë, pasi një Rusi e shëndoshë ishte edhe në të mirë të Perëndimit.
Nga sa kam mundur të njoh fenomenin Putin më rezulton se ai gëzon vërtet një autoritet në Rusi për të cilin duket se kanë ndikuar jo vetëm kultura politike ruse e lidhur me historinë e pushtetit të pakufishëm të carëve (pa dyshim edhe kjo), por edhe çfarë thotë Gorbaçovi: rimëkëmbja ekonomike e lidhur me një kontroll shumë më të madh nga ana e shtetit të ekonomisë informale e të abuzimeve të oligarkëve. Për të realizuar këtë rivendosje të autoriteti të shtetit Putin duket se është mbështetur në tri këmbë: Së pari, Putini po shfrytëzon idenë e ringritjes së asaj kohe kur Rusia (edhe si BRSS) ka qenë superfuqi - këmba ideologjike. Së dyti strukturat politike: Putini si njeri i ish KGB duket se ka ruajtur rrjetin e kësaj strukture të fuqishme që, për më tepër, ka lidhje organike me ideologjinë që përmenda më sipër. Së treti, ringritja ekonomike: Rusia ka burime të mëdha natyrore, mbi të gjitha gazin. Kontrolli i kësaj pasurie, që në kohën e oligarkëve kalonte më së shumti në xhepat e tyre pa paguar as taksa, i ka dhënë asaj mundësi të rimëkëmbet ekonomikisht duke siguruar një mirëqëne dhe zhvillim më të madh për rusët në përgjithësi.
Këtë sistem politologu amerikan Azar Gat në një artikull të botuar në “Foreign Affairs” (korrik/gusht 2007) e quan “kapitalizëm autoritarist”. Një kapitalizëm, pra, ku vendoset një aleancë midis elitës politike, industrialistëve dhe ushtarakëve mbi bazën e një ideologjie nacionaliste. Pak a shumë të njëjtën gjë ai sheh edhe në Kinë, duke mos e përjashtuar mundësinë që këto vende të mbeten kështu për një kohë të gjatë, pra pa kaluar doemos e shpejt e shpejt në liberaldemokraci.
Tani le të kthehem tek ballafaqimi i këtij procesi rus me çka ka ndodhur e po ndodh në Shqipërinë postkomuniste. E para gjë që mund të them është ngjashmëria e Shqipërisë me periudhën e Jelcinit. Nano i shëmbëllen më shumë Jelcinit jo thjeshtë për faktin se është pijanec, por për faktin se periudha socialiste e Nanos ka qenë periudha e kulmit të lulëzimit të pakontrolluar të oligarkëve. Nuk mund të mohohet se Berisha erdhi në pushtet me premtimin se do të vinte nën kontroll oligarkët, “dukët e krimit”, “klanin e Zemunit”. Sipas meje nuk gabojmë po të themi se Berisha erdhi edhe me ëndrrën e fshehtë që të bëhej një Putin në kuptimin që përshkrova më lart. Pyetja sot shtrohet: a u bë dot një Putin, a ka perspektivë të bëhet një Putin apo mos vallë do të bëhet Rama një Putin? Mjafton Gërdeci për të arritur në konkluzionin se Berisha nuk është bërë dot një Putin, se oligarkët, - tani një pjesë të lidhur më shumë me PD, - vazhdojnë të jenë më të fortë se shteti. Po atëhere pse analizën mbi marrëveshjen PD - PS e kam konsideruar si rrugë të mundëshme drejt Putinit, por edhe jo? Le të shpjegohem.
Ajo çka kam dashur të them është se kjo marrëveshje është: së pari, shenjë e monopolizimit të pushtetit nga këto dy parti, çka përputhet me tipare karakteriale të Berishës dhe Ramës për të grumbulluar tërë pushtetin në duart e tyre: së dyti, duke patur parasysh se të dy përfaqësojnë interesa oligarkësh, shpesh të njëjtët, kjo marrëveshje është edhe shenjë se interesi i oligarkëve politikanë dhe politikanëve oligarkë të të dy krahëve sot është të sigurojnë pasurinë që kanë vënë e të ndajnë me mirëkuptim pushtetin dhe paranë e nesërme, e jo të akuzojnë njëri tjetrin për korrupsion; së treti, se me eliminimin e njërit ka shumë gjasa që partia e tjetrit të mbetur në pushtet të bëhet shumë e fuqishme edhe pasi me këtë kod zgjedhur është gati eliminuar mundësia që parti të tjera t’u rrezikojnë pushtetin. Kështu mund të arrijmë në një parti të gjithpushtetshme si ajo e Putinit në Rusi që sundon thuajse e pashqetësuar. Megjithatë nxitoj të shtoj se kjo mund të jetë veçse një ëndërr e shkurtër sepse ne nuk mund të ndërtojmë një kapitalizëm autoritar si ai i Putinit. Pse?
Së pari, e mbi të gjitha, sepse, siç them në shkrimin para këtij “ekonomia e ngritur nga oligarkët tanë është shumë e brishtë, shumë aventureske dhe spekulative për të hedhur themele të qëndrueshme të një kapitalizmi autoritar”. Putini e ka rritur realisht mirëqënien ekonomike. Oligarkët rusë prodhojnë realisht, nxjerrin gaz e naftë së paku. Kanë kështu një pushtet ekonomik, e për rrjedhojë politik, shumë më të qëndrueshëm dhe shumë më formal. Kurse oligarkia jonë në më të shumtën pasurohet në sajë spekulimesh, trafiqesh, informaliteti dhe grabitjeje të publikes, pa prodhuar gjë dhe kjo e bën pushtetin e saj ekonomik e politik shumë më të paqëndrueshëm. Po ashtu kapitalizmit tonë i mungon ideologjia, një besim dhe një vizion përbashkues qoftë edhe nacionalist dhe i mungojnë edhe strukturat të tilla politike të organizuara dhe disiplinuara nën këtë frymë si ish KGB- ja e Putinit.
Shqipëria e Sali Berishës dhe Edi Ramës sot po vazhdon kapitalizmin anarkik, të informalitetit Në kapitalizmin anarkist shteti e ligji nuk kanë kontroll as mbi territorin as mbi ekonominë, përkundrazi ata punojnë thjeshtë në interesa të oligarkëve që kanë kapur shtetin duke e mbajtur atë qëllimisht të dobët. Gërdeci e ilustroi këtë më së miri. Kemi të bëjmë pra më shumë me një pushtet njerëzish pa vizion afatgjatë, pa frymëzim kolektiv në atë që bëjnë dhe pa mbështetjen e qëndrueshme të një ekonomie të ligjshme. Kjo i bën të jenë më shumë një bandë që jeton me plaçkitje të përditëshme, e që njerëzve u premton liberal-demokracinë për komoditetin e vet të brendshëm e të jashtëm.
Diçka e ngjashme me përshkrimin që i bën Putinit në Rusi opozita. Kasparovi e akuzon atë se edhe ai është i korruptuar se po majm vetëm oligarkët e tij dhe se në emër të interesave të këtyre dhunon të drejtat e njeriut midis të tjerash edhe lirinë e shtypit. Edhe në qoftë kështu përsëri nuk mohohet se atje këta oligarkë KGB-istë prodhojnë, jo vetëm grabisin dhe duket se edhe paguajnë taksa në emër të një Rusie të fuqishme edhe ushtarakisht. Prandaj mendoj se nuk është e gabuar që ai rus të quhet kapitalizëm autoritar përballë kapitalizmit tonë anarkist e informal. Por kapitalizmi autoritar dhe kapitalizmi anarkist nuk ndahen në çdo gjë. Një nga të përbashkëtat është se ata mund të jenë që të dy burime pushtetesh të rrezikshëm për liritë ndoshta me ndryshimin se ky i dyti është më pak i qëndrueshëm e më pak jetëgjatë për shkaqet që u përpoqa të shpjegoj. Sot, duke përjashtuar një pakicë njerëzish që kanë më të shtrenjtë lirinë sesa xhepin pjesa më e madhe e shqiptarëve do ta pranonte, megjthatë, një kapitalizëm autoritar të tipit Putin përpara këtij që kemi.
Por nuk mund të mos ngrihen disa dilema duke ballafaquar këta dy lloje kapitalizmash. Dilema të tilla si: a mund të kalohet më lehtë në liberal-demokraci nga kapitalizmi autoritar apo nga ai anarkik? Mos vallë kapitalizmi anarkik ka si rrugë të tij drejt liberal-demokracisë kapitalizmin autoritar? Apo mos vallë ne na duhet një forcë njerëzish të rinj, me një besim të ri dhe një organizim i ri që t’i luftojë të dy këta rreziqe në emër të lirisë dhe demokracisë? Personalisht mendoj se duhet të luftojmë për këtë të tretën.
-
Në Bibël ka një pasazh që është komentuar shumë: ai ku përshkruhet çfarë ndodhi në momentin para se Kaini të vrasë Abelin. Komentohet fakti...
-
Në mbyllje të 2005-sës, vit të cilin, në petkun e gazetarit, e kam ndjekur hap pas hapi me shkrime, kryesisht mbi jetën dhe zhvillimet polit...
-
Një her ë e një koh ë e kam dashur edhe unë Vaçen, por më duhet të them se kjo i përket periudhës së jetës kur njeriu ende beson tek m...