Tuesday, October 23, 2012

Mbi telenovelën Hoxha - Kadare



A i ke ndjekur puntatat e telenovelës ‘Kacafytje në Frontin Demokratik: kryetarja Nexhmije Hoxha krihet me nënkryetarin Ismail Kadare për peshqeshe dhe favore të asaj kohe’?” -  ishte një e-mail që mora nga një e njohur.
Nuk i kisha ndjekur për shkak të impenjimeve të tjera, por u futa nëpër internet t’i kërkoja.
E para gjë që më erdhi të them pasi “pashë” disa “puntata” ishte: vërtet kjo histori merituaka të quhet telenovelë. Madje, në kuptimin më negativ që ka marrë kjo fjalë për shkak të atyre subjekteve që synojnë ta mbajnë mendjen e telespektatorit të ngrehur në suspens thashethemesh e gjërash të kota, të bardhë e zisë banale, me të mirin dhe të keqin që ndërrojnë role, të superficalitetit të trajtimit që nuk të shtyn të mendosh e që, mbi të gjitha, nuk tenton ta fusë spektatorin brenda përjetimeve të veta, por pikërisht ta mbajnë jashtë tyre. Në telenovelën tonë jepeshin variante se si ishte dhuruar apo marrë dorëshkrimi, disa rreshtoheshin me Nexhmije Hoxhën, disa me Kadarenë, tregoheshin përgjigje arrogante të shkrimtarit ndaj gazetarëve, kurse ajo që mungonte dramatikisht ishte përpjekja për të kuptuar atë kohë, kompleksitetin dhe dramacitetin e saj. Dhe nëse protagonistët e ish-Frontit Demokratik mund të justifikohen për këtë, pasi janë peng të asaj kohe dhe asaj kulture, kjo nuk u lejohet gazetarëve të kohës që jetojmë.

Këto shënime morën nxitje nga ky zhgënjim që na bën ne, që kemi jetuar atë kohë, të ndiejmë si detyrë ta sjellim atë ashtu siç ka qenë, dhe jo ashtu siç gatuhet në këto telenovela banale.


Mbi librin

Kush do ta lexojë sot librin “Dimri i vetmisë së madhe”, i ribotuar pastaj si “Dimri i madh”, do të shohë se është një libër i turpshëm përsa u përket elozheve që i bëhen diktatorit dhe falsifikimit që i bëhet së vërtetës historike të prishjes me Bashkimin Sovjetik, e cila, nga një akt që solli varfërimin, izolimin dhe skllavërimin e mëtejshëm të shqiptarëve, për qëllimet e pushtetit të një klike kriminale, trajtohet si një akt i lartë i bërë në emër të lirisë dhe pavarësisë së atdheut dhe besnikërisë ndaj marksizëm-leninizmit. Të tjerat, duke përfshirë edhe talentin e derdhur, edhe vlerësimet e shtypit perëndimor për Shqipërinë që si Davidi sfidonte Goliadhin, janë detaje që mbushin këtë turp. Vetë Kadareja e ka cilësuar pak a shumë me fjalët mallkimi dhe bekimi i tij. Mallkimi sepse ka shkruar ato që ka shkruar; bekimi sepse, ndoshta, po të mos kishte qenë kjo vepër që u përgatit për të promovuar Shqipërinë socialiste dhe diktatorin Hoxha në Perëndim, shkrimtari edhe mund të kishte rënë në vitin 1973 viktimë e luftës kundër liberalizmit dhe të kishte përfunduar keq.

E vërteta është se ky libër u shkrua në kohën e të ashtuquajturit liberalizëm, kur Enver Hoxha kishte lëshuar në fjalimin e Matit dhe takimin me Agim Meron një numër kritikash ndaj kuadrove të vjetra që nuk e kuptonin rininë duke lëshuar pe edhe për do eksperimente në art, letërsi e muzikë, që pastaj i dënoi me fushatën e famshme kundër liberalizmit. Në këtë frymë, edhe libri “Dimri i vetmisë së madhe” propagandonte vijën e partisë përsa i përket luftës kundër revizionizmit, i shërbente kultit të Enver Hoxhës dhe paraqiste një Shqipëri kartolinë – ku varfëria dhe mungesa e lirisë as që duken në horizont – dhe kishte edhe pasazhe ku flitej për ndonjë kuadër të vjetër koçixoxist apo për djemtë e Broduejit. Në fushatën kundër liberalizmit, që nisi tamam në kohën kur sapo ishte botuar libri, këto u konsideruan si devijime liberale. Nga sa kujtoj, në atë kohë u tha edhe se një nga arsyet pse u sulmua libri ishte mëria e disa udhëheqësve të tjerë xhelozë pse për Enver Hoxhën libri kishte 80 faqe, kurse për Mehmet Shehun, p.sh. kishte vetëm një gjysmë faqe apo për Hysni Kapon vetëm një paragraf. Kështu, libri u kritikua në gazetën “Zëri i Rinisë”, por ndërkohë duket se shkruesit, ose ata që i nxitnin ata, nuk e dinin se libri kishte kaluar kapitull më kapitull në duart e Ramiz Alisë, i cili, pas shumë gjasash, ia kishte kaluar edhe Enver Hoxhës. Këtë fakt e di nga im atë, Todi Lubonja, mik me Kadarenë dhe me Ramiz Alinë, i cili, kur i thashë një ditë pranvere përpara Plenumit IV (1973) se flitej se do ta “hante” edhe Kadareja për shkak të “Dimrit”, m’u përgjigj: “Nuk do t’i ndodhë asgjë, sepse librin e ka lexuar kapitull më kapitull Enver Hoxha, ngaqë duhet t’ia ketë dhënë Ramizi”. Që librin e ka kaluar kapitull më kapitull nëpër duar Ramiz Alia përpara se të botohet, këtë ma ka pohuar në një rast edhe ky vetë pas viteve ‘90. Dukej qartë se shkrimtari, me nuhatjen e tij ndaj pushtetit, e dinte mirë se në dorë të kujt varej fati apo fatkeqësia e të tjerëve, çka e vërtetoi edhe ajo që ndodhi më pas. E vërteta është se Enver Hoxha e mbrojti pasi atij i duhej talenti i shkrimtarit për t’i shërbyer si propagandues i figurës dhe veprës së tij në Perëndim, kurse, përsa u përket “çikërrimave” si ato që acaronin brenda vendit besnikët e tij më fanatikë (shih për “çikërrimat” intervistën që dha Agim Mero te “Shekulli” me këtë rast), ai kishte armën e tij të bekuar, Sigurimin e Shtetit. Megjithatë, libri u pastrua edhe nga do “çikërrima” të tilla dhe u ribotua pas një apo dy vjetësh me titullin “Dimri i madh”, duke ia hequr edhe fjalën “vetmi”, sepse ne, sipas propagandës, nuk ishim vetëm, por kishim me vete revolucionarët e vërtetë të të gjithë botës.

Pra, krijimi i këtij libri është një histori e shëmtuar, do të thosha, bashkëpunimi regjim – shkrimtar, ndoshta e rrallë në të gjitha diktaturat e Lindjes, kur ke parasysh jo vetëm çfarë është shkruar, por edhe kalimin kapitull më kapitull të dorëshkrimit në duart e Ramiz Alisë apo ndihmën e madhe që i ka dhënë Nexhmije Hoxha vetë për të konsultuar arkivat e Komitetit Qendror, që sipas saj, ishte edhe motivi se pse ia dhuroi shkrimtari. Megjithatë, sipas meje, nuk ishte ky motivi i vërtetë.


Mbi dhurimin e dorëshkrimit

Kush e ka jetuar atë kohë, nuk e ka vështirë të besojë se dorëshkrimi është dhuruar e nuk është marrë me përdhunë, siç pretendon shkrimtari. Nga ana tjetër, ne që e kemi jetuar atë kohë, nuk e kemi po ashtu të vështirë të kuptojmë se dhurimi nuk ka qenë një akt i sinqertë, por një akt servilizmi dhe frike, që ishte mënyrë jetese e njerëzve në atë kohë, veçanërisht e atyre që synonin të bënin karrierë apo të ruanin postet dhe statusin që gëzonin. Të mos harrojmë se në ato vite pakkush mendonte se ai regjim do të binte ndonjëherë. Koha kur thotë Nexhmije Hoxha se i është dhuruar dorëshkrimi (1975), është koha e terrorit, kur njerëzit po arrestoheshin dhe po çoheshin në gjyqe e dënoheshin me pushkatim pa qenë aspak fajtorë. E tregon edhe dënimi i Pashallarëve të Kuq që, kush e lexon sot, e gjen të një zelli revolucionar të skajshëm dhe me një mburrje të Enver Hoxhës të paparë. Por, humori i keq i diktatorit, i turbulluar si nga krimet e shumta, edhe nga paranojat pas një infarkti që e kishte mbajtur në koma për disa ditë, mund t’i çonte njerëzit në burg e deri në pushkatim për pako gjë.

Ne kemi dy versione të përkundërta lidhur me posedimin e dorëshkrimit nga Nexhmije Hoxha. Ata që e kanë jetuar atë kohë e kujtojnë se vizita është bërë në kohën e liberalizmit dhe ka qenë një vizitë kortezie, që synonte mbajtjen afër të shkrimtarit, dhe jo një vizitë shantazhi e grabitjeje, dhe se Nexhmije Hoxha madje i ka kërkuar t’ia kthejnë vizitën për të cilën Kadareja ka shkruar gjerë e gjatë me superlativa për diktatorin. Dimë po ashtu që Agim Mero, i cili ka qenë së bashku me Nexhmije Hoxhën, thotë se kanë qenë aty për ta uruar për futjen në Parti dhe se nuk kanë dalë nga shtëpia e tij me dorëshkrim. Dhe kjo është logjike, sepse, sikur të donte të të merrte ndonjë gjë diktatori, nuk të dërgonte gruan, por të dërgonte ndonjë nga ata të vetët, dhe po të kishte ardhur puna deri aty, libri nuk e shihte dritën e botimit. Aq më tepër që në vitin 1971, kur është bërë vizita e vetme e gruas së diktatorit, libri ende s’ishte botuar. Është shumë e besueshme, prandaj, që Kadareja, i frikësuar se mund të humbte përkrahjen e diktatorit në ato vite kur ai po pushkatonte edhe njerëzit më të afërt, për të treguar edhe një herë besnikërinë e tij, ka kryer këtë akt dhurimi. Të paktën shumë herë më e besueshme se sa skenari që na tregon ai se i paska shkuar Nexhmija në shtëpi dhe ia paska marrë gati përdhunisht me njerëzit e saj që dinin edhe se ku e mbante ky. (Shih për disa numra te “Shekulli” shtator-tetor 2012).

Prandaj, sipas meje, kemi të bëjmë me një akt dhurimi – që s’bën përjashtim në dhuratat e shumta që i blatoheshin “shokut Enver” asokohe – që meriton të analizohet për të kuptuar atë regjim, si dhe për të kuptuar edhe marrëdhëniet e njerëzve në përgjithësi dhe të intelektualëve e krijuesve të asaj kohe në veçanti me figurën që e kishin ngritur në kult.
 

Morali i kësaj historie

Ajo që bie në sy në telenovelën tonë janë disa momente që meritojnë reflektim. Bie në sy fakti se Nexhmije Hoxha po luan deri në fund rolin e njeriut që po tradhtohet nga një ish-bashkëpunëtor dhe mik i dashur i familjes, i cili vetëm të mira paska pasur prej saj dhe që po tregon karakterin e tij prej njeriu shpirtvogël, por që megjithatë, Nobelin e meriton (a thua se shpirti i vogël dhe shkrimtari i madh të mos kenë ndonjë lidhje me njëri-tjetrin). Bie po ashtu në sy roli i mundimshëm që ka kohë që kërkon të luajë Kadareja sikur nuk ka qenë shkrimtari i zgjedhur i diktatorit, por një kundërshtar i diktaturës, e cila i paska hyrë deri me përdhunë në shtëpi për t’i marrë dorëshkrimin e romanit. Bie në sy heshtja e tërë atyre intelektualëve të asaj kohe që kanë qenë kolegë të Kadaresë, që e dinë shumë mirë se cila është e vërteta, por që nuk prononcohen. Që të tria janë shenja të një shoqërie që vazhdon të jetojë në një hipokrizi dhe gënjeshtër të madhe, që ta kujton jo pak atë kohë.

Njeriu pyet: Si ka mundësi që zonja Hoxha nuk paska reflektuar asnjë çast mbi marrëdhëniet njerëzore që kishte imponuar ai regjim: të një hipokrizie, frike dhe mosbesimi të njeriut te njeriu, për të cilën i shoqi punonte sistematikisht? A ka harruar Nexhmije Hoxha se me gjithë dashurinë e madhe që tregonin anëtarët e Byrosë Politike ndaj burrit të saj, tek e fundit ai i çoi shumicën e tyre në plumb? A e ka harruar Nexhmije Hoxha se njerëzit detyroheshin të divorconin e të mohonin deri familjarët e tyre për të shpëtuar lëkurën? A mos mendon ajo se këta donin më shumë partinë dhe shokun Enver, sesa familjen e tyre? A mendon ajo se do t’i kishte thënë Kadareja këto fjalë tani për të dhe të shoqin sikur të mos kishte qenë e gjitha një hipokrizi? Pse atëherë pretendon të mbajë një dorëshkrim që pa dyshim i është dhuruar si një akt hipokrizie dhe frike? Le të mbajë fotokopjen dhe le të mendojë ca më shumë për gënjeshtrën e madhe historike që është shkruar aty, e cila, edhe ajo, është diktuar përdhunisht nga i shoqi i saj. Nëse Nexhmije Hoxha dje ka qenë e verbuar nga pushteti dhe sot beson se Enver Hoxhën e kanë dashur vërtet jo vetëm Kadareja, por edhe vetë ata që para pushkatimit bërtisnin “rroftë Enver Hoxha”, ne s’na falet që të mos i shohim këto akte si kulmin e deformimit që i ka bërë njeriut ai regjim mizor.

Nuk na ndihmon aspak për të kuptuar atë kohë. Përkundrazi, na konfondon, edhe shkrimtari Kadare, i cili prej kohësh na thotë se ka qenë i lirë në diktaturë dhe bile se ka qenë kundër regjimit që në fillim fare.  Mirëpo përpjekja e tij për të na vërtetuar këtë kur ndeshet me faktet (edhe si ato që nxori Nexhmije Hoxha për të së fundi) na ngjan si ajo e dikujt që kërkon të arnojë një xhaketë të kalbur keqas, së cilës sapo i vë dorën në një anë për ta qepur, shqepet në anën tjetër. Sepse kush lexon 80 faqet që i dedikohen Enver Hoxhës në atë kohë, do të thotë se dhënia e një dorëshkrimi dhuratë nuk është asgjë përpara ngritjes së monumentit që i ka bërë diktatorit me atë libër. Mirë se dorëshkrimi i qenka marrë me përdhunë, po ato që janë shkruar në atë dorëshkrim (e shumëkund tjetër në veprën e tij) si janë shkruar, me përdhunë? – pyesin lexuesit. Po anëtar të PPSH, po deputet dhe pastaj edhe nënkryetar të Frontit Demokratik me përdhunë e bënë?

Na e shtojnë edhe më konfuzionin edhe ata që na thonë se këto ishin kompromiset që ka bërë shkrimtari për të bërë disidencë, apo se disidencë ishte edhe t’i këndoje diktatorit me varg të lirë, dhe jo varg me rimë. Na e shton edhe heshtja e shumë intelektualëve të djeshëm që nuk thonë të vërtetën e kësaj historie, edhe pse e dinë shumë mirë atë, ndonëse e shohin se Kadareja po shkon shumë larg me akuza paranojake ndaj njerëzve që nuk konformohen me “të vërtetat” e tij. Madje ka nga ata që të thonë se s’duhen thënë këto që të mos e dëmtojmë Kadarenë për çmimin “Nobel”, a thua se ky çmim qenka më i rëndësishëm edhe se e vërteta.


Mbi gjyqin
Juristët të thonë se ishte barra e akuzuesit (në këtë rast Kadaresë) të provonte se dorëshkrimi i ishte marrë dhe nuk e kishte dhuruar, dhe jo barra e të akuzuarit (në këtë rast e N. Hoxhës) të provonte se ky send i ishte dhuruar. Sepse kësaj i thonë që nesër të të vijnë në shtëpi dhe të kërkojnë të provosh se nuk i ke vjedhur sendet që ke aty. Po ashtu ata thonë se një send që posedohet prej një kohe që i kalon dhjetë vjet pa u denoncuar, konsiderohet si posedim i parashkruar.

Sidoqoftë, di të them se vendimi i gjykatësit mban shumë erë nga pikëpamja juridike dhe duhet të na bëjë të gjithëve të mendojmë se kultura e gatuar nga vetë Enver e Nexhmije Hoxha, kur gjykatësit vendosnin në emër të më të fortit dhe të pushtetshmit për fatet e njerëzve dhe jo në emër të së drejtës, ashtu siç u kthye kundër këtyre sot, mund të kthehet nesër edhe kundër kujtdo që s’është me më të fortin. Kush ankohet sot për gjyqet që i fiton Sali Berisha në sajë të pushtetit që ka, duhet ta hetonte mirë edhe këtë vendim dhe, sipas meje, ta denonconte edhe këtë gjyqtar, i cili, kam shumë frikë se, po të kishte qenë në një regjim si ai i Enver Hoxhs, do të kishte dhënë dënime si ato të asaj kohe me dëshmitarë dhe akuza të rreme. Ky vendim gjyqësor mua më tingëllon si një akt frikësimi për të gjithë ata që luftojnë që e drejta të jetë sovrane dhe që të gjithë qytetarët të jenë të barabartë përpara ligjit. Ky gjyqtar u thotë njerëzve: bëhuni me pushtetin që të mos keni telashe edhe me mua. Ai dhe tërë kjo histori tregon se ne nuk kemi mësuar nga e kaluara, prandaj dhe se siç vazhdojmë të kultivojmë modelin e intelektualit apo të gjyqtarit që kërkon të bëjë karrierë nëpërmjet lidhjes dhe shërbimeve ndaj pushtetit, do të vazhdojmë edhe të pësojmë dhunën dhe padrejtësinë që sjell kjo kulturë.  (Panorama, 19 tetor 2012)

Sunday, October 14, 2012

SKËNDERBEU I KËRKIMIT SHKENCOR



Intervistë me Oliver Jens Schmitt
Intervistoi Fatos Lubonja

Fragmente nga intervista e Oliver Schmitt botuar në Perpjekja 28-29 botuar në Panorama më 8 tetor me titullin manipulues "Oliver Shmitt: Lufta e Skënderbeut, hakmarrje personale " ndonëse autori që në filliim të  përgjigjes së tij mbi motivet e Skënderbeut thotë: "Para së gjithash, deri në kohët e fundit nuk kemi pasur asnjë dokument mbi motivet personale të Skënderbeut, që, sikurse e kam theksuar që në fillim, nuk i japin, megjithatë, një shpjegim njëmotivësh kryengritjes."

[ ...]

F. L. - Libri juaj ka sjellë diçka të re mbi motivin e kryengritjes së Skënderbeut. Bazuar në një dokument të gjetur rishtas, ju hidhni tezën se motivi fillestar i kryengritjes ka qenë gjakmarrja, pasi sulltani i ka vrarë të atin dhe Skënderbeu është bërë shtyrësi i vrasjes së birit të Muratit, Çelebiut, princit trashëgimtar, ndonse kjo vendoset në kontekstin e një periudhe kur zotërit e Arbërisë kalonin sa me turqit aq edhe me Venedikun, Mbretërinë e Napolit dhe papatin. Disa pyetje lindin duke u përqendruar veçanërisht tek ky moment:
Së pari: a mjafton një dokument i vetëm për të hedhur këtë tezë?
Së dyti: ju hidhni hipotezën se Skënderbeu mund të ketë bashkëpunuar për realizimin e planit të tij me gruan e Sulltan Muratit, Marën, e cila mund të ketë pasur motiv hakmarrjen pasi ky i ka qërruar dy vëllezërit ose edhe me vetë Mehmetin, i cili mendohet se mund të ketë qenë edhe ai pjestar i komplotit. Ndërkaq, në libër duket sikur është specifika e gjakmarrjes që e bën Skënderbeun më të papajtueshëm me turqit se zotërit e tjerë arbër. Por sipas hipotezës që hidhni ju, a nuk mund të mendohet se Skënderbeu dhe Mehmeti nuk ka pse të kishin një urrejtje kaq të madhe, duke pas qenë të lidhur shumë ngushtë me vrasësit e princit trashëgimtar.
Së treti: si shpjegohet që për një vrasje kaq të bujshme si ajo e Çelebiut nuk ka dokumente ose interpretime nga historianët, duke përfshirë edhe ata turq, ndërkohë që Mehmeti i II (Ngadhënjimtari) është një figurë shumë e njohur. A ka pasur një version si të thuash zyrtar për vrasjen e Çelebiut në atë kohë?
Së katërti; ju thoni se Murati kishte aq besim sa e çoi Skënderbeun subash në Krujë, pra për të mbajtur zap edhe të atin që bënte herë pas here kryengritje. Në këto kushte, a mund të mendohet se Skënderbeu, i rritur nën hijen dhe favoret e sulltanit, do të prekej kaq fort nga vrasja e të atit, që sipas jush mund të ketë ndodhur pasi i ati, Ivani, ka kurdisur përsëri një nga „ato të tijat“.

O. Sch. - Para së gjithash, deri në kohët e fundit nuk kemi pasur asnjë dokument mbi motivet personale të Skënderbeut, që, sikurse e kam theksuar që në fillim, nuk i japin, megjithatë, një shpjegim njëmotivësh kryengritjes. Deri tani është marrë thjesht me mend se motivi i tij kryesor ishte patriotizmi. Por burimet që e mbështetin këtë teori mungojnë, pa harruar pastaj se, kjo teori projekton kategoritë moderne në Mesjetën e Hershme. Sigurisht, ne do të kishim dëshiruar një numër më të madh dokumentesh, por unë mendoj se dokumenti në fjalë është shumë i besueshëm. Le ta shpjegoj në detaje, hap pas hapi, atë që quhet „kritika e burimit“ (Quellenkritik). Para së gjithash, duhet të shqyrtojmë gjininë e tekstit dhe besueshmërinë e tij. Ai i përket një lloj burimi që quhen „dispacci“ apo raporte diplomatike të ambasadorëve të përhershëm, që janë përdorur gjerësisht nga historianët që kanë studiuar Italinë e Rilindjes. Ishte dinastia Sforza që vendosi sistemin e ambasadorëve të përhershëm në oborre të rëndësishme - duke zëvendësuar kështu sistemin e vjetër të ambasadorëve që dërgoheshin për misione të kufizuara në kohë. Për këtë, Sforzat rekrutuan njerëz të mirëarsimuar, analistë të përgatitur. Nëse ju do të lexoni jo vetëm një raportim, por krejt serinë, bëhet i qartë niveli i lartë i analizës dhe i përpikmërisë së këtyre shërbimeve diplomatike. Ky është një communis opinio i kërkimit shkencor historik - ka një duzinë „dispacces“ që kanë të bëjnë me Skënderbeun, të botuara që prej 1940-ës, vlerën e të cilëve askush nuk e ka vënë në dyshim. Ky vështrim i përgjithshëm sigurisht nuk e përjashton se, këta ambasadorë të kenë bërë edhe gabime në parashtrimin e fakteve. Në fakt, dokumenti në fjalë na jep informacion mbi politikën italiane dhe na përshkruan audiencën e ambasadorit të Skënderbeut në Romë. Skënderbeu quhet në këtë kontekst një „infidel“ (i pafe), një e dhënë kjo që u korrigjua nga i njëjti ambasador disa ditë më vonë në një raport të dytë, që e plotësoi të parin. Kjo e bën të qartë se diplomatët milanezë u përpoqën të marrin informacione të tjera mbi Skënderbeun dhe korrigjuan pjesën e gabuar të raportit të parë - Skënderbeu ishte një i krishterë, jo një „i pafe“, por ata nuk e korrigjuan përshkrimin  e pritjes në përgjithësi, që përmban dy pjesë: motivin e Skënderbeut dhe një parashtrim të përgatitjeve detare të osmanëve.
Për të gjykuar vlerën e burimit duhet patur parasysh edhe situata politike e atij momenti: Konstandinopoli kishte rënë disa muaj më parë dhe Papa Nikolla V po përpiqej dëshpërimisht të organizonte rezistencën kundër përparimit osman. Në këtë moment, një ambasador nga Shqipëria kërkon ndihmë dhe thekson se zotëria i tij nuk po lufton për fenë e krishterë, por për „odio privato“. Thjesht, nuk ka arsye pse diplomatët milanezë ta kenë sajuar një histori të tillë. Do të kishte qenë shumë më e lehtë që ata të kishin raportuar për një princ ballkanas që po kërkonte ndihmë në një luftë fetare kundër Perandorisë Osmane myslimane, argument ky që do t'i vinte shumë për shtat edhe ideve politike të papës dhe klimës politike në Italinë e asaj kohë. Ambasadorët e Skënderbeut duhet ta kenë kuptuar se pozicioni i tij ishte disi i pavolitshëm, sepse Papa sigurisht do të ishte më i gatshëm të mbështette një princ të krishterë që e paraqiste veten si kampion të Krishtërimit kundër Islamit, sesa një fisnik që ishte përfshirë në një konflikt personal me sulltanin dhe ambasadorët e të cilit theksonin se feja nuk luante ndonjë rol në këtë ndeshje. Nuk është për t'u habitur që Skënderbeu ndërroi shumë shpejt strategji dhe u përpoq të sigurojë ndihmë si kampion i një lufte fetare, ide kjo që u zhvillua një vit më vonë nga Papa Kaliksti III. Prandaj mendoj se, një analizë e dokumentit dhe e kontekstit të tij shpie në përfundimin se, ambasadorët milanezë thjesht kanë raportuar çfarë dëgjuan nga ambasadori i Skënderbeut. Ata s'kishin pse ta ndryshonin parashtrimin e tij që ishte mjaft i mirëinformuar edhe përsa i përket strategjisë detare të Mehmetit. Dhe s'është se ata kanë përçuar thashetheme sepse kanë qenë vetë dëshmitarë të audiencës.

Marrëdhënia midis Skënderbeut dhe Mehmetit është vërtet një nga gjërat më të ndërlikuara në biografinë e Gjergj Kastriotit. Në libër jam përpjekur ta bëj të qartë kufirin midis provës burimore dhe hipotezës. Aty dallimi metodologjik midis një baze tërësore dokumentare dhe indicieve është shumë i qartë. Problemi ynë kryesor është mungesa e burimeve mbi zhvillimet politike në oborrin osman. Kronikanët osmanë nuk japin narrativa të pavarura dhe kritike mbi faktet politike. Ata vazhdojnë traditën e vjetër të biografisë orientale në shërbim të dinastive sunduese; nuk shkruajnë mbi jetën e rretheve brenda oborrit osman, dhe kjo është veçanërisht e vërtetë për rastet kur ka vend për vërejtje kritike. Vrasja e princit Aladin Ali Çelebi nuk përmendet në këto kronika, gjë që flet shumë. Kuptohet se Mehmeti II nuk dëshironte ta kujtonte vëllain e tij më të madh, birin e përzgjedhur të Muratit II. Historiografi osman Neshri ka vënë në dukje thjesht se „në këtë vit (1443) i biri i Sulltan Muratit, princi Aladin, vdiq.“ (Shih përmbledhjen e burimeve të përkthyera nga: Colin Imber: The Crusade of Varna, 1443 -1445. Aldershot 2006, p. 183). Kjo heshtje është shumë domethënëse nëse kemi parasysh se, Murati II la amanet që të varrosej pranë Aladinit. Pa vrasjen e Aladinit, Mehmeti nuk do të ishte bërë kurrë sundimtar i perandorisë. Nga burimet që kemi dimë pra, këto gjëra: se princi i kurorës u vra në qershor 1443; se Skënderbeu ishte i përfshirë në këtë vrasje; se Barleti e quan Mehmetin „vrasës të të vëllait“; dhe se Mehmeti nuk  e kultivoi kujtimin e vëllait të vdekur. Është e drejtë të shtrojmë pyetjen se si ishte e mundur një vrasje e tillë, ndërkohë që Aladini po komandonte një ushtri në Anadoll. Ja pse unë u përpoqa të identifikoja personat që mund të kishin patur një motiv dhe njëherësh pushtet politik për të eliminuar princin e kurorës. Kam frikë se nuk do të jemi kurrë në gjendje ta rindërtojmë këtë vrasje në të gjitha detajet e saj sepse as vetë Murati II nuk mundi ta gjejë vrasësin apo vrasësen apo, tek e fundit, nuk kishte dëshirë apo nuk qe i aftë ta dënonte atë. Ajo që kam ekspozuar në librin tim është një shpjegim i bazuar mbi aspektin e motiveve dhe atë të mundësive për të vepruar. Burime të reja sigurisht do të lejojnë shpjegime të tjera, por kam frikë se provat do të mbeten të pakta.
Përsa i përket marrëdhënieve të Skënderbeut me Mehmetin, nga përshkrimet e Barletit mund të deduktojmë së paku përshtypjet e klimës midis tyre; nuk ka dyshim për faktin se ata kanë pasur marrëdhënie të afërta, se janë njohur me njëri-tjetrin, ndoshta edhe e kanë respektuar njëri-tjetrin. Ishte bash kjo njohje e mendësisë osmane që e bëri Skënderbeun të mos pranonte ofertën për vasalitet - ofertë që despoti serb George Branković e pranoi më 1444, e që nuk e shpëtoi principatën e tij nga aneksimi i saj përfundimtar në perandori, më 1459.

Skënderbeu dhe i ati duket se kanë ruajtur një marrëdhënie të fortë me njëri-tjetrin edhe gjatë kohës kur Skënderbeu ishte larg vendit të tij të lindjes. Ambasadori i Skënderbeut është mjaft i qartë kur përshkruan vdekjen e Ivanit dhe reagimin e Skënderbeut. „Odio privato“ mund të përkthehet si hakmarrje.

F. L. - Në dokumentin tuaj aq të debatuar thuhet se Skënderbeu ishte „një i pafé“, duke nënkuptuar me këtë fenë islame. Ky dokument, por edhe vetë jeta dhe konteksti, lenë të kuptohet se nuk mund të ishte as feja e të parëve motivi kryesor i kryengritjes. Lind pyetja: sikur të mos ishte ky dokument që flet për vrasjen e të atit, a mbetet se Skënderbeu mund të ketë pasur motiv thelbësor thjesht ruajtjen dhe zgjerimin e zotërimeve në një hapësirë që ende nuk ishte përcaktuar se kujt do t'i përkiste?

O. Sch. - Ndoshta për shkak të emrit të tij turk, Skënderbeu u konsiderua në fillim se ishte një „i pafe“, interpretim ky që u korrigjua shpejt (shih përgjigjen time më lart). Dokumenti në fjalë sigurisht nuk shpjegon rebelimin - shkaqet e tij ishin shumë më komplekse. Por ai na jep një provë të rëndësishme mbi pyetjen pse Skënderbeu, një oficer i suksesshëm në ushtrinë osmane, vendosi të revoltohet kundër Sulltanit, hap ky që nuk e kishte ndërmarrë thuasje asnjë ish i krishterë i konvertuar në Islam. Në librin tim jam përpjekur të analizoj edhe arsyet social-ekonomike të kryengritjes, duke ndjekur kryesisht studime shqiptare mbi osmanët. Edhe një herë duhet bërë dallimi midis një motivi personal dhe arsyeve më të përgjithshme të kryengritjes, që kryesisht janë të lidhura me refuzimin e një pjese të rëndësishme të shoqërisë së Arbërit për të pranuar sistemin fiskal osman, drejtësinë osmane si dhe sundimin direkt osman në çifliqet familjare në zonat rurale dhe malore.

F. L. - Një pikë tjetër e kontestuar e librit tuaj është emri Ivan për të atin e Skënderbeut, çka ka bërë t'ju akuzojnë deri edhe se jeni pjesë e një konspiracioni për t'u „marrë“ shqiptarëve Skënderbeun e për t'ua „dhënë“ serbëve. Ju e thoni qartë e bindshëm se dallimi etnik nuk ka qenë i rëndësishëm në atë periudhë. Po ashtu nga libri juaj del qartë se ato që mund t i quajmë urrejtje dhe diferenca midis shqiptarëve dhe serbëve kanë lindur shumë më vonë si rezultat i nacionalizmave serbe e shqiptare. Por siç e provojnë edhe reagimet e ashpra ideologjike dhe politike ndaj jush, kjo çështje që ka të bëjë krejtësisht me historinë si shkencë, nuk është aspak e tillë mes shumicës së shqiptarëve edhe në ditët e sotme. Në libër (botimin shqip) vemë re se ekziston edhe emri Gjon, i cili është emri që kanë mësuar shqiptarët për emrin e të atit dhe të birit të Skënderbeut. Po ashtu, në libër ju flisni edhe për ekzistencën e emrave shqiptarë dhe serbë si të dallueshëm nga njëri-tjetri dhe për ekzistencën e etnive të ndryshme. Ndërkaq, Ivanit nuk i përcaktohet etnia. Si e shpjegoni këtë, sepse mund të thuhet se është presioni i nacionalizmit shqiptar që e ka lënë Skënderbeun pa një përkatësi etnike duke cënuar kështu edhe shkencën?

O. Sch. - Në burimet mesjetare gjen një spektër të gjerë formash të ndryshme të emrit të pagëzimit të krishterë Johannes. Për këtë mjaft të hidhni një sy në regjistrat e taksave venedikase dhe veçanërisht ato osmane: emrat Gjin, Gjon, Jani, Jovan dhe Ivan i gjen në zonat nga Himara në Shkodër dhe në Rrafshin e Dukagjinit. Njerëzit regjistroheshin në versionin që ata u jepnin autoriteteve venedikase dhe osmane, të cilët nuk kishin interes të ndryshonin emrat personalë. Atyre nuk u interesonte etniciteti, por taksat. Së dyti, ndonëse nuk mund të deduktojmë nga një emër personal gjuhën që ka folur ky person apo identitetin e tij/saj, mundemi, megjithatë, të vërejmë zonat e ndryshme të ndikimeve kulturore. Për shembull, nuk gjejmë thuajse fare emra sllavë në jug të Lumit Bunë, ndërkohë që numri i tyre rritet në zonën e Mbishkodrës; ka shumë më tepër emra grekë në jug sesa në veri. Emra sllavë dhe shqiptarë dhe forma mikste gjenden më shpesh në Rrafshin e Dukagjinit sesa në Shqipërinë Qendrore. Arsyet janë krejt të qarta: ndikimi i Kishës Bizantine Ortodokse në jug, i Patriarkanës së Pejës në veri dhe i arqipeshkëpisë së Ohrit në Lindje. Atje ku këto zona kulturore/kishtare mbivendosen, si në luginën e Shkumbinit, mund të gjehet mozaiku më i pasur me emra personalë, shqiptarë, grekë, sllavë si dhe emra të krishterë jo etnikë (p.sh. Nikolla). Në zonat e përziera që ndodheshin në Kosovën e sotme dhe në Maqedoninë perëndimore, disa persona etiketoheshin në mënyrë eksplicite si shqiptarë, në kuptimin ose shqipfolës ose si dikush që vinte nga Arbëria. Kur një princ aranitas u shfaq përpara Papa Paulit II më 1469 ai foli shqip, greqisht, sllavisht (ndoshta një dialekt maqedono - bullgar) dhe italisht. Të paktën, në nivelin e fisnikërisë ishte mjaft e përhapur njohja e gjuhëve rajonale të folura si dhe të shkruara (si latinishtja, greqishtja). Përsa i përket përcaktimit të identitetit unë kam përdorur letrat e vetë Skënderbeut - identiteti i tij politik është i qartë (zot i Shqipërisë) dhe në disa letra që ai i ka drejtuar Venedikut dhe papës e quan veten të krishterë. Përsa i përket vetëperceptimit të tij etnik, sot për sot nuk kemi dokumente. Dimë vetëm se si perceptoheshin Kastriotët nga të tjerët: për murgjit serbë të manastirit të Hilandarit (kulla shqiptare e Hilandarit e dhuruar nga Ivan Kastrioti) ishin shqiptarë, kurse nga kronikani Muzaki, si serbë. Por duhet, megjithatë, të jemi shumë të kujdesshëm kur i interpretojmë këta terma: ata mund të tregojnë edhe një origjinë gjeografike (nga Arbëria, një zone në kufi me Serbinë). Edhe se çfarë donte të thoshte Muzaki me „serb nga natyra“ nuk është shumë e qartë.

 [...]

F. L. - Në historiografinë shqiptare me frymë nacionaliste, periudha e Skënderbeut konsiderohet si „koha në prag të pushtimit“ apo e rezistencës ndaj pushtuesit osman dhe pastaj e gjithë periudha pesëqind vjeçare osmane është quajtur si „pushtim“ prej të cilit shqiptarët më në fund çlirohen më 1912. Në librin tuaj ju e bëni të qartë se sa e vështirë është të flitet për pushtim, kur që në shekullin e XV shohim se një pjesë e pushtuesve ishin arbër të konvertuar në myslimanë apo se si arbërit e Beratit ishin kundër çlirimit të qytetit të tyre nga Skënderbeu. Nën këndvështrimin tuaj, a i shkon termi pushtim kësaj periudhe 500 vjeçare apo çfarë do t’i shkonte më saktë?

- Akuza tjetër që ju bëhet është mohimi i motivit të lirisë për kryengritjen. Kuptohet qartë se kritikët bëjnë atë që ju e quani „prapaprojektim i identiteteve moderne etnike në Mesjetë“ e në këtë kontekst, edhe i lirisë kombëtare. Por, nëse mund të flitet për liri nga libri juaj del qartë se kjo është „krenaria“ e malësorëve që nuk donin t'u paguanin taksa zotërinjve të fushave dhe të luftonin në ushtritë e tyre. D.m.th. liria e maleve, siç e quani ju, që vazhdoi deri në 1912. Por, kjo liri ndryshe mund të quhet edhe izolim dhe kjo ngre çështjen se, duke qenë kjo pjesa më e prapambetur e Shqipërisë, e sunduar nga Kanuni, shkojmë te problemi tjetër i debatueshëm i rolit të Perandorisë Osmane në këto treva. Në historiografinë nacional - komuniste shqiptare ajo konsiderohet si prurëse e prapambetjes. Cili është roli i kësaj perandorie në këto treva sipas jush?

O. Sch. - Përpara se t'i përgjigjem kësaj pyetjeje ndoshta na duhet të vemë në dukje se termi pushtim  mbulon në shqip një spektër semantik interesant sepse mund të përkthehet me „conquest“ dhe me „occupation“. Në fakt shumë historianë tradicionalë ballkanas përdorin termin „occupation“ për të përcaktuar sundimin osman. Termi „conquest“ është më i përshtatshëm për të përshkruar periudhën e parë osmane, e cila në shumë krahina të Ballkanit, veçanërisht në Shqipërinë veriore dhe qendrore u karakterizua nga dhuna dhe luftime që vazhduan me ndërprerje dhe me zona gjeografike për disa dekada. Termi „pushtim“ (occupation) nuk përdoret më në historiografinë ndërkombëtare kur flitet për Perandorinë Osmane. Natyra e sundimit osman megjithatë është e hapur për debat: imazhi shumë i errët i përshkruar nga historianët ballkanas kontraston shumë me një interpretim jashtëzakonisht pozitiv që japin kryesisht historianët turq dhe disa historianë osmanistë perëndimorë. Siç ka thënë historiani i famshëm gjerman Thomas Nipperdey, historia nuk është kurrë bardhë e zi, ajo është gri, në një pafundësi variantesh të grisë. Kjo është edhe një pjesë e përgjigjes ndaj pyetjes tuaj shumë të komplikuar mbi trashëgiminë osmane të cilës, në fakt, nuk mund t'i përgjigjesh me pak fjalë. Është e rëndësishme të specifikohet se për cilën periudhë të sundimit osman po flasim, për cilën krahinë, për cilin grup social/kultutor: Periudha e pushtimit (conquest) në shekullin e 15-të pati zona rezistence të fortë vetëm në veriun katolik dhe në male, kurse qendrat ortodokse në jug vazhduan mënyrën e tyre të jetës tradicionale, së paku deri në gjysmën e dytë të shekullit 16, kur filloi procesi i gjatë dhe i ngadalshëm i islamizimit. Intensiteti i islamizimit dhe ritmi i tij ndryshonte nga krahina në krahinë, zhvillimi i tij ishte ndryshe në zonat urbane e ndryshe në ato malore. Nëse lexoni përshkrimin e Evlija Çelebiut të qyteteve si Elbasani, në mesin e shekullit 17, keni përshtypjen e një kulture në lulëzim; por pjesa më e madhe e shekullit 19, megjithatë, u shenjua nga një rezistencë e fortë e shqiptarëve myslimanë ndaj reformave të Tanzimatit. Këto janë vetëm pak rradhë që mund të orientojnë për një interpretim të sundimit osman.

Një dimension tjetër i rëndësishëm në analizimin e sundimit osman është ai i krahasimit të rastit shqiptar me atë të krahinave të tjera të Ballkanit, si dhe të zonave që kanë qenë nën sundimin hasburgas dhe venedikas.
Sot, interpretimi i trashëgimisë osmane në Shqipëri varet shumë edhe nga këndvështrimet konfesionale dhe ideologjke, ku bie në sy se besimtarët myslimanë dhe katolikë kanë vështrime të ndryshme, ashtu sikurse kemi dhe partizanët e identitetit kombëtar të krijuar nga Rilindja, që kanë gjykimin e tyre ndaj Islamit. Diskursi i sotëm mbi identitetin shqiptar na i tregon qartë këto interpretime të ndryshme.

F. L. - Në këtë kontekst a pajtoheni me tezat e Eduard Saidit mbi vështrimin orientalist të Perandorisë Osmane, që më në hollësi i gjejmë për Ballkanin në librin e  Maria Todorovës?

O. Sch. - Unë pajtohem me atë se ekzistojnë diskurse negative në median perëndimore mbi Ballkanin, por nuk pajtohem me atë se Ballkani është thjesht një „krijim“ i „Perëndimit të keq“. Do të ishte interesant të analizoheshin pikpamjet e Todorovës mbi Perëndimin. Ashtu si në rastin e Saidit, dekonstruktimi i „Lindjes“ (apo i Ballkanit) nuk i shmanget dot rrezikut të konstruktimit të Perëndimit i cili, i paraqitur në formë monolitike, është një koncept mjaft problematik. Edhe Todorova u akuzua kështu për „oksidentalizëm“. Po ashtu, ajo nuk shpjegon se cila kategori analitike do të zëvendësonte Ballkanin si një strukturë çështjesh shkencore (jo si një entitet ontologjik). Përgjigja nuk mund të jetë zëvendësimi i analizës së Ballkanit me shtetin kombëtar apo me kombin, sepse që të dy këta janë konstruksione të vona. Debatet shkencore vitet e fundit e kanë mprehur vetëdijen se krahinat historike janë instrumente orientuese; por në rastin e Ballkanit s'mund të mohohet se më shumë se 1500 vjet sundim bizantin dhe osman, me ndikim ortodoks dhe mysliman, e kanë shenjuar thellësisht krahinën dhe se është legjitime të studiohen, për shembull, kultura materiale apo muzika, jo vetëm në nivel kombëtar, por edhe në nivel rajonal. Libri i Todorovës ishte shumë i rëndësishëm kur Bullgaria (dhe Rumania) kërkonte të hynte në BE dhe i duhej të hiqte qafe klishetë negative „ballkanike“.

F. L. - Në libër ju thoni se „deri më sot nuk vihet në dyshim në studimet shqiptare prapa projektimi i identiteteve moderne etnike në Mesjetë, nuk përfillen aspak teoritë moderne për krijimin e kombeve“; flisni për mbetje në „modelet e vjetra të të menduarit“. Ju jeni shprehur se kjo i dedikohet 50 vjetëve mbisundim të ideologjisë nacional-komuniste dhe vazhdimit të pushtetit të elitës që ka farkuar këtë ideologji. A vuan historiografia evropiane perëndimore nga simptoma të ngjashme. Nëse po, cilat janë ideologjitë që ndikojnë sot në shkrimin e historisë në Evropë?

O. Sch. - Sot, një pjesë e historiografisë evropiane përpiqet të ndërtojë një histori të përbashkët: kulturat e kujtesës të sponsorizuara nga shtetet dhe qeveritë, vendimet e parlamenteve rreth çështjeve historike (për shembull, genocidi në Armeni) më një anë, po i tërheqin historianët që t'u shërbejnë synimeve të qeverive dhe, nga  ana tjetër, po e ngushtojnë kërkimin shkencor historik. Ekziston gjithmonë rreziku që politika të vendosë mbi historinë dhe kjo tendencë ekziston jo vetëm në shtetet autoritare si Rusia, por kudo ku politikanët përpiqen të imponojnë ideologjinë e tyre me ligj apo me rezoluta parlamentare. Një fenomen tjetër që u vu në dukje në kongresin botëror të historianëve në Amsterdam (nga Prof. Marina Cattaruzza, Universiteti i Bernës) është ekzistenca e një tensioni midis moralit politik dhe kërkimit shkencor. Kjo është e vërtetë, mjaft të kesh parasysh proceset dhe strategjitë e autoviktimizimit që janë të lidhura ngushtë me besimin se grupet që kanë qenë viktima nuk mund t'u bëjnë keq të tjerëve.

F. L. - Në librin tuaj, mes tjerash parakaloni shkurtimisht mesazhet dhe domethëniet kryesore që ka marrë figura e Skënderbeut, nëpërmjet asaj që Eric Hobsbawm e quan „invented tradition“, përgjatë periudhave të tilla si ajo që konsiderohet si Rilindja shqiptare (1878-1912), periudha e parë e shtetit të pavarur shqiptar (1912-1939), dhe periudha e nacional-komunizmit (1944-1990). Për këtë të fundit vini në dukje se krahas ruajtjes së vazhdimësisë ajo ka luajtur një rol edhe më përçudnues ndaj të vërtetës shkencore mbi Skënderbeun. Në periudhën paskomuniste, në këtë traditë ka tentativa për ta quajtur periudhën e tij si periudha e të kaluarës së artë (kur ishim pjesë e Evropës), në të cilën po rikthehemi më në fund dhe Skënderbeu është interpretuar deri edhe si pararendës i NATO-s. Cili do të ishte komenti juaj mbi këto „krijime“ të reja.

O. Sch. - Aktualisht politikanët shqiptarë e përdorin shpesh Skënderbeun jo vetëm si një simbol të NATO-s dhe integrimit në BE, por edhe për politikat e brendëshme psh., në fushatat elektorale gjatë vizitave shtetërore (veçanërisht në Vatikan) apo kur shpallin lajmin e heqjes së vizave për qytetarët shqiptarë. Debati mbi Skënderbeun që prej vitit 2008 u nxit nga politikanë që e kanë përdorur dhe vazhdojnë ta përdorin politikisht Skënderbeun dhe përpiqen të forcojnë imazhin e tyre duke e krahasuar veten me të - shembulli më i mirënjohur i këtij instrumentalizimi të historisë është kryeministri aktual Sali Berisha.


Shenim: Pyetjet i janë drejtuar autorit në shqip; përgjigjet i ka dhënë në anglisht.
I përktheu Fatos Lubonja

Saturday, October 13, 2012

A e meriton Zogu një monument


Le ta themi troç: gjithë  ky debat mbi figurën e Zogut nuk po zhvillohet për të kërkuar të vërtetat historike rreth tij, pra nëse i ka kryer apo jo të ligat për të cilat e akuzon një palë apo të mirat për të cilat e mburr pala tjetër, as për të nxjerrë dritë hijet e figurës së tij në mënyrë që t’i afrohemi sa më shumë të vërtetës së kohës kur ka jetuar e qeverisur e as për të thelluar, kësisoj, dijet tona në shërbim të së tashmes. Jo, ku debat po zhvillohet pasi Sali Berisha ka vendosur t’i ngrerë një monument me rastin e 100 vjetorit të pavarësisë - mesa duket në kërkim të një politike që kërkon të na i mbajë mendjet dhe ndjenjat në të kaluarën dhe jo në problemet e të sotmes e në kërkim të identitetit të një Partie Demokratike, që, po t’i hiqet ai i komunistëve të kthyer në antikomunistë, i mbetet pako gjë.
Pra debati duhet bërë nëse  meriton Zogu apo jo një monument. 
Sipas meje, nëse ajo puna e parë, dmth e analizimit të dritë hijve për t’iu afruar sa më shumë të vërtetave historike, duke i pastruar ato nga instrumentalizimet e komunistëve dhe zogistëve, është e vështirë, kjo puna e dhënies së një përgjigjeje nëse e meriton Zogu një monument apo jo mua më duket shumë më e lehtë.  Po e them mendimin tim shqeto që në fillim: Kurrsesi nuk e meriton!
Personalisht bëj pjesë në atë brez që e ka përjetuar shumë keq kohën e Enver Hoxhës dhe kjo ka ndikuar që Zogu të mos jetë për mua një figurë e urryer, siç e paraqiste propaganda komuniste. Dhe kam përshtypjen se i tillë ka qenë për mjaft shqiptarë, mu për shkak të diktaturës. Në një farë mënyre pra urrejtja për diktaturën me bëmat e saj, edhe duke e demonizuar kohën e para vitit 1939,  e ka mbrojtur figurën e Zogut sepse prirja e shumë njerëzve ishte të idealizonte atë që dënonte diktatura, të mos i besonte ato që thoshte ajo. Dhe kjo ka ndikuar shumë që të mos kemi një njohe të vërtetë të kohës së tij dhe figurës së tij, por vetëm emocione bardhë e zi, që janë forma foshnjore e njohjes.
I thashë këto paraprakisht për të venë në dukje se gjykimi im se pse Zogu nuk meriton një monument nuk ngrihet mbi emocionet e paraqitjes së Zogut në kohën e diktaturës dhe as në instrumentalizimin e sotëm të figurës së tij nga Berisha, (meqë ra fjala ky i detyrohet opinionit një shpjegim se pse në 1994 e nxorri jashtë Shqipërisë Zogun II dhe sot i ngre monument Zogut I) por në përpjekjen për njohje dhe kuptim të asaj kohe si përpjekje për të kuptuar edhe më mirë si komunizmin që erdhi pas Zogut edhe kohën që po jetojmë.
 Po rendis pra disa nga argumentet se pse sipas meje Zogu e nuk meriton një monument.
Së pari, në këtë rast pyetja që shtrohet është: a e meriton klasa politike që ka qeverisur Shqipërinë këta 100 vjet t’i ngrihet ndonjë monument – pasi Zogu është një nga përfaqësuesit e saj më të spikatur. Për mua jo, pasi dihet se të këqijat më të mëdha i kanë ardhur Shqipërisë pikërisht prej klasës politike që e ka qeverisur. E thotë edhe Konica këtë. Kush mendon se duhet t’i ngrihet monument kësaj kategorie, duhet të përgatitet që nesër do t’i ngrihet një monumet Enver Hoxhës dhe pasnesër një monument Sali Berishës e pas - pasnesër ndonjë tjetri si këta. Lexoni ç’thoshte ish kryeministri socialist Pandeli Majko para disa ditësh: “Unë hyj tek njerëzit që refuzoj të pranoj që në 100 vjet shtet jemi drejtuar nga një hajdut dhe kolaboracionist (!) dhe nga një diktator i dyshuar për homoseksual(!)…Unë besoj tek gjakftohtësia që koha na këshillon të vlerësojmë me qetësi. Ahmet Zogut t’i jepet ajo që i takon duke ja vlerësuar aktet dhe analizuar gabimet. Enver Hoxhës po ashtu. Dhe pa dyshim edhe për cilindo tjetër nesër, duke krijuar kështu “simfoninë” e munguar të historisë sonë kombëtare dhe paqen me të kaluarën tonë të përbashkët.” Nuk e di se si e merr lexuesi këtë, por unë e mora kërkesën e Majkos si thirrje për “paqe” me Zogun dhe Enver Hoxhën”, madje jo vetëm si një thirrje për të bërë “paqe” me politikanët që na kanë masakruar deri më 90-tën, por edhe me ata që po vazhdojnë të na masakrojnë që nga 90-ta e këtej. Në fakt, s’do shumë njohje të historisë për të kuptuar se Zogu e Hoxha nuk hyjnë dot në një “simfoni të munguar” të popullit shqiptar, por janë protagonistë të një marrshi funebër pasi kanë qenë diktatorë, autokratë, të paaftë, injorantë, të korruptuar që meritojnë të kujtohen si një e keqe e popullit shqiptar me të cilën s’duhet të bijem kurrë në paqe. Ku ka parë Mjako që bota të bjerë në paqe me diktatorët e shumtë që kanë kryer krime? (Në fakt kështu është kur ve kryeministra aguridhe tridhjetvjeçarë – siç ka qenë edhe Zogu e Enver Hoxha – që kur rriten në moshë zbresin edhe më poshtë në mendim. Akoma s’e paska mësuar Majko se të jesh homoseksual nuk është ndonjë krim?)
Dikush do të thote se pse i kam vënë të dy në një kandar. I kam vënë sepse kanë një emërues të përbashkët, pavarësisht se kanë jetuar në epoka të ndryshme dhe sisteme të ndryshne: kujtimi që kanë lënë, trashëgimia e tyre politike është në thelb e njëjta: njerëz të poshtër që kanë vënë egoizmin e tyre, interesin e tyre mbi interesat e vendit, duke kryer deri vrasje politike; protagonistë shteti të dështuar që i ka mbajtur shqiptarët në varfëri, injorancë dhe fatkeqësi. Sigurisht Enver Hoxha është më i qartë si diktator, por, nëse Hoxha ishte një tiran dhe vrasës kjo nuk do të thotë që t’i ngremë një monumet Zogut për shkak se ai paska vrarë më pak se Enver Hoxha. Ta ndash njërin në përfaqësues të së mirës dhe tjetrin të së keqes kur të dy janë një vazhdimësi e historisë në shumë aspekte është një instrumentalizim që synon mbajtjen e mendjes së shqiptare në stad foshnjor. (Është e njëjta lojë që bën gazetaria jonë e llogoreve edhe me protagonistët e të sotmes: nëse Berisha është i mirë Rama është i keq apo e kundërta.) Ka shumë shqiptarë që kujtojnë kohën e fashizmit si kohën e begatisë më të madhe të shqiptarëve apo si kohën kur u ngritën disa nga ndërtesat më të rëndësishme të kryeqytetit. A mos vallë duhet t’i ngremë për këtë ndonjë monument Musolinit apo Jakomonit?
Së dyti, monument mund t’i ngrihet një figure përbashkuese kurse Zogu ka qenë një figurë përçarëse jo vetëm sot, por edhe në kohën e tij. Dhe këtu nuk kam parasysh vetëm komunistët. Por, meqë ra fjala për komunizmit, përpara se t’i ngremë monument Zogut, duhet bërë një refleksion i vogël se pse komunizmi ynë pati aq përkrahje dhe njohu aq pak rezistencë; por edhe pse ishte aq i egër dhe me pasoja aq tragjike? Nuk ka dyshim se shumë nga shkaqet duhet t’i kërkojmë tek urrejtja që kishte ngjallur tek rinia regjimi i Zogut dhe, po ashtu, tek injoranca që la ai regjim.
Por, siç thashë, nuk e kam fjalën vetëm për komunistët: E kam fjalën për figura të tilla si Gjergj Fishta, Mithat Frashëri, - për të përmendur vetëm këta të dy si ndër më të shquarit përfaqësues të atyre që i kanë urryer edhe komunistët. Mua nuk më rezulton se këta figura, që sot nderohen, si dhe dishepujt e shumtë që kanë pasur, të kenë ushqyer vlerësim dhe dashuri për Zogun, përkundrazi kanë qenë antizogistë. Fishta, simbol i shqiptarëve katolikë e jo vetëm, ka arritur deri atje sa t’u bëjë thirrje italianëve që ta heqin (meqë ra llafi siç u bëjmë ne thirrje sot amerikanëve që të na zgjidhin problemet që kemi me politikanët tanë). Mithat Frashëri, një nga figurat e ndritura të brezit të dytë të rilindasve shqiptarë, i qëndroi larg Zogut duke mbajtur gjatë gjithë kohës një librari të thjeshtë dhe, pikërisht për këtë, nderohej nga e gjithë rinia e asaj kohe, që u bë më vonë komuniste dhe balliste. Fakti është që edhe Balli Kombëtar, që ka pasur në gjirin e tij shumë figura të shquara të asaj kohe, ka qenë antizogist. Fakti që disa i bashkoi në emigracion antikomunizmi nuk do të thotë e kanë menduar se Zogut i duhet ngritur ndonjë monument.
Së treti, a ka ndonjë lidhje pozitive,  frymëzuese, figura e Zogut me kohën kur jetojmë, sepse monumentet që ngrihen në një kohë të caktuar nuk mund të mos jenë edhe reflektim i frymës së kohës kur jetojmë. Ne jetojmë në kohën e idealeve  të demokracisë dhe lirisë e Zogu vetëm me demokracinë dhe lirinë nuk ka lidhje. Në librin e Misha Glany-t “Ballkani”, në kapitullin që i edikohet Shqipërisë së  kohës së Zogut, ai e paraqitet këtë si një njeri që rrinte i ngujuar nga frika se mos e vrisnin për gjakmarrje ata që kishte vrarë. Bernd Fischeri i njeh disa merita, por kurrsesi nuk e ngre në piedestal. Kush do të mësojë për Zogun ca më shumë le të lexojë edhe librin e Xhelal Staraveckës. Nuk e kam fjalën për ato momente që mund të duken si armiqësi personale të një njeriu që u burgos nga Zogu, por tek atmosfera e mbretërimit të tij: një atmosferë korrupsioni që mua më kujtoi shumë atmosferën e Shqipërisë së Sali Berishës dhe Fatos Nanos këta njëzet vjet – e prandaj më duket edhe shumë e besueshme - me një klasë politike të babëzitur, që s’ka merak tjetër veçse të rrëmbejë ç’të mundë për vete dhe e ndërgjegjëshme që ka krijuar një situatë në vend krejtësisht të pasigurt dhe pa të ardhme prandaj edhe e gatëshme për ta lenë vendin në momentin e parë kur do të vihej në rrezik.
Të duash lirinë sot, çka do të thotë të jesh demokrat, të jesh kundër autoritarizmit, kundër korrupsionit, kundër injorancës do të thotë të jesh edhe antizogist. Atëhere me ç‘mend në kokë mund t’i ngrihet monument Zogut në kohën tonë? Për të frymëzuar çfarë?
Zogun dhe kohën e tij duhet ta studiojmë, ndoshta t’i japim edhe merita atje ku i ka, ashtu sikurse edhe t’i themi ato që ia kanë veshur me të padrejtë, por jo t’i ngremë një monument. Gjykimi im është se Shqipërisë nuk i kanë ardhur ende politikanë të tillë, idealistë, që ta meritojnë këtë nderim – dhe e vërteta është se edhe në botë janë të pakët politikanët që i meritojnë monumentet – prandaj ngritja e një momumenti Zogut është punë e gabuar që do të hyjë në bëmat e shumta të dënueshme të Sali Berishës dhe të atyre që e mbështesin. (Panorama, 3 tetor, 2012)