Përgjigje Kryeredaktorit të Shqip Alfred Peza
I dashur Alfred,
Pra sa gjithash të falenderoj për letrën tënde publike si përgjigje ndaj shkrimit “Mbi nevojën e ndrrimit të elitës”, pasi gjithë sa shkruaje ishte për mua një provë se shqetësimi që kam ngritur është serioz.
Shkrimi ishte një tentativë për provokim, në kuptimin më të mirë të provokimit: si një akt që synon, si të thuash, të prishë qetësinë, statusin “normal” të disa gjërave që ne na duken se janë të pranuara nga të gjithë dhe të pandryshueshme, por që, nga një këndvështrim tjetër, mund të shfaqen krejt anormale dhe të paparanueshme dhe të domosdoshme për tu ndryshuar.
Ashtu siç parashikon edhe ti kam frikë se shkrimi im dhe letra jote do të provokojë heshtje jo aq nga vapa e nxehtë e kësaj vere sesa nga një vapë e një lloji tjetër që do të mund të shkaktonte ky debat. Pra, nuk pres që dikush të hapë debat mbi temën nëse duhet ndrruar/përmbysur elita apo duhen ndërruar rregullat e lojës. Megjithatë shkrimi yt më krijoi detyrimin që të sqaroj disa gjëra.
Elita dhe demokracia
Më së pari dua të ripërsëris çka kam shkruar në fund të shkrimit tim se kur flas për nevojë të ndrrimit të elitës apo për përmbysje të elitës aktuale aq sa ç’kam bindjen se kjo është e domosdoshme aq edhe kam rezerva për atë se a mund dhe si mund të ndodhë. Kjo për shumë arësye dhe, më së pari, sepse nuk jam elitist – në kuptimin se nuk jam ndër ata që besojnë se janë elitat ato që mund të bëjnë historinë e të bëjnë mrekullira përballë një populli injorant. Aq më tepër në një sistem demokratik, përkundrazi, kam bindjen se çdo elitë del nga shoqëria dhe se, po qe se mbetet e pakontrolluar nga të zgjedhurit, shndrrohet në një kastë që abuzon me pushtetin, siç mendoj se është kjo e jona. E se prandaj demokraci do të thotë pikërisht mundësi kontrolli e ndrrimi të vazhdueshëm të elitave në një mënyrë të tillë që vështirë se mund të dallosh se ku mbron ai që quhet popull dhe ku fillon ajo që quhet elitë. Megjithatë, nga ana tjetër, kam parasysh se veçanërisht në kohë krizash që imponojnë shndrime të mëdha ata që i marrin përsipër këto shndrrime përbëjnë një kategori që mund ta quajmë pa gabuar edhe elitë, që luan një rol të veçantë për futjen në rrugë të drejtë apo të shtrembër të këtyre ndryshimeve. Historia i ka provuar të dy variantet. Ne na ka provuar më të keqen e mendimi im është se ne jemi aktualisht në një rrugë/krizë të tejzgjatur që imponon nevojën e një elite të re me një motivim të ri, për një rrugë të re, por, nga ana tjetër, edhe në vështirësinë e krijimit të saj.
Ndryshimi i elitës apo i rregullave
Sikurse e ke vënë re në shkrimin tim jam nisur nga një detaj: këshillat e Vodafonit në koshin e plehërave, për të shkuar tek një teks universal, Bibla, duke iu referuar njërit prej pasazheve të saj më dramatike, atij të ebrejve në shkretëtirë, kur ata fillojnë e adhurojnë një zot të rrejshëm.
Ky referim nuk më ka lindur vetëm pse më erdhi natyrshëm shoqërizimi i idesë së siglës së kuqe të Vodafonit me Lopën e Artë, por edhe sepse peridha poskomuniste është trajtuar si tranzicion që jo rrallë i ka bërë analistët të evokojnë njërin prej tranzicioneve më dramatike që rrëfehet në Bibël: tranzicionin e popullit ebre nga skllavëria në Egjipt për në Tokën e Premtuar e që na shfaqet si qëndrim në shkretëtirë. E në këtë tranzicion kemi edhe momentin kur ebrejtë të lodhur nga mosardhja e Moisiut, i cili kishte shkuar në mal për të marë ligjet e Zotit, shkrinë florinjtë e çfarë kishin e bënë me të statujën e një lope të artë dhe filluan ta nderojnë atë si zot. Çka tregon edhe nevojën e përjetshme të njeriut për të pasur pika referimi e rregulla edhe prirjen e gabuar për të kujtuar se ky zot mund të jetë ari. Por në Bibël thuhet edhe një diçka tjetër lidhur me këtë tranzicion që i shkon shumë temës së ndrrimit të elitave: qëndrimi i ebrenjve në shkretëtirë në rrugën për në Tokën e Premtuar zgjati 40 vjet dhe kishte një arsye për këtë: jo pse rruga ishte shumë e gjatë, por sepse askush që kishte lindur e jetuar në skllavëri nuk mund të shkelte në Tokën e Premtuar. As vetë Moisiu që i udhëhoqi ebrejtë nuk shkeli dot atë, por vetëm sa e pa.
Sipas interpretimit tim të Biblës, kemi të bëjmë me një metaforë. Edhe vetë ideja e tranzicionit në një farë kuptimi është një metaforë sepse në fakt ajo çka ndodh realisht është një proces i pafund; madje nëse, do ta vështronim nën syrin e atyre filozofive që e venë në dyshim idenë e progresit e të mbrritjes së një qëllimi final, ajo bëhet edhe më problematike. Por gjithsesi tek kjo metaforë kemi një të vërtetë të madhe: se kush ka jetuar në skllavëri domosdo do të ketë pësuar (de)formime të tilla të cilat nuk do ta lejojnë të jetë i denjë plotësisht për një tjetër sistem. E këtu vijmë tek çështja që ngre ti. Ti thua se nuk ka nevojë të ndërrohet elita, por rregullat e lojës. Nuk kam asgjë kundër ndërrimit të rregullave të lojës. Moisiu në fakt, kur u kthye nga mali këtë bëri: nderimin e Lopës së Artë e zëvendësoi me dhjetë komandamentet e Zotit. Por, a mjafton kjo?
Le ta lemë metaforën e t’i kthehemi realitetit tonë. Të mos harrojmë se, në fakt, ne bëmë një ndrrim të rëndësishëm rregullash loje në vitin 1991. Edhe unë kam qenë nga ata që në ato vite kam besuar se e keqja ishte sistemi dhe se tani që ndrruam sistemin njerëzit do të bëheshin më të mirë edhe ndaj njëri tjetrit edhe ndaj shoqërisë e se, po ashtu, nuk do të ishin më servilë, spiunë e hipokritë ndaj pushteteve e as manipulatorë e do ta harronim artin e skllavit: gënjeshtrën. Mirëpo shumë shpejt u pa se nuk ishte kështu. Ne ndërtuam demokracinë më të keqe dhe kapitalizmin më të keq të mundshëm mu pse njerëzit që e morën atë përsipër kishin pësuar (de)formime të tilla psikologjike, kulturore, morale që i shfaqin edhe sot e kësaj dite shpesh në forma po aq të shëmtuara e keqbërëse.
Në një konferencë të organizuar nga Instituti i Shekencave Humane në Vjenë me temë revolucionet e fundit në vendet lindore, Karl Shvancerberg, disidenti i njohur çek, ish këshilltar i Havelit, e çmim Saharov për të drejtat e njeriut, e hapi fjalën e tij duke u thënë të pranishmëve se do t’i zhgënjente sepse ata kishin ardhur të dëgjonin të flitej për revolucione kurse atij i duhej qysh në fillim të thoshte se nuk pati revolucione. Dhe pastaj, për të shpjeguar iden e tij, dha përkufizimin e tij të revolucionit: “një përmbysje e dhunshme e shoqëruar me ndryshim elitash”. Ndërkaq, sipas tij, në këto vende nuk pati as dhunë dhe as ndryshim elitash. E tek mosndryshimi i elitës, dmth tek mbetja e së njëjtës elitë të korruptuar nga komunizmi qëndrojnë, sipas tij, rrënjët e korrupsionit të madh, të papërgjegjshmërisë së madhe, të mungesës së idealizmit e me rradhë. Ky është, sipas meje, në thelbin e vet edhe problemi ynë madje në një shkallë shumë më dramatike pasi “skllavëria” jonë ka qenë shumë herë më e egër sesa ajo e vendeve si Republika Çeke dhe prandaj dhe deformimi i elitës shumë më i madh.
Konflikti i brezave që mungon
Të them të drejtën kur shkrova shkrimin nuk synoja të provokoja ata që duhen ndërruar apo përmbysur, por ata që duhet të kryejnë ndërrimin apo përmbysjen. E këtu duhet të them se ajo që më le disi të pabindur në metaforën e ebrejve në shkretëtirë është ideja që përcillet sikur brezi që vjen është vetvetiu i pastruar nga mëkatet e brezit pasardhës. Ndërkaq, duke iu referuar përvojës sonë, ajo çka vemë re, përkundrazi, është një kontaminim i vazhdueshëm i brezit të ri me mënyrën e të menduarit, psikologjinë, moralin e brezit paraardhës. Madje në shumë aspekte, sikurse e ke venë në dukje edhe ti, duket sikur sot tek ne kemi degradim të mëtejshëm.
Ti ngre një pyetje shumë dramatike që përmban dilemat e krizës të sotme të vlerave: “Si i bëhet që fëmijët tanë, të akademikëve, e intelektualëve të tjerë, që janë inspiruar nga një ideal më i lartë si edhe ne, nuk kanë mundësi financiare të ulen në një shkollë private, të vishen firmato, të kenë një makinë apo mundësinë për të bërë pushime brenda e jashtë vendit, si edhe fëmijët e trafikantëve, kriminelëve, kontrabandistëve e zyrtarëve kokëboshë që kanë mjelur dhe vazhdojnë të mjelin Lopën e Artë që quhet shtet apo të spekulantëve gjithfarësh që kanë grabitur pa asnjë skrupull pronën publike”
Ashtu siç e kuptoj unë ti do të thuash se mbizotërimi i këtij modeli bën që edhe fëmijët e akademikëve, intelektualëve etj., të njohin si vlera frymëzuese shkollat private, veshjet firmato, makinat lluksoze. Dhe kështu më duket se është. Por shkaku, sipas meje, qëndron në atë se unë nuk shoh në këtë shoqëri ndonjë konflikt a ndeshje vlerash midis atyre që ti i quan “akademikë, e intelektualë” dhe atyre që i quan “trafikantë, kriminelë, kntrabandistë, zyrtarë kokëboshë e grabitës të paskrupullt të pronës publike”, përkundrazi i shoh ose në harmoni marrëdhëniesh e interesash ose në nënshtrimin e të parëve ndaj të dytëve – gati gati në një lloj marrdhënieje, që, në strukturën e vet psikologjike, më kujton marrdhënien e elitës intelektuale të komunizmit me bllokmenët e dikurshëm. Ndërkaq shumë syresh i kam parë dhe vazhdoj t’i shoh të bëjnë çmos t’i dërgojnë fëmijët jashtë shtetit për t’i shpëtuar nga kjo katrahurë. Dhe ky është shembulli më i keq për fëmijët sepse, sipas meje, vetëm ndeshja e tyre për vlerat më të larta në këtë shoqëri e mospranimi i kultit të parasë e të pasurimit me çdo lloj mjeti do t’i bënte ata të edukoheshin me tjetër sistem vlerash. E këtu vijmë pësëri tek problemi se pajtimi i tyre dhe mosndeshja e tyre me të keqen i ka rrënjët thellë në të kaluarën e tyre. E prandaj, - pa dashur të bije në thjeshtëzim dhe në futjen të gjithëve në një kategori - ajo çka më shqetësom më shumë është fakti se ata që ti i quan fëmijë akademikësh, intelektualësh nuk duken të kenë zë e vizibilitet tjetërlloj në këtë shoqëri e të tregojnë se, ashtu siç shkruan ti, qënkan inspiruar nga ideale më të larta e mund të krijojnë një elitë të re të motivuar ndryshe. E prandaj sipas meje, po të vazhdoj metaforën e ebrejve në shkretëtirë, kjo elitë po vazhdon të na mbajë me adhurimin e Lopës së Artë, duke edukuar edhe fëmijët që të adhurojnë atë.
Edhe unë nuk kam ndonjë përgjigje të qartë për atë se çduhet të bëjmë që t’i edukojmë të rinjtë se paraja dhe aq më keq paraja e fituar në mënyrë të pandershme nuk është gjithshka; se me para mund të blihen apartamente e vila lluksoze, por jo strehë ku jetohet me harmoni e pasuri shpirtërore, mund të blihen libra e shkolla private, por jo dije, mund të vishesh firmato e të fitosh pozitë, por jo respekt, mund të blesh seks, por jo dashuri. Por mua më duket se më shumë sesa rregullat dhe fjalët, vlerën e të cilave nuk e mohoj, një rol vendimtar për këtë edukim do të luante shembulli i një elite që ndeshet për këto vlera dhe jo i kësaj elite që na ka lënë tek apartamentet lluksoze pa pasuri shpirtërore, shkollat private pa dije, veshjet firmato e pozita pa respekt dhe seksi pa dashuri. (Korrieri, 28 qershor 2006)
I dashur Alfred,
Pra sa gjithash të falenderoj për letrën tënde publike si përgjigje ndaj shkrimit “Mbi nevojën e ndrrimit të elitës”, pasi gjithë sa shkruaje ishte për mua një provë se shqetësimi që kam ngritur është serioz.
Shkrimi ishte një tentativë për provokim, në kuptimin më të mirë të provokimit: si një akt që synon, si të thuash, të prishë qetësinë, statusin “normal” të disa gjërave që ne na duken se janë të pranuara nga të gjithë dhe të pandryshueshme, por që, nga një këndvështrim tjetër, mund të shfaqen krejt anormale dhe të paparanueshme dhe të domosdoshme për tu ndryshuar.
Ashtu siç parashikon edhe ti kam frikë se shkrimi im dhe letra jote do të provokojë heshtje jo aq nga vapa e nxehtë e kësaj vere sesa nga një vapë e një lloji tjetër që do të mund të shkaktonte ky debat. Pra, nuk pres që dikush të hapë debat mbi temën nëse duhet ndrruar/përmbysur elita apo duhen ndërruar rregullat e lojës. Megjithatë shkrimi yt më krijoi detyrimin që të sqaroj disa gjëra.
Elita dhe demokracia
Më së pari dua të ripërsëris çka kam shkruar në fund të shkrimit tim se kur flas për nevojë të ndrrimit të elitës apo për përmbysje të elitës aktuale aq sa ç’kam bindjen se kjo është e domosdoshme aq edhe kam rezerva për atë se a mund dhe si mund të ndodhë. Kjo për shumë arësye dhe, më së pari, sepse nuk jam elitist – në kuptimin se nuk jam ndër ata që besojnë se janë elitat ato që mund të bëjnë historinë e të bëjnë mrekullira përballë një populli injorant. Aq më tepër në një sistem demokratik, përkundrazi, kam bindjen se çdo elitë del nga shoqëria dhe se, po qe se mbetet e pakontrolluar nga të zgjedhurit, shndrrohet në një kastë që abuzon me pushtetin, siç mendoj se është kjo e jona. E se prandaj demokraci do të thotë pikërisht mundësi kontrolli e ndrrimi të vazhdueshëm të elitave në një mënyrë të tillë që vështirë se mund të dallosh se ku mbron ai që quhet popull dhe ku fillon ajo që quhet elitë. Megjithatë, nga ana tjetër, kam parasysh se veçanërisht në kohë krizash që imponojnë shndrime të mëdha ata që i marrin përsipër këto shndrrime përbëjnë një kategori që mund ta quajmë pa gabuar edhe elitë, që luan një rol të veçantë për futjen në rrugë të drejtë apo të shtrembër të këtyre ndryshimeve. Historia i ka provuar të dy variantet. Ne na ka provuar më të keqen e mendimi im është se ne jemi aktualisht në një rrugë/krizë të tejzgjatur që imponon nevojën e një elite të re me një motivim të ri, për një rrugë të re, por, nga ana tjetër, edhe në vështirësinë e krijimit të saj.
Ndryshimi i elitës apo i rregullave
Sikurse e ke vënë re në shkrimin tim jam nisur nga një detaj: këshillat e Vodafonit në koshin e plehërave, për të shkuar tek një teks universal, Bibla, duke iu referuar njërit prej pasazheve të saj më dramatike, atij të ebrejve në shkretëtirë, kur ata fillojnë e adhurojnë një zot të rrejshëm.
Ky referim nuk më ka lindur vetëm pse më erdhi natyrshëm shoqërizimi i idesë së siglës së kuqe të Vodafonit me Lopën e Artë, por edhe sepse peridha poskomuniste është trajtuar si tranzicion që jo rrallë i ka bërë analistët të evokojnë njërin prej tranzicioneve më dramatike që rrëfehet në Bibël: tranzicionin e popullit ebre nga skllavëria në Egjipt për në Tokën e Premtuar e që na shfaqet si qëndrim në shkretëtirë. E në këtë tranzicion kemi edhe momentin kur ebrejtë të lodhur nga mosardhja e Moisiut, i cili kishte shkuar në mal për të marë ligjet e Zotit, shkrinë florinjtë e çfarë kishin e bënë me të statujën e një lope të artë dhe filluan ta nderojnë atë si zot. Çka tregon edhe nevojën e përjetshme të njeriut për të pasur pika referimi e rregulla edhe prirjen e gabuar për të kujtuar se ky zot mund të jetë ari. Por në Bibël thuhet edhe një diçka tjetër lidhur me këtë tranzicion që i shkon shumë temës së ndrrimit të elitave: qëndrimi i ebrenjve në shkretëtirë në rrugën për në Tokën e Premtuar zgjati 40 vjet dhe kishte një arsye për këtë: jo pse rruga ishte shumë e gjatë, por sepse askush që kishte lindur e jetuar në skllavëri nuk mund të shkelte në Tokën e Premtuar. As vetë Moisiu që i udhëhoqi ebrejtë nuk shkeli dot atë, por vetëm sa e pa.
Sipas interpretimit tim të Biblës, kemi të bëjmë me një metaforë. Edhe vetë ideja e tranzicionit në një farë kuptimi është një metaforë sepse në fakt ajo çka ndodh realisht është një proces i pafund; madje nëse, do ta vështronim nën syrin e atyre filozofive që e venë në dyshim idenë e progresit e të mbrritjes së një qëllimi final, ajo bëhet edhe më problematike. Por gjithsesi tek kjo metaforë kemi një të vërtetë të madhe: se kush ka jetuar në skllavëri domosdo do të ketë pësuar (de)formime të tilla të cilat nuk do ta lejojnë të jetë i denjë plotësisht për një tjetër sistem. E këtu vijmë tek çështja që ngre ti. Ti thua se nuk ka nevojë të ndërrohet elita, por rregullat e lojës. Nuk kam asgjë kundër ndërrimit të rregullave të lojës. Moisiu në fakt, kur u kthye nga mali këtë bëri: nderimin e Lopës së Artë e zëvendësoi me dhjetë komandamentet e Zotit. Por, a mjafton kjo?
Le ta lemë metaforën e t’i kthehemi realitetit tonë. Të mos harrojmë se, në fakt, ne bëmë një ndrrim të rëndësishëm rregullash loje në vitin 1991. Edhe unë kam qenë nga ata që në ato vite kam besuar se e keqja ishte sistemi dhe se tani që ndrruam sistemin njerëzit do të bëheshin më të mirë edhe ndaj njëri tjetrit edhe ndaj shoqërisë e se, po ashtu, nuk do të ishin më servilë, spiunë e hipokritë ndaj pushteteve e as manipulatorë e do ta harronim artin e skllavit: gënjeshtrën. Mirëpo shumë shpejt u pa se nuk ishte kështu. Ne ndërtuam demokracinë më të keqe dhe kapitalizmin më të keq të mundshëm mu pse njerëzit që e morën atë përsipër kishin pësuar (de)formime të tilla psikologjike, kulturore, morale që i shfaqin edhe sot e kësaj dite shpesh në forma po aq të shëmtuara e keqbërëse.
Në një konferencë të organizuar nga Instituti i Shekencave Humane në Vjenë me temë revolucionet e fundit në vendet lindore, Karl Shvancerberg, disidenti i njohur çek, ish këshilltar i Havelit, e çmim Saharov për të drejtat e njeriut, e hapi fjalën e tij duke u thënë të pranishmëve se do t’i zhgënjente sepse ata kishin ardhur të dëgjonin të flitej për revolucione kurse atij i duhej qysh në fillim të thoshte se nuk pati revolucione. Dhe pastaj, për të shpjeguar iden e tij, dha përkufizimin e tij të revolucionit: “një përmbysje e dhunshme e shoqëruar me ndryshim elitash”. Ndërkaq, sipas tij, në këto vende nuk pati as dhunë dhe as ndryshim elitash. E tek mosndryshimi i elitës, dmth tek mbetja e së njëjtës elitë të korruptuar nga komunizmi qëndrojnë, sipas tij, rrënjët e korrupsionit të madh, të papërgjegjshmërisë së madhe, të mungesës së idealizmit e me rradhë. Ky është, sipas meje, në thelbin e vet edhe problemi ynë madje në një shkallë shumë më dramatike pasi “skllavëria” jonë ka qenë shumë herë më e egër sesa ajo e vendeve si Republika Çeke dhe prandaj dhe deformimi i elitës shumë më i madh.
Konflikti i brezave që mungon
Të them të drejtën kur shkrova shkrimin nuk synoja të provokoja ata që duhen ndërruar apo përmbysur, por ata që duhet të kryejnë ndërrimin apo përmbysjen. E këtu duhet të them se ajo që më le disi të pabindur në metaforën e ebrejve në shkretëtirë është ideja që përcillet sikur brezi që vjen është vetvetiu i pastruar nga mëkatet e brezit pasardhës. Ndërkaq, duke iu referuar përvojës sonë, ajo çka vemë re, përkundrazi, është një kontaminim i vazhdueshëm i brezit të ri me mënyrën e të menduarit, psikologjinë, moralin e brezit paraardhës. Madje në shumë aspekte, sikurse e ke venë në dukje edhe ti, duket sikur sot tek ne kemi degradim të mëtejshëm.
Ti ngre një pyetje shumë dramatike që përmban dilemat e krizës të sotme të vlerave: “Si i bëhet që fëmijët tanë, të akademikëve, e intelektualëve të tjerë, që janë inspiruar nga një ideal më i lartë si edhe ne, nuk kanë mundësi financiare të ulen në një shkollë private, të vishen firmato, të kenë një makinë apo mundësinë për të bërë pushime brenda e jashtë vendit, si edhe fëmijët e trafikantëve, kriminelëve, kontrabandistëve e zyrtarëve kokëboshë që kanë mjelur dhe vazhdojnë të mjelin Lopën e Artë që quhet shtet apo të spekulantëve gjithfarësh që kanë grabitur pa asnjë skrupull pronën publike”
Ashtu siç e kuptoj unë ti do të thuash se mbizotërimi i këtij modeli bën që edhe fëmijët e akademikëve, intelektualëve etj., të njohin si vlera frymëzuese shkollat private, veshjet firmato, makinat lluksoze. Dhe kështu më duket se është. Por shkaku, sipas meje, qëndron në atë se unë nuk shoh në këtë shoqëri ndonjë konflikt a ndeshje vlerash midis atyre që ti i quan “akademikë, e intelektualë” dhe atyre që i quan “trafikantë, kriminelë, kntrabandistë, zyrtarë kokëboshë e grabitës të paskrupullt të pronës publike”, përkundrazi i shoh ose në harmoni marrëdhëniesh e interesash ose në nënshtrimin e të parëve ndaj të dytëve – gati gati në një lloj marrdhënieje, që, në strukturën e vet psikologjike, më kujton marrdhënien e elitës intelektuale të komunizmit me bllokmenët e dikurshëm. Ndërkaq shumë syresh i kam parë dhe vazhdoj t’i shoh të bëjnë çmos t’i dërgojnë fëmijët jashtë shtetit për t’i shpëtuar nga kjo katrahurë. Dhe ky është shembulli më i keq për fëmijët sepse, sipas meje, vetëm ndeshja e tyre për vlerat më të larta në këtë shoqëri e mospranimi i kultit të parasë e të pasurimit me çdo lloj mjeti do t’i bënte ata të edukoheshin me tjetër sistem vlerash. E këtu vijmë pësëri tek problemi se pajtimi i tyre dhe mosndeshja e tyre me të keqen i ka rrënjët thellë në të kaluarën e tyre. E prandaj, - pa dashur të bije në thjeshtëzim dhe në futjen të gjithëve në një kategori - ajo çka më shqetësom më shumë është fakti se ata që ti i quan fëmijë akademikësh, intelektualësh nuk duken të kenë zë e vizibilitet tjetërlloj në këtë shoqëri e të tregojnë se, ashtu siç shkruan ti, qënkan inspiruar nga ideale më të larta e mund të krijojnë një elitë të re të motivuar ndryshe. E prandaj sipas meje, po të vazhdoj metaforën e ebrejve në shkretëtirë, kjo elitë po vazhdon të na mbajë me adhurimin e Lopës së Artë, duke edukuar edhe fëmijët që të adhurojnë atë.
Edhe unë nuk kam ndonjë përgjigje të qartë për atë se çduhet të bëjmë që t’i edukojmë të rinjtë se paraja dhe aq më keq paraja e fituar në mënyrë të pandershme nuk është gjithshka; se me para mund të blihen apartamente e vila lluksoze, por jo strehë ku jetohet me harmoni e pasuri shpirtërore, mund të blihen libra e shkolla private, por jo dije, mund të vishesh firmato e të fitosh pozitë, por jo respekt, mund të blesh seks, por jo dashuri. Por mua më duket se më shumë sesa rregullat dhe fjalët, vlerën e të cilave nuk e mohoj, një rol vendimtar për këtë edukim do të luante shembulli i një elite që ndeshet për këto vlera dhe jo i kësaj elite që na ka lënë tek apartamentet lluksoze pa pasuri shpirtërore, shkollat private pa dije, veshjet firmato e pozita pa respekt dhe seksi pa dashuri. (Korrieri, 28 qershor 2006)