Debati
mbi taksat gjatë këtij muaji nxorri në shesh disa kalçifikime njëzetvjeçare në
mendësinë e shqiptarëve që, sipas meje, duhen lëvizur vendit nëse mendojmë të
krijojmë një shtet dhe komunitet të aftë për të qëndruar në këmbë me këmbët e
veta – çka ende nuk e kemi arritur pas 100 vjetësh krijim të shtetit shqiptar.
Një tregues i këtyre kalçifikimeve, që, veç tjerash, flasin jo vetëm për
trashëgiminë e izolimit, por edhe për një vazhdim të izolimit mendor të shqiptarëve
nga bota, ishte mungesa ose përcipshmëria e trajtimit gjatë debatit për taksat
të disa temave, që, sipas meje, do të duhet të kishin qenë në qendër të tij. Po
përpiqem të përmend disa syresh.
Raporti
i individit me shtetin dhe komunitetin
Ajo
që ra në sy më shumë se çdo gjë gjatë debatit ishte fakti se shumica e
reduktuan debatin në një çështje të vetme: se sa do të varfërohet apo pasurohet
individi apo familja e tij me këtë reformë fiskale duke e reduktuar kësisoj njeriun
shqiptar në atë që e quajnë “homo economicus” në trajtën më banale. Duke patur
përballë një njeri të reduktuar kështu – reduktim ky që në të vërtetë ka kohë
që bëhet - palët i drejtoheshin atij
vetëm për t’i prekur telat e përfitimit, - sa dhe si do t’i hyjë apo dalë prej
xhepit. Mazhoranca ngulmoi në atë se shumica e shqiptarëve do të paguanin më
pak, dhe prandaj do të ishin më mirë. Opozita e përgënjeshtroi këtë duke thënë
se pjesa më e madhe do të varfërohej. Në këtë frymë gjatë gjithë debatit shteti
apo komuniteti konsiderohej thuajse si e kundërta e interesit të qytetarit,
gati gati si një grabitës i parave të tij dhe, nga ana tjetër, individët
konsideroheshin si qënie që, në raport me shtetin dhe komunitetin, s’bëjnë gjë
tjetër veçse gjejnë marifete për t’ua hedhur atyre. Prandaj dhe argumenti më i
fortë kundër taksës progresive ishte ai se kjo rritje e taksave do të bëjë të
mblidhen më pak para pasi do të rrisë prirjen e njerëzve për t’ia hedhur
shtetit nëpërmjet informalitetit dhe evazionit fiskal.
Pa
dyshim të gjitha këto bazohen në një të vërtetë të madhe: atë se raporti i
individit shqiptar me shtetin dhe komunitetin karakterizohet nga një mosbesim i
thellë çka ka ardhur kryesisht si pasojë e përvojës që kemi me shtetarët që e
kanë përdorur shtetin kundër qytetarit. Ky raport me shtetin dhe komunitetin ka
qenë i tillë jo vetën në komunizëm, por edhe më parë, edhe gjatë këtyre njëzet
vjetëve gjatë të cilëve shtetarët e kanë parë shtetin dhe komunitetin si mjet
për të grabitur paranë dhe pronat publike, me fjalë të tjera edhe taksën e
qytetarit. Ajo që e ka mbajtur shtetin në këmbë kanë qenë ndihmat e huaja dhe
borxhet galopante. Në thelb këtu qëndron shkaku i dështimit tonë në
shtetformim.
Nga
pikpamja ideologjike ky dështim në kohën e sotme është lehtësuar goxha nëpërmjet
mshimit të kultit të tregut dhe iniciativës private të individit, propaganduar
këto jo vetëm si më të rëndësishëm sesa shteti, por edhe si e mira përballë
shtetit që përfaqëson të keqen. Kjo ka bërë që taksat të konsiderohen thjesht
si një barrë dhe jo si një detyrim prej të cilit rrjedhin edhe shumë të drejta
që, tek e fundit, na bëjnë qytetarë të një vendi.
Ve
në dukje se, edhe Adam Smith – i cili është konsideruar guruja i teorisë së
tregut të lirë, kur flet për taksat tek “The Welth of Nations” (Pasuria e
kombeve) thotë se “Ekonomia ka dy objektiva: së pari t’i sigurojë popullit të
ardhura të bollshme mbijetese – ose më specifikisht, t’i vendosë qyteterët në
kushte që të mund t’i sigurojnë këto të ardhura ; dhe, së dyti, t’i furnizojë
shtetit apo komunitetit të holla të
mjaftueshme për shërbimet publike.” Prandaj gjykoj se në debatin mbi takstat
duhet të ishte folur e shkruar më shumë mbi atë se shteti apo komuniteti që duam të ndërtojmë – sepse
nuk mohoet se jemi në një proces të ndryshimit të raportit tonë me ta - nuk
duhet parë si armik, por si një instrument që njerëzit e kanë ndërtuar vetë për
të kryer disa shërbime të rëndësishme pa të cilat jeta jonë si individë do të
ishte shumë më e vështirë. E kam fjalën për atë, pra, se në diskursin mbi
taksta, duhet të futej edhe ideja se taksat janë të hollat që ne paguajmë për
t’i patur këto shërbime që na kthejnë nga një turmë individësh në një shoqëri;
se ne do të duhej të kishim qenë prej kohësh shumë më të shqetësuar që rrogat e
mësuesve në shkollat e fëmijëve tanë, të mjekëve tanë në spitalet publike, të
policëve tanë, të gjyqtarëve tanë, të administratorëve tanë të ishin në nivelin
e dinjitetit të kësaj pune dhe po ashtu se do të duhej të kishim qenë shumë më
tepër të interesuar, por edhe të informuar për lekët që hiqen mënjanë për të pastruar plehërat që na
kanë mbytur, ndërtuar shkolla, spitale, rrugë, ura, kanalizimi, porte, kryer pyllëzime
e të tjera gjëra të nevojëshme për jetën tonë të përbashkët dhe për ekonominë tonë
private po ashtu.
Dhe
deri këtu ky diskurs s’ka të bëjë me taksë progresive apo të sheshtë, por me
rëndësinë e taksës. Sepse gjykimi im është se problemi më i madh që ka sot Shqipëria
nuk është fakti se kemi taksë të sheshtë apo progresive, por fakti se kemi një
ekonomi kryesisht informale që vjen edhe pse nuk kemi ndërgjegjen e mjaftueshme
mbi rëndësinë e pagesës së taksës edhe ngase pushtetarët tanë nuk na e kanë
kthyer taksën në shërbim, por na e kanë vjedhur.
Pra
çështja e parë është: ne kemi nevojë të ndërgjegjësohemi për pagesën e taksave
sepse kemi nevojë të ndërtojmë dhe forcojmë shtetin tonë.
Shteti
social
Kur
Rama lançoi idenë e taksës progresive Berisha nuk la takim pa bërë, me botën e
biznesit veçanërisht, duke lëshuar akuza se këta pasardhësit e bllokmenëve duan
të na fusin taksën progresiste ngaqë janë këlyshët e regjimit të vjetër e marrëzirara
të tilla që jam i bindur se nuk i beson as vetë, por i thotë ngaqë dikush i ka
mbushur mendjen se shumica e shqiptarëve janë krejtësisht budallenj. E vërteta
është se regjimi i Enver Hoxhës mburrej se tek ne nuk kishte taksa. Në fakt, taksa
progresive s’ka të bëjë fare me atë regjim, përkundrazi është një taksë
tipikisht e kapitalizmit, pasi ajo nënkupton ekzistencën e diferencave në të
ardhura midis më të pasurve dhe më të varfërve, ndërkohë që ai regjim i bëri të
gjithë të barabartë në varfërinë e tyre.
E
vërteta është se taksa progresive ka një orgjinë të majtë që ka lindur (me
lëvizjet socialiste) pikërisht për të zbutur kapitalizmin e egër që lulëzoi në
shek XIX, për të siguruar më shumë drejtësi shoqërore, për të krijuar më shumë
shanse për të gjithë. Kjo ka sjellë
konceptin e shtetit social, i cili ka lindur si një kompromis midis
punëdhënësve dhe punëmarrësve veç të tjerash edhe për të evituar rreziqet e
vendosjes së regjimeve komuniste. Dhe dihet se taksa progresive është aplikuar
më me sukses se kudo në vende si Gjermania apo vendet nordike ku shteti është
shumë më social. Ndërkaq, në debatin tonë politik, ka kohë që termi “shtet
social” është zhdukur, ndërkohë që mendoj se ai duhet kthyer me forcë, paçka se
ka nga ata që thonë se ne jemi Shqipëria nuk jemi Gjermania apo Suedia – a thua
se ne nuk kemi të drejtë të kemi ideale.
Taksë
e sheshtë apo progresive?
Vështirë
të flitet për shtet social pa futur konceptin e taksës progresive, sepse, kur
fitet për shtetin social një nga argumente kryesore është pikërisht nevoja që
ka shoqëria që të mos i lerë pa mbrojtjen sociale të dobëtit: dmth. ata që për
shumë arësye nuk ia dalin në jetë, përkohësisht apo përherësish, dhe prandaj
nuk janë në gjendje t’i japin shoqërisë taksa, por marrin prej saj. Ne e dimë
shumë mirë se ata që mbeten pa punë, pasi sëmuren apo për çfarëdo arsye tjetër
kudo në botën e qytetëruar marrnin një shumë të mjaftueshme për të mbijetuar pasi
përndryshe problemet që i krijohen shoqërisë me këta janë shumë të mëdha dhe jo
vetëm morale, por edhe të natyrave të tjera psh, një pjesë mund t’i drejtohen
aktivitetit kriminal i cili jo vetëm se do të krijojnë dëme ndaj të tjerëve, por
edhe vetë shtetit do t’i kushtojë pasi, duke u futur në burg një njeri që kryen
një krim, ai ka koston e tij për shtetin. Po ashtu është shumë e domosdoshme që
ata që fitojnë pak të kenë minimumin e nevojshëm për të pasur një jetë
dinjitoze.
Në
këtë kontekst pyetja ngrihet: në realitetin shqiptar, ku numri i atyre që
jetojnë nën nivelin e varfërisë është tejet i lartë, a nuk ka ardhur koha të
flitet për taksë progresive? Ashtu sikurse e shoh unë problemin shqiptar më
duket se vendi ka nevojë për më shumë solidaritet midis njerëzve, pasi kemi
shkuar shumë larg në polarizimin midis të pasurve dhe të varfërve. Pra ne kemi
nevojë urgjente për dy gjëra: të korigjojmë individualizmin ekstrem nëpërmjet
ndërtimit të shtetit dhe komunitetit, ashtu që këta t’i ndjejmë si tanët dhe jo
si armiqtë tanë: dhe për këtë kemi nevojë të paguajmë taksa, si dhe të zbusim
polarizimim dhe të rrisim solidaritetin – dhe për këtë kemi nevojë që ata që
kanë më shumë të mendojmë më shumë për ata që nuk kanë - e prandaj kemi nevojë që taksat të jenë
progresive.
Modeli
i zhvillimit dhe stili i jetës
Një
temë tjetër që mungoi në debatin mbi taksat dhe që përgjithësisht mungon në
diskursin politik shqiptar është çështja se çfarë modeli zhvillimi kemi
zgjedhur për të ndjekur dhe nëse duhet ta ndryshojmë atë apo jo. Duke qenë se
Shqipëria ka shumë aberracione është vështirë të futësh atë në një model
zhillimi nga ata që njihen botërisht. Megjithatë një gjë është e sigurtë: se
këta njëzet vjet ne kemi diskutuar sikur të ketë një model të vetëm kapitalizmi
në themel të të cilit qëndron ideja e rritjes ekonomike (GDP) si treguesi
kryesor dhe i vetëm i zhvillimit.
Ndërkaq
bota ka ç’prej viteve 70 që ka ngritur çështjen e “zhvillmit të qëndrueshëm” që
bazohet mbi parimin se rritja ekonomike nuk mjafton; duhet të ndjekim një model
zhvillimi që synon rritjen e mirëqënies së njeriut dhe të cilësisë së tij të
jetës në mënyrë të qëndrueshme, çka, me fjalë të tjera, do të thotë se ky model
zhvillimi nuk synon thjesht zhvillimin e
kapitalit ekonomik, por harmonizimin e këtij zhvillimi me zhvillimin e
kapitalit njerëzor/social si dhe me
riprodhimin e kapitalit natyror. Gjithë në këtë kontekst kritika ndaj modelit
klasik kapitalist të GDP-së është thelluar kohët e fundit edhe përsa i përket rënies
së peshës së GDP-së në raport me ato të mira që ekonomistët e lumturisë i
quajnë të mirat që vijnë nga relacionet njerëzore. Ka studime që tregojnë se
niveli i lumturisë në SHBA është më i ulët se ai i viteve 70 edhe pse të
ardhurat ekonomike janë rritur. Dhe kjo vjen pasi kanë pësuar rënie të madhe pikërisht
ato të mira që bazohen në marrëdhëniet e besimit të njeriut tek njeriu tek
komuniteti ashtu sikurse tek institucionet.
Ky
model zhvillimi nënkupton, si anë tjetër të medaljes, edhe ndryshimin e stilit
të jetesës së njerëzve. “Homo economicus” është një tjetërsim i qënies
njerëzore, një produk i kapitalizmit që e mat çdo gjë me GDP, që e ka kthyer
njeriun në një rob të kulturës së konsumizmit duke e klientelizuar atë, duke i
krijuar varësi nga objektet që ble pa e kuptuar se në këtë mënyrë është kthyer
në një rob të konsumizmit, që punon për të blerë dhe ble për të punuar. Një
ndryshim i stilit të jetës nënkupton që kënaqësia dhe lumturia në jetë të mos
maten vetëm me sasinë e parave që fiton dhe të mos mendohet se këto vetëm mund
të blihen, por se ka nga ato të mira që nuk blihen dot me para – miqësia psh.
është një e tillë e më në përgjithësi relacionet e mira njerëzore të ndërtuara
mbi ndarjen e vlerave shpirtërore, por edhe raporti me natyrën etj. etj..
Nuk
ka pikë dyshimi se Shqipëria ka ndjekur modelin më të ashpër dhe më të egër të zhvillimit
të bazuar vetëm mbi rritjen ekonomike, pra të GDP-së, e cila, për më tepër, ka
qenë njëdimensionale dhe e orjentuar thjesht për kah pasurimi i një pakicë duke lënë shumicën
në varfëri. Si pasojë reduktimi i njeriut në “homo economicus” dhe klientelizmi
i tij në vendin tonë ka arritur përmasa groteske.
Nuk
ka pikë dyshimi, nga ana tjetër, se një zhvillim i qëndrueshëm dhe një rritje e
cilësisë së jetës dhe një ndryshim i stilit të jetesës ka të bëjë më shumë me
ruajtjen e ambjentit të relacioneve që do të thotë të hapësirave publike. Dhe
një kujdes më i madh për këtë nënkupton edhe më shumë para për publiken që
është hapësira par exellence të relacionimit të njerëzve, të atyre të mirave që
nuk blihen me para. A ka të bëjë kjo me taksën progresive. Pa dyshim sepse
rritja, mbrojtja dhe mirëmbajtja e publikes në këtë model zhvillimi dhe stil
jetese padyshim rritet dhe kjo kërkon më shumë të holla që i kthehen shoqërisë
e komunitetit në një formë tjetër.
Dikush
mund të bëjë vërejtjen se gjithsë sa shkrova janë thjesht në nivelin ideal pa
lidhje me realitetin shqiptar. Kundër argumenteve të mi ngrihen ata që thonë se
bizneset tona, që janë edhe punëdhënësit më të rëndësishëm në vend, kanë nevojë
të fuqizohen kurse një taksë e madhe i varros ato. Sipas meje më shumë se ky
problemi është se ata që konsiderohen të pasur në Shqipëri nuk dihet se sa të
pasur janë vërtet, pasi nuk kemi një regjistrim serioz pasurie, dhe se, më të
shumtët, e kanë këtë pasuri të padekaruar dhe, po ashtu, të palegjitimuar
mënyrën se si e kanë vënë atë. Regjistrimi dhe njohja e kësaj pasurie është një
nga sfidat që ka qeveria e re sipas meje.
Gjithssesi,
pa hyrë në detaje, edhe për mungesë të dhënash, mendoj se në diskursin mbi
taksat nuk duhet të mungonin këta koncepte themelore të një shërndarjeje më të
drejtë, të solidaritetit dhe kohezionit social që janë tejet të lidhura me
shtetin social dhe taksën progresive. (Panorama, 25 dhejtor, 2013)