Mbi filmin “Rilindja e PD-së dhe e Shqipërisë fillon me vdekjen e Berishës.”

Në artikullin “Të luftosh Berishën për të fuqizuar berishizmin” kam shkruar se qëndrimi i Lulzim Bashës dhe i shumëve që e mbështesin lidhur me përjashtimin e Berishës nga Grupi Parlamentar është një hipokrizi e katërfishtë ndaj Berishës, amerikanëve, shqiptarëve dhe vetvetes. Në funksion të kësaj loje të traditës kulturore shqiptare, ku hipokrizitë dhe gënjeshtrat janë të ndërsjella, është ngritur me kohë një makineri e madhe manipulimi që punon për të na bërë të jetojmë me hir dhe pahir ngjashëm me mënyrën e jetës në “gënjeshtrën e madhe” që na detyroi të jetonim propaganda komuniste. Kësaj here filmi i prodhuar nga “Kinostudio Shqipëria e Re Kapitaliste” është ai me temë: “Rilindja e PD-së dhe e Shqipërisë fillon me vdekjen e Berishës”. Po jap vetëm disa argumente pse flas për gënjeshtër e hipokrizi:

– Sepse momenti i kulmit të mbështetjes amerikane ndaj qeverisë, nëpërmjet goditjes së opozitës, po kërkohet t’u shitet shqiptarëve shpresëhumbur si moment i shpresëgjetjes te një opozitë pa Berishën që do të fituaka kësisoj mbështetjen e Amerikës në luftën e vërtetë ndaj korrupsionit të Ramës. Thënë ndryshe, sepse politikën e Ramës “përça dhe sundo opozitën me ndihmë amerikane” për të fuqizuar sundimin (bashkë me këtë edhe krimin e korrupsionin) po kërkojnë të na e shesin si politikë amerikane që synon aleancën me opozitën “e pastruar” në luftë të përbashkët kundër korrupsionit të Ramës.

– Sepse, ndonëse edhe më naivi e kupton se përçarja e ka dobësuar dhe do të vazhdojë ta dobësojë opozitën, kërkojnë të na mbushin mendjen se dobësimi do të jetë i përkohshëm me argumentin se ishte e domosdoshme që PD t’i nënshtrohej operacionit të heqjes së një tumori malinj dhe se, pasi të bëjë kimioterapinë dhe radioterapinë Rama-Kim-SPAK, më në fund ajo do të rilindë.

– Sepse bëjnë sikur nuk e shikojnë se kjo “kurë” jo vetëm do ta lektisë, por mund ta vdesë fare PD-në (veçanërisht kur sheh se disa ngulmojnë se pas metastazës “Berisha” duhet të hiqet edhe metastaza “Basha”); pra, sikur ta kenë harruar atë që deklaronin deri dje se përballë opozitës është një kundërshtar që ka kohë që kërkon ta “kurojë” kësisoj jo vetëm çdo opozitë të vërtetë, por edhe çdo zë kundër dhe që i ka tashmë në dorë thuajse të gjitha mjetet kirurgjikale për ta realizuar qëllimin e tij.

– Sepse predikojnë se largimi i Berishës së keq do t’i heqë Edi Ramës alibinë e të qenët e keqja më e vogël që e mban në pushtet, ndërkohë që po të dëgjoje se çfarë thoshin kur hynë në çadër apo kur lanë mandatet shkakun e qëndrimit të Ramës në pushtet e lidhnin me të qenët e tij super e keqja në krye të sistemit të grabitjes së votës nëpërmjet oligarkisë e krimit të organizuar çka, gjithë sipas tyre deri dje, e provoi edhe masakra e fundit zgjedhore.

– Sepse bëjnë sikur besojnë se pa Amerikën nuk fitohen zgjedhjet, megjithëse e dinë se historia e këtyre 30 vjetëve ka treguar të kundërtën dhe sikur nuk e shohin se reagimi i shumicës së shqiptarëve në këtë rast, jo vetëm brenda PD-së, tregon se ata nuk janë aq budallenj sa ç’kërkojnë t’i bëjnë, gjë që e kanë treguar edhe në rastin e tentativës amerikane për të sjellë armët kimike siriane.

– Sepse manipulojnë me përdorimin e fjalës “fitore” që do të ardhka pas katër vjetësh në sajë të moderacionit dhe urtësinë parlamentare të këshilluar apo diktuar nga amerikanët, duke i cilësuar protestat, veprimet e forta që kanë organizuar deri dje mbi fjalën “fitore”, si gabime të diktuara nga Berisha. Me fjalë të tjera, kastrimin që po u bën Rama sot me bisturi amerikane si vazhdimësi e atij që u ka bërë më herët me oligarkët e kapur prej tij – duke u ulur besimin e popullit të Astirit, të Kukësit etj., e për pasojë mbështetjen e fuqishme popullore në protesta si i vetmi mjet i vërtetë për të rrëzuar këtë regjim – po duan të na e shesin si rritje të potencës dhe të fertilitetit.

– Sepse bëjnë sikur nuk shohin e dëgjojnë se argumentet pro Basha mbështeten nga të gjithë ramistët që deri dje e kanë akuzuar Bashën si njeri “të paaftë”, që “fle gjumë”, “i korruptuar”, “humbës i lindur” etj., etj. Thënë ndryshe, bëjnë sikur nuk e kuptojnë se skenari i filmit “Rilindja e PD-së dhe e Shqipërisë fillon me vdekjen e Berishës” i ka zyrat te rilindja e PS-së.

* * *

Ironia e historisë është se për ta bërë më “të vërtetë” gënjeshtrën e këtij filmi po kontribuojnë edhe ambasadorët euro-amerikanë, njëlloj siç kontribuonin për “gënjeshtrën e madhe” të regjimit komunist ambasadorët sovjeto-kinezë. Fakti është që skenari i këtij filmi ka filluar të ideohet e shkruhet që kur, paradoksalisht, dyshja ambasadoriale LuVllahutin i kërkonte prokurorit Llalla të arrestonte Berishën dhe Metën, me idenë se kjo mund të shitej si sukses i madh i Shqipërisë që do ta fuste atë në Europë – ndërkohë që këta ambasadorë mbyllnin sytë ndaj shifrave të rritjes së korrupsionin që jepte “Transparency International” gjatë qeverisjes Rama, ndaj rritjes dramatike të azilkërkuesve në vendet e BE-së dhe kur fushat me kanabis që po kaplonin Shqipërinë u dukeshin si fusha me grurë.

E di që në këtë pikë do të më vërsulen me pyetjen: ç’është kjo marrëzi, çfarë interesi paskan vende demokratike si SHBA apo të BE-së të mbrojnë një regjim duke dobësuar opozitën e tij?! Meqenëse i kam dhënë shpesh disa nga argumentet e kësaj mbrojtjeje, po u përgjigjem me një pyetje: çfarë interesi kishin amerikanët të mbulonin për njëzet vjet dështimin e shpenzimit të 300 milion dollarëve në ditë në Afganistan? Gjithsesi, përtej interesave të SHBA-së dhe BE-së, gjykoj se interesi kryesor i shfaqjes së këtij filmi është i brendshëm dhe përgjegjësia është jona.

Ai kërkon t’i zgjasë jetën këtij regjimi nëpërmjet mbulimit kriminal të faktit se “tumori” që kërkojnë t’i heqin opozitës për ta “shëruar” është vetëm një metastazë sekondare në trupin e Shqipërisë; se ky tumor e ka qendrën e tij gjeneruese në sistemin që komandon partia në pushtet, nëpërmjet së cilës ai ka kapluar shtetin, ekonominë, krejt shoqërinë dhe se ai nuk kurohet me operacione fasadë kirurgësh amerikanë, por nëpërmjet kurash të tjera të cilat njerëzit e PD-së nuk janë në gjendje as t’i gjejnë, as t’i aplikojnë, pasi janë brenda tumorit edhe vetë. E prandaj, disa me vetëdije e të tjerë ndoshta pa vetëdije kanë zgjedhur të bashkëpunojnë në prodhimin e filmit “Rilindja e PD-së dhe e Shqipërisë fillon me vdekjen e Berishës”, me regji dhe skenar të Edi Ramës dhe aktorë kryesorë Yuri Kim, Lulzim Basha, Sali Berisha etj.  (Panorama, 4 tetor 2021)

 

Luftë Berishës për të fuqizuar berishizmin

 

Lulzim Basha dhe mbështetësit e tij pasi kanë shpalosur një çarçaf me meritat e mëdha të kapitenit “historik” të anijes PD shtojnë në fund se ai duhet hedhur nga anija pasi lundrimi drejt pushtetit nuk mund të vazhdojë kështu, pasi me Berishën në anije na bombardojnë amerikanët. “Nec plus ultra”,  mos shko më tej, duket sikur i thonë ata mendimit të tyre. E kërkojnë amerikanët dhe pikë! Por a është vallë kështu? Absolutisht jo. Në këtë vendim të Lulzim Bashës ka që çke me të një mendim kalkulues - fatkeqësisht të gabuar - që karakterizohet nga një hipokrizi alla shqiptarçe e katërfishtë: ndaj amerikanëve, ndaj Berishës, ndaj shqiptarëve dhe ndaj vetes. Pse e them këtë? Pasi as ai dhe as mbështetësit e tij, duke menduar me dinakëri, s’kanë ndaluar asnjë çast tek argumenti që kanë dhënë amerikanët për të kërkuar largimin e Berishës nga grupi parlamentar i PD-së: “korrupsion i nivelit të lartë” që “ve në rrezik interesat amerikane”, - që do të thotë automatikisht edhe ato shqiptare. Madje tashmë argumenti amerikan i korrupsionit sikur është harruar edhe nga vetë amerikanët duke mbetur debati tek vlerësimi i personit Berisha, aq sa Lulzim Basha ka bërë disa aludime, sipas të cilave informacione që i di vetëm ai, të bëjnë të mendosh se amerikanët kanë për Berishën prova shumë më të rënda se sa korrupsioni. Në këtë pikë vlen të shtrohet pyetja nëse vërtet korrupsioni përbën një shqetësim të vërtetë të opozitës shqiptare dhe të amerikanëve, apo është një pretekst për luftë politike - siç ka qenë këta tridhjetë vjet në Shqipëri?

***

Që në PD, me në krye Berishën, Bashën etj. nuk ka pasur e nuk ka impenjim të vërtetë në luftën kundër korrupsionit, kjo është provuar me kohë. Një nga karakteristikat kryesore të berishizmit (përveç shumë të tjerave, ku hyn edhe hipokrizia e shumëfishtë që po manifestojnë trashëgimtarët e tij) ka qenë pikërisht përdorimi i korrupsionit të kundërshtarit për të bërë korrupsion vetë. Nuk ka person që e kupton më mirë këtë që sot po i bije mbi shpinë, sesa dora vetë Sali Berisha, sepse është ai që e inauguroi përdorimin e korrupsionit për korrupsion në vitet ’90 me arrestimin (edhe me mbështetje amerikane) të liderit të opozitës Fatos Nanos me qëllim dobësimin e opozitës. Për hir të së vërtetës duhet thënë se ky moment shënon një pikë kulminante të berishizmit, si forma më e egër e luftës për eliminimin e kundërshtarit që kemi njohur. Në periudhën e mëvonshme 1997 - 2013 ky mjet lufte mbeti në nivele retorike, pa arritur të bëhet agresiv deri në arrestime dhe konfiskime pronash të kundërshtarëve. Por me Ramën në pushtet,  me kapjen e drejtësisë nëpërmjet të ashtuquajturës Reformë në Drejtësi, po arrijmë me shpejtësi në nivelet e berishizmit të fillim viteve ’90, edhe pse në një trajtë më të sofistikuar dhe shumë më të vështirë për t’u luftuar. Dhe një nga vështirësitë është kontributi agresiv amerikan në këtë demagogji.

***

Po të lexosh analizat e përvojës së dështimit amerikan në Afganistan, siç është p.sh. shkrimi i “The Economist” “Pse amerikanët vazhdojnë të ndërtojnë shtete klientelare të korruptuara?” do të shohin se në vend që të çmontojnë sistemin e lidhjeve klientelare të korrupsionit amerikanët i kanë paguar të pushtetshmit e korruptuar atje, për hir të paqes e stabilitetit. Edhe atje amerikanët kanë ndihmuar në ngritjen e një institucioni  që duhet të luftonte korrupsionin por që në fakt u dobësua shpejt nga afganët e amerikanëve. Edhe atje, kur Karzai i fitoi për herë të dytë zgjedhjet me manipulim gëzoi mbështetje amerikane. Si përfundim , doli se kishin ndërtuar një shtet fasadë “të ngjashëm me fshatin Potemkin”, që u shkërmoq sapo ata vendosën të ikin.

Pyetja në rastin tonë shtrohet nëse amerikanët – ose ai grup lobistësh amerikanësh që po përdorin etjen e papërballueshme për protagonizëm të ambasadores Kim - janë të paaftë të mësojnë nga dështimet e tyre apo e përdorin edhe ata korrupsionin me të njëjtën metodë. Të vjen vetvetiu kjo pyetje duke parë se argumenti amerikan se Berisha po ndëshkohet pasi, nëpërmjet korrupsionit, ka vënë në rrezik interesat strategjike amerikanë çalon me të dyja këmbët: si mjet dhe si rezultat. Çalon si mjet sepse, sikurse do të thoshte edhe vetë Rama i fushatës elektorale të 2013-tës, Berisha nuk ka bërë korrupsion vetë, por në sajë të ngritjes së një sistemi korruptiv ku biznesi shqiptar, ndryshe oligarkët shqiptarë, nuk funksionojnë sipas rregullave të tregut të lirë, por si klientë të partive në pushtet - çka dora dorës i ka shndërruar ose në kapës të shtetit duke i bërë deri deputetë e ministra ose në të kapur prej shtetit. Ky është thelbi i berishizmit përsa i përket korrupsionit.  Dhe problemi është se ky berishizëm gjatë tetë vjetëve të Ramës është fuqizuar dhe sofistikuar në nivele shumë më të larta, sepse oligarkët që akuzoheshin nga Rama për korrupsion me Berishën sot punojnë të gjithë me Ramën, sipas të njëjtit sistem; sepse shumica e mediave të këtyre oligarkëve (apo të sponsorizuara prej tyre), deri edhe gazetarë që i kanë shërbyer berishizmit më të egër  të viteve ’90, sot i shërbejnë Ramës me të njëjtin stil. Dhe, po tu shtosh këtyre faktin se gjatë qeverisjes Rama krimi i organizuar ka njohur një hop cilësor drejt kapjes së jetës politiko-ekonomike shqiptare nuk mund të mos vijmë në konkluzionin e Ramës së viteve 2013 se në Shqipëri edhe një gjerman po të vijë do të korruptohet.

Në këto kushte çështja shtrohet: çfarë ndodh në një vend ku zor të gjesh “gjerman”, të cilit, për shkak të sistemit, të mos mund t’i ngresh dot një akuzë për korrupsion dhe ku pushtetarët nuk punojnë për çlirimin e “gjermanit” nga ky sistem por për sundim dhe përfitim korruptiv nëpërmjet kapjes së tij? Përgjigja është ajo që po ndodh sot me “gjermanin” Berisha: “gjermanin” e shantazhon, deri dhe e fut në burg, po të doli kundër, për t’i hapur rrugë një abuzimi të pakontrolluar me pushtetin. Sulmi ndaj Berisha është bërë me këtë metodë që inauguroi Berisha në 1993.

***

I kthehemi edhe një herë pyetjes: a janë kaq miopë amerikanët sa Rama ka arritur t’i manipulojë apo po e përdorin edhe ata luftën ndaj korrupsionit si instrument për të mbështetur autokratin për interesat e tyre? Sa më shumë kalon koha aq më shumë po provohet se kemi të bëjmë me një përdorim të ndërsjellët. Përsa i përket Ramës manipulator vlen të kujtojmë se përdorimin e luftës ndaj  korrupsionin për të eliminuar kundërshtarët, duke përdorur ndërkombëtarët, e ka zanat të vjetër. Kujtoni “Mjaft” të Erjon Velisë, sesi lindi me mbështetje financiare ndërkombëtare ambasadash dhe fondacionesh si ai Soros, kundër ish komunistëve të korruptuar Nano-Berisha, por që i mbajti sytë mbyllur ndaj super mekanizmit korruptiv me oligarkë ndërtues  dhe pronarë mediash që kishte ngritur Rama në Bashkinë e Tiranës - aq sa i doli shprehja “një pallat një votë.” Se kush qëndronte prapa “Mjaft”- it sot e kanë të gjithë të qartë.  Edhe rezultatin po ashtu e kemi po e shohim nëpërmjet masakrës që po u bën krimi i organizuar qytetit të Tiranës.

Eliminimi i dyshes Berisha – Meta me dorën ndërkombëtare është stratagjemë së njëjtës mendje ku, paradoksalisht, vendin e Erjon Velisë sikur po kërkojnë t’ia ngarkojnë Lulzim Bashës.

Përsa u përket amerikanëve nuk gjykoj se kanë rënë pre e manipulimit të Ramës nga naiviteti. Sepse duke parë veprimet e tyre nuk mund të mos shtrosh disa pyetje parimore: nëse Shqipëria qenka vend kaq i pasigurt për interesat amerikane, saqë një ish president, ish kryeministër shpallet armik i Amerikës, si ka mundësi që e trajtojnë këtë vend kaq të brishtë si vend të sigurt ku mund të depozitojnë armët kimike siriane për t’i çmontuar, ta bëjnë vendstrehimin e muhaxhedinëve opozitarë të regjimit iranian apo të sjellin edhe afganët, ndërkohë që vende të tjera të Natos, shumë të konsoliduara e të fuqishme, hezitojnë për shkaqe sigurie të vendeve të tyre? Poende, nëse vërtet kanë hallin e popullit shqiptar që, për shkak të korrupsionit, po ikën masivisht në emigracion, aq sa në 10 vjetët e fundit 60000 fëmijë në moshën e adoleshencës janë braktisur qëllimisht nga prindërit nëpër Evropë pasi nuk shohin të  ardhme për ta në Shqipëri, si ka mundësi që nuk reagojnë fare ndaj korrupsionit të Ramës. Poende, si nuk reagojnë as ndaj Lulzim Bashës dhe mbështetësve e tij kur i shohin të vazhdojnë ta ngrenë në qiell trashëgiminë e Berishës në vend se të përqafojnë seriozisht argumentin amerikan të korrupsionit? Madje po t’i besojmë të dhënës që qarkullon nëpër media se kanë përdorur si presion ndaj Bashës kërcënimin se përndryshe do ta shpallnin edhe atë “non grata”, a nuk na çon edhe kjo, sëbashku me çka rreshtova më sipër, në idenë se ata nuk kanë hallin e liderëve të korruptuar, por se si t’i përdorin liderët e korruptuar për qëllimet e tyre?

***

Megjithatë, tek e fundit, përtej qëllimeve e mjeteve, që mbeten të diskutueshme, rezultati është se amerikanët - gjithmonë në kuptimin e grupit të lobistëve amerikanë që po përdorin etjen e papërballueshme për protagonizëm të ambasadores Kim - po kontribuojnë në fuqizimin dhe sofistikimin e berishizmit si në partinë në pushtet edhe në partinë më të madhe opozitare, të cilën  e kanë çuar në pikën më të dobët historike përsa i përket forcës dhe kredibilitetit. Me këto praktika dështimi i tyre në Shqipëri është i garantuar. Madje mund të them se tashmë ai është një realitet që nuk duan ta shohin Sepse “talebanët” e kanë marrë tashmë pushtetin në Shqipëri, - kam parasysh me këta krimin e organizuar në pastrimin e parasë. Prokurori i mirënjohur italian Gratteri, autor midis të tjerash i librit “Si Ndrageta u bë klasë drejtuese”  në një intervistë të dhënë kohët e fundit thotë: “nëse askush (në Perëndim) nuk i kundërvihet mafjes shqiptare në Shqipëri këta do të bëhen shumë të fuqishëm shumë të pasur sepse kanë mbrojtje në të gjitha nivelet dhe do të shpërhapen e të hyjnë në Evropë…“ Problemi amerikan  është se ata po i trajtojnë talebanët tanë si “our son of the bitch” (birin tonë të kurvës) dhe siç e ka provuar historia, ka shumë rrezik të veprojnë kështu deri kur këta t’u bijen ndesh interesave të tyre.

Do të doja ta mbyllja këtë shkrim duke shtuar: “prandaj është detyre e shqiptarëve të përveshin mëngët nëse nuk duan të jetojnë nën sundimin e “talebanëve” të tyre, por duke i parë shqiptarët kaq të nënshtruar dhe kaq të tradhtuar po e mbyll duke uruar të ndodhë ndonjë mrekulli që t’i shpëtojë. (Panorama, 21 shtator 2021)

Një leksion për shqiptarët nga Kabuli

 

Dështimi i SHBA dhe Perëndimit në Afganistan nuk po shihet si një ngjarje e largët, siç ka qenë deri dje tek ne, pasi në vend sot po flitet veç për vendimet e qeverive për strehimin në Shqipëri dhe Kosovë të afganëve të rrezikuar nga talebanët. Fatkeqësisht në lajmet po mbizotëron aprovimi i njëzëshëm i politikanëve tanë  që i mbiquajnë këta vendime një "detyrë" si "vend i NATO" si "partner i ShBA", si "besa shqiptare" si "vend emigruesish"  çka po e dështon pa lindur debatin që gjykoj se duhej nisur, jo vetëm në emër të përfaqësimit të një pjesë jo të vogël shqiptarësh që reagojnë në rrjetet sociale me shqetësime dhe paqartësi gjithfarëshe, por edhe duke pasur parasysh se shqiptarët kanë ushqyer dhe vazhdojnë të ushqejnë aq shumë shpresa se amerikanët dhe Perëndimorët do të ndërtojnë në Shqipëri shtetin e së drejtës që do t'i çlirojë nga elitat e korruptuara që i qeverisin.

E kam fjalën mbi debatin se pse dhe si dështuan amerikanët në Aganistan?

Pa marrë përsipër të analizoj të gjithë faktorët e dështimit, duke u nisur edhe nga çfarë shoh në Shqipëri (dhe jo vetëm) gjykoj se një prej faktorëve kryesorë duhet ta gjejmë në një lajm që tregonte se talebanët, pasi pushtuan qytetin Mazar-i Sharif, publikuan video të vilës së liderit ushtarak afgan, Rashid Dostum, aleati kryesor i amerikanëve,  njëherësh edhe themeluesi i partisë Junbish-e, e cila rezultonte "e larë në ar".

Është vështirë të besosh se populli afgan, që ka luftuar trimërisht edhe kundër pushtimit sovjetik, qenka kaq armik i demokracisë, i lirisë dhe i disa vlerave perëndimore sa të zgjedhë telebanët e dhunshëm dhe fanatikë në vend të tyre. Për mua nuk ka pikë dyshimi se një nga faktorët që i ka bërë afganët e thjeshtë e të shumtë të mbështesin talebanët në luftë me botën e qytetëruar nuk lidhet me dashurinë e tyre për burkën, që përmendet aq shumë këto ditë, apo për islamin fundamentalist, por me korrupsionin e elitave që kanë mbështetur amerikanët. Është kjo një histori e njohur që ka gatuar më herët edhe ngjarje të tilla si Revolucioni Islamik iranian, pranverat arabe etj., për të mos dalë në vende të tjera të botës me fe të tjera. Do të shpresoja qe administrata Biden është nisur nga përvoja e këtij dështimi për ta cilësuar korrupsionin si rrezik strategjik për SHBA, por këtë do ta tregojë e ardhmja. Deri më sot kemi parë mbështetjen e të korruptuarve deri në dështimin final.

Problemi, pra, është se në këto vende pa kulturë demokratike, ku interesat janë mbuluar me petkun e të drejtave të njeriut dhe demokracisë, amerikanët kanë mbyllur sytë ndaj bëmave të politikanëve që kanë mbështetur. Sikurse shkruante "The Washington Post" këto ditë gazetarët amerikanë prej kohësh kanë konstatuar se ajo që po bënin në Afganistan ishte e dështuar, por, si administrata e Bushit ashtu edhe ajo e Obamës, kanë preferuar të mbyllin sytë për të mos pranuar dështimin politik - derisa erdhi ky dështim kaq i turpshëm, kaq spektakolar dhe kaq i rrezikshëm për popullin afgan.

Leksioni edhe këtë radhë për amerikanët është ai se demokracia nuk eksportohet. Por ka edhe një leksion tjetër, duke patur parasysh se këtë të parin nuk duhet ta absolutizojmë: nëse vendos të ndërhysh në emër të demokracisë duhet të ndjekësh me vëmendje dhe hap pas hapi realitetin në atë vend, të bësh çmos të mbështetësh me dashuri dhe përgjegjësi procesin demokratik duke respektuar e përfshirë të gjitha palët  dhe jo duke ngulmuar të mbështetësh një palë edhe kur e sheh duke abuzuar e duke ndërtuar vila prej ari, sepse këtë e manipulon më lehtë edhe ngase është e korruptuar e ka nevojë për mbështetjen tënde për të sunduar. Sepse popujt nuk janë aq budallenj sa të mos e kuptojnë këtë, herët ose vonë. Dhe kështu vjen një ditë kur, duke pas mbetur pa mjete demokratike edhe për fajin tënd që ke fuqizuar abuzuesit autoritarë, mbështesin talebanët kundër teje dhe elitave të tua. Ose edhe më keq, kur nuk kanë talebanë ikin nga sytë këmbët.

Po leksioni për shqiptarët cili do të ishte? I njëjti do të thoja unë: përkushtimi ndaj demokracisë që në këtë rast do të thotë e kundërta e reagimit të liderit të opozitës Lulzim Basha në këtë rast (e jo vetëm). Pse? Sepse në prononcimin e tij ai mbështeti plotësisht vendimin e Edi Ramës pa trajtuar fare disa pyetje që ngrenë shqiptarët e thjeshtë të cilat kanë të bëjnë sa me akuzat që opozita shqiptare ka ngritur ndaj Ramës autoritar e të korruptuar aq edhe me disa shqetësime të tyre mbi lajmin në fjalë. Dhe që të dyja këto janë të lidhura ngushtë me demokracinë që edhe Basha e shpërfilli të emër të sundimit të shqiptarëve nëpërmjet amerikanëve pa menduar asnjë çast se edhe këta mund të dështojnë. Po përmend vetëm disa që janë edhe shqetësime të mijat:

- Po mirë, a nuk kishte nevojë për një lloj transparence ky vendim i Ramës sepse çështja është kush vendos për këtë "demosi" apo princi? Mirë se meqenëse më herët në histori kemi shpëtuar Evropën, ebrejtë s'ka se si të mos e bëjmë edhe këtë sakrificë sublime  për afganët, po a nuk e meritonim sqarimin e disa pyetjeve dhe shqetësime të tilla si: sa afganë mund të vijnë?, kush do të investojë për ta?, a ka vende të tjera që do të ndajnë këtë barrë dhe sa do të jetë pesha e barrës tonë duke pasur parasysh se jemi një vend i vogël, me mundësi shumë të kufizuara ekonomike?,  a ka vende që refuzojnë dhe me çfarë argumentesh?, etj etj.

Ajo që reflektoi reagimi i shpejtë i Lulzim Bashës ishte se edhe ai do të sillej njëlloj si Rama në karriken e kryeministrit (ashtu siç ka bërë edhe Sali Berisha para tij) e se mezi paskësh pritur t'u thoshte "po" amerikanëve se sa për shqiptarët nuk e ka problem pasi tek fundit edhe për punën e vilave janë amerikanët që vendosin nëse i ke bërë me nder apo pa nder.

Deri sa një ditë të vijnë talebanët.

 

PS. Për ilustrim po sjell një lajm që sapo e lexova në shtypin italian:

"Italisë iu dha që nga viti 2002 roli i vendit që do të udhëhiqte reformën afgane në drejtësi. Për vite të tëra ekspertët tanë u morën me stilimin e kodeve lokale. 'Nuk funksion asgjë. Vijmë këtu për periudha të shkurtra, për pak muaj dhe sa fillojmë të kuptojmë ndonjë gjë zëvendësohemi nga të tjerë, të cilët duhet të fillojnë të studiojnë dosjet nga e para. E kotë të  them se propozimet tona mbeten letër e vdekur, se bëhet fjalë për para të hedhura dëm.' Kështu shkruante në 2013 një jurist i dërguar nga Roma.

Tani me talebanët në pushtet edhe ajo pak që ishte implementuar do të zerohet."  (Panorama, 16 gusht 2021)

Një çështje e munguar në debatin mbi PD

 

Debati nëpër media i shpërthyer edhe nga fjalimi i Mark Markut në Kongresin e fundit të PD nuk mund të mos lidhet me pyetjen se si po sillen shqiptarët në këtë fazë të re të regjimit që personalisht e konsideroj fazë hopi të rrezikshëm të politikës “krimi ndjell krimin”. Duke thjeshtëzuar do t’i ndaja bashkatdhetarët në katër kategori: 

- në kategorinë e atyre që ndjehen pjesë e regjimit dhe përfitimeve që ai u sjell dhe që, në një mënyrë apo tjetër, janë bërë pjesë e politikave “krimi ndjell krimin”, 

- në kategorinë e të nënshtruarve që thonë se duhet të përshtatemi se s’ke çfarë bën; 

- në atë të atyre që thonë se duhet të ikim për të ruajtur dinjitetin dhe të ardhmen e fëmijëve, 

- në kategorinë e atyre që mendojnë se duhet të rezistojmë për ta ndryshuar këtë gjendje.

Brenda kategorisë së fundit meriton të analizohen në mënyrë të veçantë aktorët që pretendohet të sjellin ndryshimin, ku do të dalloja:

- partitë që i kam quajtur “të sistemit”, 

- partitë apo lëvizjet “antisistem”, 

- shoqërinë civile.

Në këtë shkrim, duke u nisur edhe nga debatet pas Kongresit, do të analizoj gjendjen e PD-së.

 

***

 

Pas zgjedhjeve të 25 prillit brenda PD-së janë shfaqur dy rryma kryesore. Njëra përfaqësohet nga kryetari Basha dhe mbështetësit e tij që i mëshojnë tezës se zgjedhjet u manipuluan nga Rama me të vetët, se po të kishin qenë të lira opozita do të dilte fituese, pa mbajtur ndonjë përgjegjësi për humbjen. Tjetra, është e ndarë midis atyre që fajësojnë Bashën, pa përmendur masakrën zgjedhore, dhe atyre që, gjithë duke theksuar masakrën zgjedhore, e akuzojnë kryetarin se nuk arriti të bashkojë, mobilizojë e frymëzojë sa duhet njerëzit për të votuar dhe për të mbrojtur votën.

Ajo që vihet re është se në këtë debat grupi i parë e përqendron diskursin tek individi Edi Rama si shkaktar i humbjes së PD-së kurse i dyti tek individi Lulzim Basha duke mos prekur thuajse fare një çështje, sipas meje themelore, që kërkon thellim dhe analizë serioze nëse vërtet PD synon të ndryshojë veten për të ndryshuar Shqipërinë. Duke rimarrë një metaforë që e kam përdorur më herët - ku e krahasoj sistemin/regjimin me një ndërtesë trekatëshe dhe bodrumin - gjykoj se sot kemi hyrë në një fazë të re që e bën thuajse të pamundur atë që ka ndodhur deri më 2013: rotacionin në katin e tretë të ndërtesës së regjimit pa prekur katet e mëposhtme të saj. Kjo sepse katet e mëposhtme, dmth. ai i mediave të oligarkëve na katin e dytë, ai i oligarkisë në katin e parë si dhe “krimi i organizuar” në bodrum, janë bërë thuajse një me partinë e vetme në pushtet, kështu që nëse loja e zgjedhjeve luhet me dhe për lojtarët brenda kësaj ndërtese shanset e opozitës për të arritur rotacion janë afër zeros. 

Nëse pranojmë se është kështu, siç besoj, ideja se PD-ja humbi/humb pasi Luli është i paaftë apo fle gjumë (ashtu sikurse ajo se Rama është i aftë dhe se fiton pasi zgjohet  që në orën 5 të mëngjesit) është tejet reduktive, dhe, dashur pa dashur, i shërben sistemit për të vënë në gjumë shqiptarët që të mos shohin se shkaku i vërtetë pse opozita nuk sjell dot ndryshim në Shqipëri është ai. 

Për hir të së vërtetës opozita i është afruar - në mënyrë hileqare – kësaj teze kur la Parlamentin dhe deklaroi se nuk mund të shërbente më si fasadë e një regjimi. Them “hileqare” pasi edhe fliste për regjim edhe e reduktonte këtë në vullnetin e mbrapshtë të një individi si Rama pa e lidhur me tërë strukturat e kateve të poshtme të ndërtesës. Kuptohet se kjo hile kishte arsyet e veta. PD nuk donte, apo nuk ishte në gjendje, të prekte gjithë ndërtesën pasi, duke qenë  parti e ndërtuar brenda saj, nuk shkëputej dot nga oligarkët dhe mediet e tyre përdhe metë cilët kishte punuar më herët, por edhe për shkak se nuk e shihte realiste arritjen e rotacionit në zyrat e katin e tretë nëse kateve të tjera do t’u jepte sinjalin se do të punonte kundër tyre. Në fakt këtë “mësim” PD e kishte marrë që në zgjedhjet e vitit 2017 kur në vend se të rritej qoftë edhe pak si opozitë në krahasim me 2013-tën e pa veten, paradoksalisht, të vetmen parti që humbi vota në krahasim me tre partitë e sistemit në pushtet. Prandaj edhe në zgjedhjet e fundit thellë-thellë, pavarësisht disa retorikave kundër oligarkëve dhe krimit të organizuar, ajo shpresonte të kthehej në pushtet në një ndërtesë ashtu siç ajo ishte kur e mori Rama në 2013, kur oligarkët dhe mediat ishin të ndarë midis partive kryesore kurse krimi i organizuar ishte dhe ai më i ndarë dhe jo kaq vendimtar sa tani në ekonominë, mediet dhe politikën e vendit. Mjafton të shikosh se një pjesë e mirë e kandidatëve të PD këtë vit janë përzgjedhur mbi kriterin e vjetër të sistemit: pra duke tërhequr të pasurit që investojnë me shpresë se dalja deputet apo marrja e pushtetit do t’u krijojë më shumë mundësi për bizneset e tyre dhe jo pse aspirojnë të përfaqësojnë interesat e viktimave të këtij regjimi, për tu bindur për këtë.

Personalisht e kam mbështetur kthimin në gjendjen e vitit 2013 me logjikën pragmatiste (më mirë tre banda se një bandë) duke argumentuar se kjo mund të shërbente si një frenim i përshpejtimit që i ka dhënë Rama makinerisë së “krimi ndjell krimin” dhe si mundësi kthese; por zgjedhjet konfirmuan se lojtarët e kateve poshtë, me të cilët më herët opozita ka luajtur në kushte pak a shumë të barabarta, tani luajnë thuajse të gjithë me bandën e Ramës (fatkeqësisht sëbashku me arbitrin ndërkombëtar). 

Ndërkaq, shqiptarëve të shumtë që janë viktima të këtij regjimi, materialisht dhe moralisht, sikurse e tha edhe Mark Marku, pak u intereson nëse ndodh mrekullia e PD-ja fiton zyrën e kryeministrit në katin e tretë nëse jeta e tyre nuk ndryshon. Sipas meje  ky ndryshim mund të vijë  vetëm mbi një projekt të premtimit të çmontimit të ndërtesës: dmth. që do ta çonte krimin e organizuar në burg, bizneset e oligarkëve në tregun e lirë të bazuar mbi meritat, kurse mediat nga instrumente të tyre do t’i kthente në mjete investigimi e denoncimi të krimeve të tyre? Kjo nuk mund të mos të të çojë tek ideja se për të realizuar këtë projekt PD, si parti e sistemit,  duhet të nxjerrë të paktën kokën, njërën dorë dhe njërën këmbë nga ndërtesa e sistemit për t’i lidhur ato me viktimat e tij dhe për të punuar me to për çmontimin e saj. Mirëpo kjo çon tek problemi tjetër për të cilin fola më lart: i gjarprit që kafshon bishtin e tij, pasi kjo parti e sistemit, në një mënyrë apo tjetër, direkt apo indirekt, e ka shumicën e aktorëve të saj, duke përfshirë edhe kryetarin, të lidhur mendërisht dhe materialisht me sistemin.

Vështirësia për ta gjetur rrugën e daljes nga ky rreth vicioz është ekstreme, por meqenëse bëhet fjalë për hapjen e një debati, gjykoj se asnjë shpresë për ndryshim të vërtetë nuk mund të ketë nëse ky nuk përqendrohet në këtë çështje. (Panorama, 20 korrik 2021)

Opozitarizmi përballë fazës së re të politikës “krimi ndjell krimin”

 

Ne vitin 2016 në Austri u përsëritën zgjedhjet presidenciale për shkak se në dy qendra votimi - për shkak senë dy qendra votimi- ndodhën dy gabime thjesht formale – dy gabime thjesht formale. Në njërën komisionerët kishin hedhur firmën para mbylljes së qendrës, tek tjetra ajo ishte mbyllur paraprakisht ne orën 13:00 sepse ishte një vend i vogël e nuk prisnin më votues. Por zgjedhjet u përsëritën në nivel kombëtar – por zgjedhjet u përsëritën në nivel kombëtar.

Ky fakt, që po e përsëris dhe nënvizoj edhe në këtë shkrim, duhet të shërbejë si një pasqyrë përpara të cilës të shohin veten të gjithë shqiptarët e ndërkombëtarët e përfshirë në problemet e Shqipërisë duke kërkuar përgjigjen e pyetjes: cilat janë arsyet që pas tridhjetë vjetësh Shqipëria ka mbetur një vend ku zgjedhjet janë vite dritë larg çdo vendi evropian?

Është një pyetje që duhet ta shtrojë cilido nga ne, duke filluar që nga Edi Rama, i cili në vitin 1997 firmoste sëbashku me 16 intelektualë të tjerë (përfshirë edhe autorin e këtij shkrimi) një peticion drejtuar shqiptarëve dhe komunitetit ndërkombëtar ku shprehej shqetësimi i madh për rrezikun që i kanosej Shqipërisë edhe si pasojë e grabitjes së votës në vitin 1996 nga Sali Berisha. Në atë peticion mes të tjerash shkruhej: “Është e pritshme që një popull, që nuk e lë t’i korrigjojë institucionet e pushtetit me votën dhe opozitën e tij, t’i korrigjojë ato me flakë”. (Përpjekja 9, 27 janar 1997, f. 2).

Përgjigja e pyetjes para pasqyrës personalisht më çon në titullin që i kemi vënë atij peticioni:  “Ndal politikës krimi ndjell krimin”. Vjedhja, blerja, deformimi i votës si krime elektorale kanë lindur dhe vazhdojnë të kryhen pa ndalur në Shqipëri si pasojë e krimeve gjatë qeverisjeve.

Në shkrimin para zgjedhjeve të 25 prillit me titull “Rotacioni si frenim për të mundësuar kthesën” kam dhënë tetë argumente se pse politikat “krimi ndjell krimin” kanë avancuar në krahasim me vitin 2013 dhe kam parashikuar rrezikun e thellimit të tyre nëse nuk do të ndodhte frenimi që ka ndodhur çdo tetë vjet gjatë këtyre tri dekadave nëpërmjet rotacionit (fatkeqësisht frenim i përkohshëm). Sipas meje procesi  zgjedhor, rezultati dhe zhvillimet pas tij e provuan këtë. Provat janë të shumta, por ndoshta më emblematikja është ngjarja e Elbasanit. Aty  pamë të lidhur zinxhir, si në një linjë montazhi industrial, krimin e marrjes së të dhënave personale, me krimin e organizuar për të blerë vota, me krimin e Policisë dhe Prokurorisë për t’i mbuluar, me një ushtri mediatike që në vend se t’i hetonte e denonconte transmetonte gënjeshtrat e Policisë dhe Prokurorisë dhe, si qershia mbi tortë, pamë kapon e kësaj “makinerie”, siç e quajti partinë e tij Edi Rama, t’u drejtohej punëtorëve të vet të krimit me fjalët: “unë jam krenar për ju!”. 

Legjitimimi që po u bëjnë këtyre zgjedhjeve institucionet që kanë tagrin për t’i anulluar është hapi i mëtejshëm i politikës “krimi ndjell krimin”. Edhe iniciativa për shkarkimin e Presidentit ashtu sikurse edhe rihapja e dosjeve të vjetra ndaj opozitarëve nga një drejtësi që ka mbyllur sy e veshë ndaj krimeve flagrante të kryera nga pushtetarët e rinj, ku një pikë kulminante ishte edhe masakra zgjedhore, është pjesë e këtij procesi.

Pikërisht duke ndjerë këtë rrezik kam hedhur para zgjedhjeve tezën se forcat opozitare duhet të bashkoheshin të gjitha në krahun tjetër të anijes së batuar - pa humbur identitetin dhe diferencat programore ideologjike - sepse anija e demokracisë, (por edhe vetë Shqipëria),  po rrezikonte të mbytej nga pesha e politikave “krimi ndjell krimin”. Ndoshta, e përsëris, ndoshta, (sepse nuk jam i sigurt) vetëm një bashkim i tillë do të mundësonte ekuilibrimin sidokudo të anijes nëpërmjet mobilizimit maksimal të njerëzve për mbrojtjen e votës.

Thirrjen për këtë lloj bashkimi ua kam drejtuar disa herë opozitave të sistemit oligarkik kriminal dmth. PD-së, LSI-së e partive rreth tyre, por ato nuk bënë asgjë në këtë drejtim as në raport me njëra tjetrën as edhe me opozitarët antisistem, të cilët, duke i mëshuar tezës se opozita dhe maxhoranca ishin njëlloj, dy gjymtyrë të të njëjtit sistem, zgjodhën baraslargimin duke u vendosur në qendër të anijes. Edhe ndaj të baraslarguarve (nuk e kam fjalën për ata që kishin mision thjesht marrjen e votave të opozitës në funksion të maxhorancës) e kam formuluar këtë kërkesë duke argumentuar se ndonëse vërtet kishte pak shpresa që partitë opozitare të sistemit të mbanin fjalën për disa ndryshime antisistem që kishin premtuar, rotacioni gjithsesi do të krijonte më shumë hapësira për ta luftuar atë, pasi populli do të jepte një sinjal të qartë se nuk e duron dot më këtë  sistem kriminal, kurse fitorja në zgjedhje e kryepartisë së sistemit do të legjitimonte gjithçka ajo ka bërë duke forcuar kësisoj edhe më shumë këtë sistem. Por edhe nga ata nuk pati ndonjë përpjekje për bashkim, madje shumë syresh arsyetonin se ishte më mirë të fitonte edhe një herë Edi Rama, pasi një fitore e tij, duke hequr qafe këtë opozitë, do t’i hapte rrugën pikërisht atyre që premtojnë të përmbysin bashkë me Ramën edhe sistemin oligarkik kriminal. 

Sot, kur flasim për opozitarizmin paszgjedhor i shoh të gjithë aktorët e sipërpërmendur të lëvizin në bordin e anijes në emër luftrash për pushtet brenda grupit, luftrash të grupeve me njëri tjetrin, hedhjes së fajit tek të tjerët; shoh dëshpërim, thërrmim, pazare me fitimtarët, takime me ambasadorë për t’i mbështetur ndaj kundërshtarëve, por nuk i shoh të ndajnë ndjenjën e përdhunimit që i shkaktuan këto zgjedhje të gjithë shqiptarëve dhe as të bëjnë një analizë serioze, komplekse, historike e vetëkritike të politikave “krimi ndjell krimin” që na çuan tek ky përdhunim i ri, se çfarë vërtetuan dhe çfarë përgënjeshtruan këto zgjedhje në raport me qëndrimet e tyre parazgjedhore, as se çfarë duhet të korrigjojnë dhe në cilin drejtim. Metaforikisht konstatoj një miopi - kopje e miopisë së fitimtarëve, - që nuk i le ta shohin nga jashtë bordit ku ndodhen gjendjen dhe trajektoren e anijes ku po lundrojmë të gjithë. E pra, të merresh me atë se kush do të ishte më i aftë për t’ia marrë drejtimin e anijes Edi Ramës pas katër vjetësh dhe jo me batimin dhe trajektoren e frikshme të saj nën peshën gjithnjë e më të rëndë të politikës “krimi ndjell krimin” do të thotë të mos kuptosh asgjë ose të kuptosh, por të bësh sikur nuk kupton për shkak interesash meskine. Debati dhe projektet që duhen bërë sot në kampin opozitar nuk janë ata se çfarë duhet bërë për të marrë timonin e anijes pas katër vjetësh, por se çfarë duhet bërë ditë për ditë, duke filluar nga dje, për t’i rezistuar politikës “krimi ndjell krimin”. Vetëm kështu mund të evitohen dy rreziqe që i kanosen anijes në këtë lundrim anormal, mbytja e saj përfundimtare ose kthimi i vitit famëkeq 97 kur një popull, që nuk u lejua t’i korrigjojë institucionet e pushtetit me votën dhe opozitën e tij, i korrigjoi ato me flakë. (Panorama, 7 qershor, 2021)

 

Një ëndërr amerikane me sy hapur

 

Një ëndërr amerikane me sy hapur

Nga Fatos Lubonja

Pas shpalljes së Berishës “non grata” nga Departamenti i Shtetit, nëpër media (dhe jo vetëm) ka filluar të qarkullojë një tezë që vlen të komentohet. E kam fjalën për tezën, sipas së cilës pas Berishës e ka radhën Meta e se goditja amerikane ndaj këtyre të dyve nuk duhet parë thjesht si vazhdim i atij teatrit absurd politik me hapa para për të bërë mbrapa, që kemi 30 vjet që e shohim, me aktorë shqiptarë dhe ndërkombëtarë, por se kemi të bëjmë me një plan tepër serioz, të mirëmenduar nga amerikanët, të cilët kanë vendosur ta bëjnë më në fund Shqipërinë një shtet ku të gjithë të jenë të barabartë përpara ligjit.

Sipas këtij plani, do të kemi në vazhdim shpalljen “non grata” të disa socialistëve të rëndësishëm dhe kjo nuk është veçse faza e parë, sepse në fazat e tjera do të shikojmë mrekullira. Ajo Reforma në Drejtësi, aq e sharë kohët e fundit si e dështuar, do fillojë t’i arrestojë gjithë të këqijtë e këtij vendi – ku radhën shumë shpejt e ka Rama – e në jetën shqiptare do të fillojë një erë e re nën shenjën e drejtësisë e mirësisë.

Aftësia njerëzore për të shpresuar – sipas asaj fjalës “Sa kam shpirt, kam shpresë” – po e përhap me shpejtësi këtë superplan të ri. Si çdo iluzion apo “gënjeshtër vitale”, siç do ta quante Ibseni, ëndrra na ndihmon të jetojmë, por gjykoj se nuk bëjmë keq edhe të dyshojmë sepse njërin sy mund ta mbajmë mbyllur për të ëndërruar, por tjetrin është mirë ta mbajmë hapur. Përndryshe, të ecësh me të dy sytë mbyllur, do të thotë të ëndërrosh me sy hapur për të përfunduar në ndonjë greminë.

E, pra, me syrin e hapur, unë shoh disa probleme për sa i përket besueshmërisë së këtij plani “amerikan”, për përhapjen e të cilit nuk përjashtohet të punojë edhe ndonjë amerikan. Po përmend vetëm tri probleme.

Së pari, në përhapjen e këtij plani përmendet edhe fjala e ambasadores amerikane para zgjedhjeve, kur u tha shqiptarëve: “Nëse doni ndryshim, shkoni votoni” dhe pas zgjedhjeve: “Shqipëria po ndryshon”. Sipas opozitës, fraza e parë duhej interpretuar se Amerika po nxiste fitoren e opozitës. Sipas fituesve, kjo u përgënjeshtrua, pasi sipas tyre amerikanët kishin parasysh se vetëm rilindësit mund të sjellin rilindjen në Shqipëri. Sipas shpresëndërtuesve, të dyja palët gaboheshin sepse amerikanët po vepronin sipas asaj që Hegeli e quan “dinakëria e arsyes” d.m.th. kur e arsyeshmja, e mira, e çan rrugën nëpërmjet të paarsyeshmes, së keqes. Ndryshe, kur rruga për në Parajsë kalon nëpërmjet Ferrit. Amerikanët, pra, sipas tyre, vërtet e mbyllën njërin sy ndaj ndryshimit të njëanshëm që Rama i bëri Kodit Zgjedhor; ndaj nxjerrjes nga zyrat shtetërore të të dhënave private të zgjedhësve për t’ua dhënë ato patronazhistëve të partisë së tij; ndaj bashkëpunimit të këtyre, edhe nëpërmjet Policisë, me krimin e organizuar për blerjen e votës etj., krime që pamë gjatë këtyre zgjedhjeve, por këtë e bënë në emër të “dinakërisë së arsyes”. Pra, synimi i tyre i vërtetë ishte dhe është që, nëpërmjet Ramës, të eliminonin Berishën dhe Metën që pastaj ta kenë më të lehtë eliminimin e Ramës, ose, ose, që ta detyrojnë Ramën që të eliminojë kriminelët, me të cilët bashkëpunoi për të grabitur votën. Me syrin tim të hapur, unë e shoh shumë të arsyeshme këtë dinakëri për të qenë e vërtetë!

Së dyti, nëse do të pranojmë se ekziston një projekt i tillë, duhen shtruar disa çështje teknike të tilla si: a kemi mjaftueshëm prokurorë dhe gjyqtarë për t’i hetuar dhe gjykuar tërë politikanët e korruptuar shqiptarë; a kemi mjaftueshëm burgje për t’i futur të gjithë; a kemi mjaftueshëm policë për t’i ruajtur? Jo vetëm, por a do të gjejmë dot politikanë të ndershëm për ta qeverisur Shqipërinë nëse do të pastrohen të gjithë të korruptuarit? Mos duhet ta bëjmë së pari Shqipërinë shtet të SHBA? Dhe për këtë a mos duhet më së pari të bëjmë bisedime edhe me partnerët tanë europianë? Përsëri me syrin e hapur, unë shoh se nuk ka asnjë parapërgatitje teknike amerikane për vënien në jetë të këtij plani në krahasim, me të cilin vetingu i gjyqtarëve dhe prokurorëve duket si një lodër fëmijësh. Vetëm nëse shpresëndërtuesit shqiptarë i ngatërrojnë këto përgatitje teknike me manovrat ushtarake “Defender 21”.

Së treti, dhe më e rëndësishmja: a kanë menduar ndopak shpresëndërtuesit tanë se amerikanët kanë goxha përvoja të hidhura për të menduar se edhe sikur të arrihet të pastrohet, nëpërmjet këtij operacioni, gjysma e shqiptarëve të këqij, prapë nuk ka garanci se gjysma e mbetur nuk do të sillet njëlloj si tjetra, sepse, ashtu sikurse demokracia, edhe drejtësia nuk mund të eksportohet (mjaft të kesh parasysh se çfarë kanë kombinuar në Kamboxha kur rrëzuan Sihanukun, në Afganistan kur mbështetën talebanët apo në Irak kur hoqën Sadamin)?

Prandaj, unë jam gati të vë bast me të gjithë ata që shpresojnë e besojnë se pas Sali Berishës dhe Ilir Metës, SHBA shumë shpejt do të na heqin qafe Edi Ramën e në Shqipëri do të triumfojë drejtësia se kjo është një ëndërr amerikane me sy hapur, që po ta interpretosh drejt flet për një humnerë padrejtësish, në të cilën po rrokullisemi përditë e më thellë. (Panorama, 31 maj 2021)

Rrotacioni si frenim për të mundësuar kthesën

 

Përpara se të shkruaja këtë analizë parazgjedhore, vendosa të lexoj çfarë kam shkruar nëntë vjet më parë në prag të zgjedhjeve të vitit 2013. Vura re, edhe me një farë habie, se problematika thelbësore ka mbetur po ajo, por, duke u thelluar në manifestimin e saj sot, arrita në përfundimin se jemi në një spirale zbritëse me një përshpejtim të dukshëm rënieje në krahasim me nëntë vjet më parë.

Dilema bashkim apo pastrim

Duke analizuar aktivitetin e opozitës së asaj kohe (PS), vërej se brenda saj ka pasur dy qëndrime. Sipas njërit, kali kryesor i betejës elektorale duhet të ishte lufta kundër autoritarizmit të Berishës, kapjes prej tij të institucioneve, krijimit të monopoleve, prandaj duhej bërë një koalicion opozitar sa më i gjerë, duke përfshirë edhe LSI-në, që kishte qenë pjesë e maxhorancës.

Sipas tjetrit, të formuluar kryesisht nga Ben Blushi, opozita duhej të bënte koalicion me zgjedhësit, jo me partitë e vogla, aq më pak me LSI. Këtë dualizëm e kam quajtur “dilema bashkim apo pastrim” në kuptimin që nëse nga një anë “bashkimi”, në emër të mbrojtjes nga rrezikimi i themeleve të demokracisë, nënkuptonte bashkimin me Ilir Metën e akuzuar për korrupsion (por edhe mundësi më të mëdha organizative, financiare e mediatike për të fituar zgjedhjet), më anë tjetër, “pastrimi” i duhej opozitës për të fituar besimin e humbur të zgjedhësve të thjeshtë të zhgënjyer nga politika e sistemit oligarkik të ngritur (por me rrezikimin e humbjes së zgjedhjeve).

Si përfundim kam shkruar se:

“Një dalje e PS në zgjedhje përkrah LSI, sigurisht do të jepte sinjalin se pak gjë do të ndryshojë në Shqipëri për sa i përket korrupsionit, por do të ishte sinjal i qartë për elektoratin se autoritarizmi i Berishës, rreziku i kapjes prej tij i të gjitha institucioneve i ka bashkuar të gjithë”, prandaj “fushata do të duhej të impostohej si luftë kundër autoritarizmit dhe do të kërkonte premtime konkrete nga opozita e bashkuar për vendosjen dhe forcimin e institucioneve të pavarura”.

Pra, kam qenë për bashkimin, duke paralajmëruar se vërtet “në këtë rast koha e “pastrimit” […] do të shtyhet”, por “pa demokraci është vështirë të mund të realizohen edhe gjëra të tilla”. (“PS, bashkë apo vetëm” Panorama, 11 prill 2012)

Dilema evolucion apo revolucion

Vërejtja më serioze që më ka ardhur ndaj këtij shkrimi, ishte ajo se më mirë të fitonte edhe një herë PD, që pastaj bashkë me Berishën e mandatit të tretë të rrëzohej e gjithë kasta e korruptuar në pushtet, sepse përndryshe ky lloj rrotacioni Berisha-Rama-Meta-Berisha- e kështu me radhë – do t’i shërbente sistemit si fasadë, ndërkohë që duhej grisur kjo fasadë në mënyrë që ta shihnim qartazi egërsirën e sistemit të grabitjes, që këto banda kanë ngritur së bashku e të dimë më mirë se kë të luftojmë e si ta luftojmë. Në shkrimin pasardhës i jam përgjigur këtij argumenti duke u shprehur se:

“Megjithëse i kam quajtur ‘banda’ dhe jo ‘parti’” dhe “kam folur për nevojën e distancimit nga të dyja në emër të diçkaje të re” prapë kisha shumë rezerva ndaj variantit të sugjeruar, pasi “vështirë të lindë një lëvizje e re, e shëndoshë, në një vend të zhytur në një proces krize dhe degradimi si ky i yni” se me “një rini gjithnjë e më të paarsimuar, gjithnjë e më të frustruar, gjithnjë e më të lidhur me krimin […] vështirë të imagjinosh se prej saj mund të lindë një lëvizje që mund të na sjellë më shumë liri, demokraci e shtet ligjor”.

Zgjidhja që kam propozuar, ishte ajo që propozoj edhe sot, se duheshin bërë të gjitha përpjekjet që partitë/banda “të reshtin luftën asgjësuese për kontroll të plotë të territorit dhe pushtetit dhe të kthehen në parti të kontrollueshme nga drejtësia, të kontrollueshme nga mediat, të kontrollueshme edhe nga zgjedhësi nëpërmjet votës së tij”. (Dilema evolucion – revolucion, “Panorama”, 18 prill 2012).

* * * 

Sot, pas nëntë vjetësh, konstatoj se dilemat “bashkim apo pastrim”, “evolucion apo revolucion” mbeten po aq, madje edhe më të debatueshme kur flasim për Ramën e sotëm sesa për Berishën e djeshëm.

Ashtu si edhe tetë vjet më parë, ka që thonë se është më mirë ta marrë Rama edhe një herë, që pastaj të ndodhë pastrimi dhe ndëshkimi nëpërmjet një force të re (japin edhe shembullin e VV në Kosovë) dhe syresh që kërkojnë bashkimin e opozitës kundër autoritarizmit, kapjes së institucioneve, krijimit të monopoleve nga ana e Ramës.

Personalisht, duke u nisur edhe nga përvoja e zhgënjimeve me dy lëvizjet për pastrim që lindën në katërvjeçarin e parë (ajo e Bojaxhiut dhe “Libra” e Blushit) dhe nga konteksti që po jetojmë, përsëris nevojën për bashkim opozitar të partive/ banda të sistemit në emër të frenimit të rrëshqitjes në një spirale zbritëse gjithnjë e më të rrezikshme në kuptimin e demokracisë, por edhe atë ekonomik.

Argumenteve që kam dhënë para tetë vjetësh në favor të këtij opsioni dua t’u shtoj disa krahasime që tregojnë se rreziku Rama i sotëm është edhe më i rëndë se rreziku Berisha i para tetë vjetëve, duke e bërë gjithnjë e më të vështirë edhe lindjen e forcave të reja të pastrimit:

– Para tetë vjetësh, Berisha nuk ishte i vetëm në pushtet, por kishte edhe LSI-në e Metës në koalicion, çka e bënte pushtetin e tij më të dobët në krahasim me Ramën sot. Në fakt, mjaftoi një kalim i Metës në krahun tjetër dhe ai humbi shanset e fitores.

-Grupet më të fuqishme dhe më influente të vendit, oligarkët, ishin edhe ata të ndarë, Berisha kishte të vetët, Meta të vetët, por edhe Rama ruante lidhjet me oligarkët që kishte mbështetur gjatë më se një dekade kryetar bashkie. Sot kontrollohen të gjithë nga Rama.

– Në atë kohë, mediat më të rëndësishëm të vendit, “Top Channel” dhe “Klan”, ishin në dy pole të ndryshme, kurse sot kontrollohen nga Rama së bashku me thuajse gjithë të tjerat.

– Drejtësia vërtet kontrollohej nga Berisha, por brenda saj kishte edhe njerëz të Metës, madje edhe njerëz të PS, kurse sot kontrollohet pothuajse tërësisht nga Rama.

– Të fortët e krimit të organizuar vërtet kanë qenë më afër maxhorancës së asaj kohe, por bashkëpunimi i tyre me maxhorancën e Ramës, veçanërisht në mandatin e dytë, ka njohur një hop cilësor të frikshëm si në kapjen e shtetit, ashtu edhe të ekonomisë që, nëpërmjet pastrimit të parave në ndërtim, po e çojnë drejt një flluske me pasoja të paparashikueshme.

– Asokohe, opozita (PS) ishte më e fuqishme se kjo e sotmja dhe kishte një pjesë të mirë të pushtetit lokal, kurse sot është më e dobët, ndërkohë që pushteti lokal është 100% në duart e Ramës.

– Elita intelektuale shqiptare, shoqëria civile, për aq sa mund të flitet për të tilla, para tetë vjetësh ishin më të pakapura nga maxhoranca dhe më pluraliste sesa sot. – Populli shqiptar sot është më i zhgënjyer nga politikanët se para tetë vjetësh (edhe nga forcat e reja që ka provuar të mbështesë), më i dorëzuar. Ikja si rrugë shpëtimi, shumë më e madhe sesa para tetë vjetësh, e ka shtuar dobësinë e tij reaguese.

Për të gjitha këto që rreshtova, gjykoj se Shqipëria ndodhet në një pikë më të ulët se në 2013 të një spiraleje, e cila ka kohë që zbret drejt një fundi të rrezikshëm për shkak të thellimit të sistemin oligarkik – kriminal që kemi ngritur, duke i ngushtuar gjithnjë e më shumë liritë politike dhe ekonomike e për pasojë edhe hapësirat për lindjen e lëvizjeve të reja antisistem.

Sipas meje, mandati i parë Rama – Meta shërbeu për ta frenuar sadokudo këtë zbritje, që do të kishte qenë edhe më e shpejtë me një Berisha 3, madje krijoi edhe mundësinë e lindjes së lëvizjeve të reja, por me Rama 2 të vetëm në timon ajo është përshpejtuar frikshëm. Rrotacioni duhet për të frenuar përplasjen me fundin e pusit të kësaj spiraleje.

Më parë duhet frenimi që të mund të merret edhe një kthesë e mundshme. Pa metafora, me këtë kam parasysh se një mandat i tretë i Ramës do ta kriminalizojë edhe më shumë bandën e tij dhe sa më shumë të kriminalizohet aq më shumë, për të evituar rënien nga pushteti, do të thellojë politikat e krimit që ndjell krimin, duke ngushtuar hapësirat e lirisë dhe duke fryrë flluskën e ekonomisë kriminale që e mban në pushtet. 

Poeti gjerman Hölderelin thotë se “Atje ku rritet rreziku, rritet edhe ajo që na shpëton”. Nuk di se sa vlen kjo për shqiptarët, që historikisht e kanë kërkuar shpëtimin individualisht dhe nga të huajt, por di të them se lejimi i rritjes së mëtejshme të rrezikut Rama mund të na sjellë një shpëtim të padëshiruar nga të gjithë, atë nëpërmjet shkatërrimit. (Panorama, 29 mars 2021)

 

Vetëvendosja si shpresë dhe një rezervë për “krej dhe drejt”

Realiteti si në Shqipëri edhe në Kosovë po ndeshet sot me disa probleme thelbësore të akumuluara – përtej akumulimit të mëkateve të personave që na kanë qeverisur - që bëjnë thirrje për ndryshim.

Le të rendis disa nga këta:

- Kriza morale, politike, kulturore e krijuar nga një kapitalizëm i egër neoliberist, konsumist, i deformuar rëndë nga kombinimi i tij me korrupsionin, mungesën e shtetit të së drejtës, të mediave të lira dhe (në Shqipëri veçanërisht) ekonominë e trafiqeve të drogës.

- Kriza e ndeshjes me globalizmin që në kushtet e varfërisë, paaftësisë dhe krimit rrezikon t’i shpërbëjë të dy vendet tona të vegjël dhe të brishtë në hapësira për shfrytëzim të shfrenuar me rrënim të trashëgimisë natyrore, kulturore, shpirtërore, indit social etj.. 

- Sundimi i një elite politike kulturore që e ka tjetërsuar pushtetin si shërbim ndaj publikes në kapje të shtetit në funksion të bizneseve e interesave private të veta dhe të klientelës së vet. 

- Ikja në këto kushte jashtë vendit për të mbijetuar e njerëzve të papërfaqësuar nga kjo elitë dhe të pambrojtur nga institucionet e këtij shteti të kapur.

- Mos aftësia apo mos interesi për t’u emancipuar nga kujdestaria apo protektorati i ndërkombëtarëve të cilët, rëndom, në funksion të interesave gjeopolitike apo të bizneseve të shteteve që përfaqësojnë kanë një aleancë me elitën e korruptuar në pushtet.

Sigurisht të dy vendet kanë edhe problemet e veta specifike. Për Kosovën do të përmendja ato të pazgjidhura lidhur me njohjen ndërkombëtare, ato të njohjes reciproke me Serbinë si dhe ato të krimeve të Luftës. Për Shqipërinë do të theksoja problemin e narkoshtetit që e ka çuar vendin në një stad shumë më të avancuar sesa në Kosovë përsa i përket shtetit të kapur dhe autoritar. Por do të thoja se ky problem i Shqipërisë mbetet kërcënim i hapur edhe për Kosovën, jo vetëm për shkak të ndikimit të madh që ka Shqipëria në Kosovë, por edhe sepse ky stad i Shqipërisë mund të mbërrijë edhe në Kosovë, nëse do të vazhdojnë problemet që përmenda më sipër. Sepse një ekonomi e përqendruar në pak duar dhe e dështuar përsa i përket aftësisë për prodhim, kompeticion dhe respektim të ligjit  mund të degjenerojë lehtë në ekonominë e narkotrafiqeve sëbashku me të gjitha rreziqet për demokracinë, meritokracinë, ekonominë e qëndrueshme që sjell bashkëpunimi politikë - biznes - krim, që po shfaqen sot në mënyrë dramatike në Shqipëri. 

Ndër partitë politike shqiptare që kanë qenë në pushtet këtej dhe andej kufirit, po të vesh re, problemet që rendita nuk artikulohen si probleme që kërkojnë riformulime themelore të programeve të tyre politike. Ato më së shumti konsiderohen si vështirësi të tranzicionit apo mëkate liderësh të caktuar dhe, si rrjedhojë, nuk shohim të paraqesin programe politike për ndryshimin e këtij realiteti përveçse reformës në drejtësi të imponuar nga ndërkombëtarët që në fakt ka dështuar më herët në `Kosovë dhe tashmë në Shqipëri.

 E vetmja parti që jo vetëm i ka denoncuar problemet që përmenda, por edhe premton t’i përballojë duke ofruar edhe një program alternativ është Vetëvendosja e Albin Kurtit. 

Ja pse gjykoj se një votë për Vetëvendosjen në 14 shkurt do të ishte një votim për të mbajtur gjallë një shpresë për ndryshim jo vetëm për Kosovën, por edhe për Shqipërinë.

***

Cila është rezerva  lidhur thirrjen e saj “krejt dhe drejt”. Kjo thirrje që nënkupton se i duhet dhënë i gjithë pushteti Vetëvendosjes në mënyrë që të bëhen punët drejt përmban një rrezik mossuksesi, përveçse autoritarizmi, që duhet mbajtur parasysh. Është shumë thjeshtëzuese ta ndash popullit “e mirë” nga elitat dhe institucionet “e këqija”, pra kur popullit i thuhet se fajin e kanë elitat e korruptuara duke i përcaktuar armikun kundër të cilit duhet të bashkohet. Në fakt e keqja që duhet ndryshuar është shumë më komplekse sepse, tek e fundit, synohet të ndryshohen shumë nga ata që cilësohen si armiq çka do të thotë, në një kuptim më të thellë, se synohet të ndryshohet vetë populli “i keq” që i ka pjellë, votuar dhe mbështetur dhe që, me siguri, do t’i mbështesë në masë të konsiderueshme edhe në këto votime. Pra, në emër të një ndryshimi që synon edhe rritjen e demokracisë si pushtet i pupullit duhet nisur nga parimi se, për ta përmbushur demokracinë nuk duhet ta thjeshtësosh, por ta ndërlikosh. Që do të thotë se për ta bërë të flasë e vendosë popullin zërat e tij  duhen shumëfishuar, se duhet të ketë polifoni dhe jo një solist të vetëm.(Panorama, 11 shkurt 2021)

Shqiptarët dhe përbindëshi që shembi Teatrin (refleksione nga përpunimi i zisë)

Prej vitesh nuk e kam dëgjuar më shumë sesa pas prishjes së Teatrit përdorimin e fjalës “monstër” nga të njohur e të panjohur. Epidemia e fjalës filloi me indinjatën ndaj paturpësisë dhe arrogancës me të cilën Erjon Veliaj paralajmëroi shembjen e tij në një intervistë në "Syri Tv" ku kishte, minimumi, dy gënjeshtra në çdo fjali. “Ky është një monstër” – nisa të dëgjoj që të nesërmen – nga njerëz që flisnin me një ndjenjë urrejtje të tillë sa, sikur ta kishin në dorë, do ta shkelnin me këmbë pa pikë mëshire këtë “mashtrues”, “qelbësirë”, “lëpirës” e me radhë. Pas shembjes Veliaj gati u harrua dhe epidemia e fjalës, si një vjellje, si një mallkim, iu qep me një virulencë edhe më të madhe  “kryemonstrës”, serial killerit të trashëgimisë kulturore të Tiranës,  Edi Ramës. Nuk e mohoj që edhe unë u kaplova nga ndjenja të ngjashme që më çuan tek përdorimi i kësaj fjale. E kapa veten disa herë duke u përgjigjur se isha më në gjendje të kuptoja një përdhunues apo edhe një vrasës sesa "këta lloj monstrash". 

Ndërkaq, përgjatë përpunimit të zisë për Teatrin, në përpjekjen për të vendosur një lloj paqeje shpirtërore, intuita më tha se pikërisht tek paaftësia për t’i kuptuar këta “monstra” qëndronte vuajtja ime dhe e shumë të tjerëve. Në fakt, të thuash “ky është monstër” në thelb do të thotë ta trajtosh të keqen si një gropë të zezë, të pakuptueshme nga inteligjenca njerëzore. Kështu iu ktheva pak nga pak aplikimit të mësimit të vyer që na jep filozofi që ka vuajtur tërë jetën padrejtësinë e të fuqishmëve, Spinoza, i cili thotë: “Mos i përqesh veprimet e njerëzve, mos u qa, mos i urre ata, por kuptoi” – pa mundur, megjithatë, të mos i kthehem edhe idesë se ndaj “këtyre monstrave” vlen më shumë ajo që do të thoshte për ta Primo Levi: nëse t'i kuptosh do të thotë t'i justifikosh, atëherë më mirë të mos i kuptosh fare.

Sot për sot jam midis këtyre dy qasjeve, çka më duket më e drejtë, sepse jam i bindur se kundër të keqes nuk mund të reagojmë vetëm pasivisht, duke e kuptuar, por edhe aktivisht, duke e luftuar, për çka na duhen energjitë që na japin emocionet, ndër të cilët edhe ata të urrejtjes ndaj të keqes. Por, meqenëse këta muaj, në përpunimin e zisë, emocionet na kanë dominuar, - prandaj dhe përdorimi kaq shpesh i fjalës monstër - gjykoj se ia vlen t’i kthehemi edhe arsyes  me idenë se të kuptosh të keqen është e nevojshme për të ndërtuar instrumente për të vepruar kundër saj. 

***

Një vërejtje psikanalitike ndaj  përdorimit të fjalës “monstër” kundër dikujt është ajo se ne e bëjmë këtë pasi, thellë thellë, refuzojmë të shohim/pranojmë “monstrën” brenda nesh. Dikush do të ndërhynte të më thoshte: si guxon e thua se edhe unë qenkam një monstër si këta! Jo zotëri, këtë mbaje për vete! Në këtë pikë përgjigja ime (edhe ndaj vetes) është: po mirë, a  do të mund të ndodhte një krim i tillë vetëm për shkak të një “monstre” si Veliaj dhe një “kryemonstre” si Edi Rama? Mirë se këta qenkan monstra, po ata 60 këshilltarët bashkiakë që firmosën urdhër/vendimin për shembjen e Teatrit, ndër të cilët edhe neurologia e njohur Rakacolli, monstra janë? Po ata 50 aktorët, me në krye Robert Ndrenikën, që bënë peticion në favor të shembjes? Po ata specialistët e Institutit të Ndërtimit që kanë hartuar aktekspertizën e rreme sipas të cilës Teatri duhej shembur? Po ato dy gratë ministre kulture njëra pas tjetrës. Po ajo gruaja që drejton Institutin e mbrojtjes së Monumenteve? Kaq të ndryshëm nga ne qenkan këta? Mund ta zgjasja listën duke shtuar ministrin Sandër Lleshi dhe policët e tij, që nxorën me dhunë nga Teatri aktorët në 4 të mëngjesit, biznesmenët si Fusha që qëndrojnë prapa këtyre projekteve, për të mbërritur deri tek fadromisti që drejtoi krahun mizor të fadromës kundër godinës historike. Kur mendon gjithë këtë ushtri duket se ose duhet të pranojmë se jetojmë në një vend monstrash, e t’i nënshtrohemi këtij fataliteti, ose të kuptojmë fenomenin për ta luftuar. 

***

Në këtë pikë le të hap një paranteze rreth kuptimit të fjalës “monstër”.

Veçanërisht pas rënies së komunizmit, që nuk e lejonte kronikën e zezë, ne kemi filluar ta përdorim shpesh këtë fjalë, të ndikuar nga përdorimi i saj - në trajtën “monstre” nga frëngjishtja apo “mostro” nga italishtja, - për individë që kanë kryer krime të pazakonta të tipit të serial killerave. Pra është një fjalë që përdoret kryesisht për individë. Kurse me fjalën koresponduese (më shqipe) “përbindësh” ne kemi parasysh edhe një koncept figurativ si p.sh një qenie  mbinjerëzore nga trajta fizike, të stërmadhe, me shumë këmbë e shumë koka.

Kuptohet se arsyetimi që bëra mbi shumësinë e autorëve të prishjes së Teatrit na çon tek fjala “përbindësh”.  Prandaj më poshtë do të përdor edhe fjalën monstër edhe përbindësh.

 

Rinocerontizimi

Si person i përfshirë në mbrojtjen e Teatrit që kur Edi Rama tentoi për herë të parë shembjen e tij di të them se, asokohe, jo vetëm thuajse të gjithë aktorët ishin kundra shembjes, por edhe brenda partisë së tij ai ishte thuajse i vetëm. Sigurisht ndryshimi i këtij raporti, që çoi deri tek shembja, nuk buron ngase ka rënë vlera e Teatrit, pasi monumenteve të kulturës, me kalimin e kohës, u rritet vlera. As pse ka rënë ndjeshmëria e njerëzve ndaj trashëgimisë, sepse, përndryshe,  "kryemonstra" nuk do të kishte dalë më 2013 me premtimin elektoral për ristrukturimin tërësor të Teatrit - në të njëjtën linjë me premtimet e viteve kur u ngjit në pushtet me parullën “Kthim në identitet”.

Po çfarë ka ndodhur atëherë? Si u bë e mundur shembja?

Kur më del parasysh kategoria jo e vogël në numër e personave që më herët i kam dëgjuar ta etiketojnë Ramën “monstër” dhe që sot i shoh të rreshtuar në krah të tij, them se, për të kuptuar se çfarë ka ndodhur, na ndihmon shumë aftësia që ka letërsia për të shprehur gjëra që nuk arrijmë t’i përkufizojmë, për shkak të kompleksitetit të së vërtetës së tyre. Në këtë rast leximet më çojnë tek drama e Ionescos “Rinoceronti” - metaforë e shpërndërrimit të njeriut gjatë diktaturës naziste - ku i shohim njerëzit të shndërrohen në rinocerontë, derisa nuk mbetet më këmbë njeriu përveç protagonistit, i cili, edhe ai, bërtet në fund të dramës: “dua të shndërrohem, dua të shndërrohem!”, por nuk mundet. Kjo metaforë na shtyn të shtrojmë, veç të tjerash, edhe pyetjen se çfarë ndodh tek njeriu kur, individualisht, fillojnë i dalin brirët e rinocerontit dhe, kolektivisht, bëhet gjymtyrë e së keqes, përbindëshit?

Kërkimi i përgjigjes së kësaj pyetjeje na çon tek debati mbi librin e Hannah Arendt “Banaliteti i së keqes”. Duke ndjekur “monstrën” Adolpf Eichman në gjyqin e tij të famshëm, Arendt  konkludoi se ai nuk ishte “as pervers dhe as sadist”, por “tmerrësisht normal”; se ai kishte vepruar si një burokrat i rëndomtë për t’u ngritur në karrierë. I zhytur në këtë proces ai kishte humbur aftësinë për të krijuar një distancë me urdhrat e dhëna nga eprorët dhe, akoma më keq, për të ndjerë empati ndaj viktimave, sepse kishte reshtur së menduari, së ngrituri vetmevete  pyetje mbi të mirën dhe të keqen e akteve të tij. Sipas kësaj teze njeriu që resht apo dështon së menduari mund të arrijë të kryejë deri gjenocid. Dhe problemi, sipas Arendt, qëndron në atë se gjatë nazizmit ishin të shumtë gjermanët si Eichman, të cilët, edhe ata, nuk ishin as perversë dhe as sadiste, por “tmerrësisht normalë”.  Por ky “normalitet”  - thotë ajo - “është shumë më i tmerrshëm se sa të gjitha krimet e marra së bashku”. Me fjalë të tjera, sipas kësaj teze, e keqja, e tmerrshmja, nuk qëndrojnë tek individët “monstra”, por tek një proces rinocerontizimi që në  një pikë vjen e na bëhet aq “normal”, saqë mund të na detyrojë të gjakojmë të kthehemi në rinocerontë për të mos u shqyer prej tyre. 

Kundërshtarët e tezës së mos-mendimit ngulmojnë se Eichman s’ishte aspak njeri që nuk mendonte, përkundrazi, sipas tyre, ai mendonte në funksion të një projekti që synonte triumfin e një vullneti kriminal. Gjithashtu, ata e qortojnë Arendt se i ka dhënë shumë rëndësi intelektualizmit tek njeriu, ndërkohë që ka pasur edhe shumë njerëz të thjeshtë, pa ndonjë aftësi të madhe reflektimi, që kanë refuzuar të kryejnë krime si ato të nazistëve. Pra, se e keqja duhet kërkuar tjetërkund nga mos-mendimi - ndoshta në mungesën e besimit tek Zoti apo frika e ndëshkimit prej tij psh..

Duke përdorur këtë kundërargument tek shkatërrimi i Teatrit dikush me të drejtë mund të më thoshte se, nëse flas për një numër të madh shqiptarësh që përdorin fjalën “monstër” për shkatërruesit, kjo nënkupton se nuk është mos-mendimi i tyre që i ka penguar ata ta mbrojnë Teatrin, por pushteti i të liqve, dhuna e një pakice që, si e tillë, ndoshta nuk duhen quajtur kope rinocerontësh apo përbindësh. Por përsëri ngrihet pyetja: si arriti kjo pakicë të dominojë shumicën, që praktikisht do të thotë të bëhet shumicë, e të kapë shtetin?

Gjykoj se fenomeni i rinocerontizimit - edhe ai që kemi jetuar në komunizëm edhe ky që po jetojmë sot - është shumë më kompleks se thjeshtëzimi i tij në ndarjen mekanike midis një pakice monstrash dhe një shumice që i nënshtrohet apo bindet atyre. Me rinocerontizimin duhet të kuptojmë procesin e shkallë-shkallshëm të shndërrimit të një pakice monstrash në një shumicë të përbindshme. Duke analizuar mekanizmat që përdor pakica në këtë proces, si dhe duke kërkuar të gjejmë se ku mbarojnë shndërruesit dhe ku fillojnë të shndërruarit; se  ku mbaron nënshtrimi dhe ku fillon bashkëpunimi, çfarë i bashkon e çfarë i ndan me njëri tjetrin do të gjejmë se përbindëshi është një organizëm i gjallë në lëvizje e ndryshim, i përbërë nga elementë që funksionojnë si pjesë organike e tij, të cilët, po t'i analizosh, kanë të përbashkët, në gjithë diversitetin e tyre, reshtjen e mendimin. Tek të gjithë këta, në mënyrë ndërvepruese, brirët e rinocerontit kanë filluar të mbijnë kur kanë reshtur së menduari apo besuari si individë dhe, po ashtu, bashkimi me tufën u ka paralizuar ballafaqimin e mendimeve apo besimeve individuale që mund të kenë pasur me aktet që kanë filluar të kryejnë duke u bërë pjesë e kësaj tufe. Prandaj ngulmoj se analiza e dallimit midis njeriut që mendon dhe atij që rresht së menduari, si dhe e mekanizmave konkretë, në një kontekst konkret, që çojnë tek mos-mendimi, mbetet fondamentale për të kuptuar fenomenin e rinocerontizimit që shkatërroi Teatrin dhe po shkatërron Shqipërinë. 

 

Shqiptarët dhe rinocerontizimi

Gazetari austriak Joseph Roth, pas një udhëtimi nëpër Shqipëri në vitin 1927, ka shkruar: “Një shqiptar më parë nxjerr pistoletën sesa të thotë mendimin e tij të vërtetë. Tutet se mos muret kanë veshë. […]  Kaq rrallë e thonë (shqiptarët) atë që mendojnë saqë, me kohën, humbasin çdo lloj opinioni të vetin dhe marrin vetëm atë të të tjerëve. Në fund të fundit për çfarë duhet pasja e një pikëpamjeje që mbetet e pathënë? Kështu, në vend të bindjes politike shfaqet ithtari, në vend të kujdesit për tjetrin, frika ndaj tij. Në këtë vend askush nuk është i sigurt, as qeverisësi as i qeverisuri. Në këtë gjendje nuk mund të ketë asnjë lloj opinioni publik – edhe sikur ky të ishte i lejueshëm.”

Dy janë fjalët kyçe që na jep Roth për të kuptuar shqiptarin që nuk mendon: “idhujtaria” dhe “frika”. Ato, si dy anë të së njëjtës medalje, nënkuptojnë reshtjen e mendimit ose për shkak të adhurimit të autoritetit idhull ose të frikës së daljes jashtë tufës së idhujtarëve dhe të linçimit prej saj.

Paradoksalisht Roth i ka shkruar këto opinione, kaq të vërteta edhe sot për shqiptarët, në një kohë kur Gjermania dhe pastaj Austria, vende që kanë pjellë kolosë të mendimit, po uzurpohej nga një bandë kriminale, që Brehti tek “Arturo Ui”, (e luajtur shpesh edhe në Teatrin tonë), e ka quajtur “Trusti i lulelakrës”, që prodhoi “monstrën” dhe "përbindëshin" e aftë të kryejë gjenocid. Kjo tregon se fenomeni i mos-mendimit nga “idhujtaria” dhe “frika”, që çon tek rinocerontizimi është universal, jo thjesht shqiptar. Por gjykoj se ai ndryshon sipas kohëve dhe vendeve.

Duke iu referuar përvojës sonë, do të shtoja diçka veçanërisht shqiptare në këtë fenomen. Kur shkruan se shqiptarët "e thonë kaq rrallë atë që mendojnë saqë, me kohën, humbasin çdo lloj opinioni të vetin dhe marrin vetëm atë të të tjerëve” gazetari Roth nënkupton sikur ata ta kenë pasur më herët një mendim të tyrin. Gjykoj se është më e saktë të thuhet se edhe më herët ata kanë pasur një mendim të diktuar nga një idhull apo frikësues tjetër, të cilin e kanë zëvendësuar me mendimin e një idhulli apo frikësuesi të ri. Kjo ndodh më rëndom tek shqiptarët për disa shkaqe historike, edhe më të hershme se komunizmi, ndër të cilët, - pa u zgjatur, por duke theksuar se meritojnë trajtesa të thelluara -  do të përmendja:

1. Injoranca, analfabetizmi që ka dominuar ndër shekuj në pjesën më të madhe të popullsisë për shkak të jetës së izoluar në zona periferike e të humbura ku depërtimi i qytetërimeve ku kanë bërë pjesë ka qenë i dobët

2. Dominimi i strukturës autoritare në familje, shoqëri, politikë ku fjala e të madhit shndërrohet në bindje e nderim kolektiv. 

3. Ndikimi i dobët i religjioneve, sa për shkak të jetesës së izoluar në zona periferike e të humbura, ku ato mezi kanë depërtuar, aq edhe pse në shekullin e XX ndjenjat, mendimi dhe vlerat fetare u dobësuan edhe më nga thirrja nacionaliste "feja e shqiptarit është shqiptaria" (që pastaj gati u asgjësuan nga ideologjia nacional - komuniste e regjimit komunist). 

4. Elitat politike, intelektuale, fetare, edhe për shkak të konteksteve historike, nuk kanë qenë në gjendje të zhvillojnë shqiptarin që mendon, dhe aq më pak të krijojnë ndarjen dhe dialogun kritik midis tyre si përfaqësues sferash, vizionesh dhe interesash të ndryshme të jetës materiale e shpirtërore të vendit. Ato janë mjaftuar me importimin nga jashtë të ideve dhe interesave të fuqive të kohës ose pranimin e diktatit të tyre, e janë legjitimuar e imponuar brenda vendit duke ushtruar monopolin e këtyre ideve e interesave “superiore” - së bashku ose duke “pastruar” deri në vrasje njëri tjetrin për zotërimin e këtij monopoli. (Me këtë nuk dua të them se s’na janë dashur idetë e të tjerëve, por se një gjë është t’i përdorësh ato në mënyrë krijuese dhe kritike, për të kuptuar më mirë realitetin tënd, dhe krejt tjetër është të krijosh idhujtarinë e tyre për të sunduar. )

Këtyre shkaqeve më të thella historike u duhet shtuar roli i veçantë degradues, përsa i përket mendimit, i diktaturës komuniste. Duke e ekstremizuar idhujtarinë dhe frikën deri në shkatërrimin e çdo lloj bindjeje individuale, diktatura e ekstremizoi paaftësinë e shqiptarëve për të kultivuar mendimet e pikëpamjet e tyre. Ajo krijoi një njeri tek i cili, në rastin më të mirë, zhvillohej aftësia për të mbajtur në publik maskën e predikuesit të pushtetit prapa të cilës fshihej mendimi autentik, i cili, në këto kushte, ose mbetej i pazhvilluar dhe i pafrytshëm, ose edhe vdiste pa lindur mirë. Por, në rastet më të përgjithshme, ky mendim nuk lindte dot fare tek njeriu i ri, duke i lënë vendin idhujtarit dhe të bindurit që nuk njeh mendim e besim tjetër. Roth, që ka përshkruar shqiptarët e kohës së mbretërisë, do të thoshte për shqiptarët e regjimit komunist se aq më pak u duhej atyre pasja e një pikëpamjeje që mbetej e pathënë, pasi mbajtja e saj në mendje i bënte të kishin frikë jo vetëm nga të tjerët, por edhe nga vetvetja.

Të strukturuar mendërisht sipas kësaj forma mentis,shqiptarët, me në krye intelektualët e tyre, i pamë, pas viteve '90, të kthehen thuajse të gjithë nga ateistë në besimtarë dhe nga komunistë në neoliberalë, pa i vënë fare në diskutim besimet apo “bindjet” që kishin pasur dhe propaganduar më herët dhe as ato që po përqafonin. I pamë të krijojnë idhujtarinë e frikën ndaj shefave të rinj të partive të reja, ashtu sikurse edhe ndaj fuqive perëndimore që zunë  shumë shpejt vendin e vëllezërve të mëdhenj lindorë. I pamë edhe ta pësojnë nga kjo paaftësi mendimi kritik- kur investuan në piramidat financiare rënia e të cilave shkaktoi një tragjedi kombëtare - por pa nxjerrë dot mësime.

Prandaj gjykoj se sot është më e saktë të flitet për një rinocerontizim të ri, për një kope të re mos-menduesish, me karakteristika të ngjashme, por edhe të ndryshme me paraardhëset.

 

Trusti i betonit dhe rinocerontizimi i ri

Përgjigja ndaj pyetjes se çfarë ka ndodhur që nga koha kur Edi Rama i kishte thuajse të gjithë kundër për prishjen e Teatrit është se asokohe - pas shpërbërjes së rinocerontizimit të piramidave, - sapo kishte filluar ngjitja në pushtet e “Trustit të betonit”, me të cilin nisi procesi i një rinocerontizimi të ri. Ky proces nuk ka mbaruar ende, por ka krijuar tashmë një përbindësh me shumë koka, stomakë, gjymtyrë, bishtra, që po shtrihet mbi gjithë Shqipërinë, jo thjesht duke kthyer në beton trashëgimi të vyera kulturore e natyrore, por, çka është më e rënda, duke ri-rinocerontizuar gjithnjë e më shumë shqiptarë që, pas rënies së diktaturës, dhe pas rënies së piramidave, patën iluzionin se po ktheheshin në njerëz, e se nuk do vazhdonin të lindnin e rrisnin rinocerontë. 

Në këtë pikë, në funksion të kuptimit të karakteristikave të këtij rinocerontizimi të ri, nuk mund të mos i rikthehem paradoksit të pakicës që bëhet shumicë. Siç e thashë, Edi Rama erdhi në pushtet duke premtuar ndërprerjen e betonizimit që sapo kishte filluar asokohe – sepse shumica e njerëzve nuk e aprovonte atë, duke fajësuar regjimin rinocerontizues që ngriti piramidat. Madje, edhe sot, megjithë përpjekjet trushpëlarëse të Trustit për të kultivuar idhujtarisë ndaj betonit, shqiptarët kanë vazhduar të duan më shumë barin se betonin. Por a do të thotë kjo se përderisa "Trusti i betonit" nuk ua ka imponuar dot njerëzve reshtjen e mendimit për barin, s'mund të flitet për një rinocerontizim të ri? Jo, është më e saktë të flitet për një rinocerontizim ndryshe, sepse, ndonëse është e vërtetë që shumicës i ka mbetur dashuria për barin duhet thelluar se pse kjo "e vërtetë" vlen kaq pak sa nuk arriti të mbrojnë dot as Teatrin dhe jo më avancimin masakrues që po bën betoni në tokën e bukur shqiptare.

Kur flas për reshtjen e mendimit në kohën e "Trustit të betonit" nuk kam parasysh fshirjen nga mendja e njerëzve të pikëpamjeve apo besimeve të ndryshme që mund të kenë për një çështje apo për një tjetër, - çka nuk e arrinte plotësisht as "Trusti i lulelakrës" - por reshtjen e të menduarit si proces i vazhdueshëm, i ditëpërditshëm, që mban gjallë atë që quhet vetëdije, ndërgjegje. Për këtë proces, ashtu sikurse edhe për dallimin midis dijes dhe vetëdijes, do të zgjatem më poshtë, por këtu vlen të ve në dukje një shembull se si psh. pikëpamja e shumë njerëzve se bari është më i bukur, më i mirë, më i shëndetshëm se betoni, me kalimin e kohës, duke mos u dëgjuar, është bërë e padobishme, dhe si e tillë ka mbetur gjithnjë e më e pathënë e, dora dorës, ka çuar në heqjen dorë prej saj deri në pezullimin e mendimit se duhet bërë diçka për të ndaluar avancimin e betonit.

Thënë kjo, duket të kemi parasysh se ka dallim midis “Trustit të lulelakrës” dhe “Trustit të betonit” edhe përsa u përket metodave të rinocerontizimit. Një dallim kryesor është ai ideologjik. "Trusti i lulelakrës" operonte me ideologjinë komunitariste të komunizmit që e lehtësonte futjen e njerëzve në trupin e një përbindëshi e që, për më tepër, jepte një interpretim determinist për zhvillimet historike duke e bërë vullnetin dhe mendimin e njeriut pasiv përpara ideve dhe vlerave që e udhëhiqnin në rrugën drejt të ardhmes “së shkruar”, veçanërisht ndaj pushtetarëve që  diktonin vlerat e qëllimet me pretendimin se zotëronin dijen e kësaj rruge dhe çelësin e derës së kësaj të ardhmeje; kurse “Trusti i betonit” mbështetet mbi ideologjinë liberale të kapitalizmit, që stimulon individualizmin, që e koncepton njeriun si krijues të vlerave dhe të qëllimeve të veta, të pa kushtëzuar nga ndonjë determinizëm historik, prandaj duket se stimulon vullnetin dhe mendimin e lirë duke e bërë më të vështirë rinocerontizimin e njerëzve.  Por, kur vlera e vetmenë mendjet e njerëzve bëhet paraja dhe kjo buron vetëm nga Trusti atëherë ajo mund të shndërrohet lehtë në një mjet të jashtëzakonshëm përbashkimi vullnetar rreth këtij burimi/qëllimi. Shqipëria kapitaliste e "Trustit të betonit" është shembulli më i përkryer i përbashkimit të njerëzve në një tufë rinocerontësh rreth parasë pa asnjë qëllim dhe të ardhme tjetër kolektive.

Gjithsesi, duke huazuar një term të Markuzes për sistemin kapitalist mund të thuhet se "Trusti i betonit" sundon duke ushtruar një lloj “tolerance represive”. Me fjalë të tjera kjo do të thotë se ai e krijon maxhorancën dhe shtyp në emër të saj duke toleruar. Së pari, ky “tolerim” qëndron në atë se, ndryshe nga Shqipëria socialiste e “Trustit të lulelakrës” ai i ka lënë kufijtë të hapur, duke i lejuar të ikin të gjithë ata që refuzojnë të rinocerontizohen. Së dyti, ai të lejon të kesh pikëpamje të ndryshme, madje edhe t'i shprehësh ato, madje, madje të protestosh në mbrojtje të tyre. Për shembull artistët u lejuan të protestojnë kundër shembjes së Teatrit, shumë intelektualë shprehën mendimet e tyre kundër. Por këta u "toleruan" deri në "pragun e tolerancës", në kuptimin biologjik të termit, si sasia e dozës së helmi që mund ta gëlltitësh pa t’u rrezikuar shëndeti. Por ama, siç u pa, në momentin kur Trustit i erdhi oreksi, e gëlltiti Teatrin sëbashku me protestat e aktorëve pa shumë problem. Kjo ndodhi sepse ai është fuqizuar tashmë nëpërmjet shtimit të tij trupor në një masë gjithnjë e më të madhe mos-menduesish. Vërtet sot ai nuk flet në emër të të gjithë popullit të rinocerontizuar, si ai i lulelakrës, por punon me ngulm që të sigurojë një shumicë e të flasë në emër të saj. Dhe këtë e arrin, sikurse e thashë, nëpërmjet idolatrisë së parasë tek një pjesë,dëbimit jashtë Shqipërisë të refuzuesve të tij, por edhe duke u përqendruar në dy nga mjetet kryesore që përdorte edhe "Trusti i lulelakrës": kontrolli në maksimum i ekzistencën së njerëzve, i “bukën e gojës” siç e quante përpara se të ri-rinocerontizohej aktori Robert Ndrenika dhe ngulitjes tek njerëzit të idesë se s'ka alternativë ndaj tij. 

 

Si dhe pse përbindëshi nuk mendon

Le të marrim në analizë disa gjymtyrë të përbindëshit. Po e nis me fadromistin që drejtoi nofullat e hekurta të fadromës kundër Teatrit. Këtë njeri, të fshehur në kabinën e tij të fadromës, e kemi imagjinuar si të kufizuar në  hallin e tij të sigurimit të bukës së kalamajve, që as nuk di ç’janë vlerat historike apo estetike të një ndërtese, dhe që as e ka ndjekur fare debatin mbi Teatrin. (Kështu kemi konsideruar edhe ata të Reneas, shefat e policisë etj.). Në fakt ne e kemi kuptuar dhe justifikuar fadromistin dhe nuk na ka shkuar mendja ta quajmë "monstër". Por pikërisht ky “kuptim” e “justifikim”, flet shumë për thelbin e problemit të mos-mendimit te përbindëshi. Ne nuk na shkoi fare në mendje ta pyesnim fadromistin: "çfarë ndjeve?" kur po shembje Teatrin, pyetje kjo e rëndësishme që filozofi Gunter Anders ia ka bërë pilotit që hodhi bombën mbi Hiroshima duke marrë një përgjigje që e ka tronditur: “Nothing, it was my job.” (asgjë, ajo ishte puna ime.) Pra, ka një kategori kaq të gjerë njerëzish që i konsiderojmë si krejtësisht të paaftë për të menduar për atë që po bëjnë, le më për të shtruar dilemën: ta zbatoj apo të mos e zbatoj urdhrin, apo për ta vënë në diskutim atë që kanë bërë, për të ndjerë pendesë, kërkuar ndjesë. Sigurisht këta jo se nuk mendojnë për familjen e interesin e tyre, por u mungon, - apo u është hequr - aftësia për të shtruar vetmevete dhe të tjerët pyetje, dilema për aktet që kryejnë. Tek kjo aftësi qëndron mendimi në kuptimin që i jep Arendt si "mbajtje përgjegjësie për botën", çka na kthen nga askushër në persona. Dhe problemi më i madh që kemi ne është se maxhoranca e stërmadhe e shqiptarëve jetojnë pa i shtruar këto dilema dhe pa i ndjerë fare këto përgjegjësi. Janë këta që përbëjnë masën trupore të përbindëshit.

Edhe më i dukshëm se tek fadromisti është mos-mendimi tek gjymtyrë të përbindëshit si mafiozët e trafikantët që, nëpërmjet pastrimit të parave të tyre të pista, janë bërë gjithnjë e më shumë burimi kryesor i fuqizimit të Turstit. A mund të mendojnë, në kuptimin e shtrimit të dilemave morale, individë që mbysin të tjerët me drogëra gjithfarëshe, që nxjerrin femra në rrugët e prostitucionit e vriten edhe me njëri tjetrin për para?

Në thelb i njëjti arsyetim vlen edhe për biznesmenët, që metaforikisht do t’i quaja stomaku i përbindëshit, (edhe) pa të cilët nuk do të ishte shembur Teatri. Sigurisht ata e kanë "vrarë" mendjen - shumë madje - për kalkulimin e fitimeve që mund të nxjerrin. Me siguri e kanë ndjekur edhe debatin dhe argumentet pro e kundër shembjes së tij. Por edhe kur e kanë ndjekur, ashtu sikurse Bjarke Ingels, arkitekti me famë botërore që u përfshi në këtë projekt, u ka ngecur mendimi tek kalkulimi financiar apo etja për famë duke dështuar së shtruari dilemat mbi përgjegjësitë morale historike që bart akti i tyre në shembjen e një ndërtese historike, në grabitjen e një hapësire publike dhe në përdorimin e parave të krimit. Në këtë kuptim edhe ata nuk dallojnë shumë nga fadromisti dhe trafikantët. Por nëse kemi parasysh se sa më e madhe liria aq më e madhe edhe përgjegjësia, duke ditur se këtyre nuk u rrezikohet buka e gojës së kalamajve, mos-mendimi rezulton shumë më kriminal.

Po çfarë mund të thuhet për ata pjesëtarë të elitës kulturore politike të vendit, që ndonëse nuk u mungojnë dijet  për vlerën e objekteve si Teatri dhe as ato mbi përfitimet e fëlliqura që qëndrojnë pas këtyre shembjeve - një pjesë madje edhe i kanë shprehur këto dije më herët, deri edhe me vepra artistike - me fjalët apo heshtjen e tyre u bënë pjesë e kësaj masakre bashkë me fadromistin, policët e Reneas, biznesmenët e trafikantët pas tyre, Veliajn, Ramën e me radhë? "Science sans conscience n'est que ruine de l'ame" thotë Rabelai. (Dija pa vetëdije nuk është veçse rrënimi i shpirtit). Ndoshta fjala kyçe për të kuptuar vendin dhe rolin e këtyre njerëzve të dijes tek përbindëshi është fjala mos-vetëdije, që në fakt mund të përdoret si sinonim i mos-mendimit. Të jesh, apo më saktë të bëhesh i vetëtitur do të thotë ta dish atë që di, të dish edhe limitet e asaj që di, edhe atë që i ke ditur gabim, edhe atë që nuk di, por, mbi të gjithë të shtrosh përditë dilemën nëse atë që di po e përdor për mirë apo për keq. Po ende, vetëm nëpërmjet vetëdijes ajo që dimë bëhet vërtet e jona dhe vetëm kur ajo bëhet e tillë na bën ta duam e të luftojmë për të. Kurse pa vetëdije, atë që dimë mund ta keqpërdorim lehtësisht, ashtu sikurse mund të keqpërdorim edhe tjetrin, duke e konsideruar vetëm si mjet në shërbimin tonë dhe jo si qëllim në vetvete - pa e kuptuar madje se po rrënojmë shpirtin. 

Frika e humbjes së punës, karrierës, privilegjeve, parave për studime jashtë shtetit të fëmijëve, shpërblimeve të premtuara, "nderet" e bëra, statusi e medaljet e fituara në sajë të bashkëpunimit me pushtetin  janë të gjitha mekanizma të njohura frenimi të vetëdijes. Me kohën këta mekanizma janë bërë mënyrë sundimi dhe mënyrë jetese madje edhe e edukimit të të rinjve aq sa sot duket sikur nuk investon më askush për krijimin e një vetëdijeje, por vetëm për të mësuar se si t’i përdorë fjalët dhe dijet për t’i shërbyer gënjeshtrës së pushtetit në emër të interesit vetjak. Shprehja  më eksplicite e këtij "rrënimi të shpirtit" është zhvillimi i asaj kulture që në shkrime të tjera e kam quajtur "e manipulimit dhe simulimit" ku dijet përdoren për të manipuluar të tjerët dhe jo për të kërkuar, së bashku me ta, të vërtetën; për të simuluar atë që nuk jemi dhe jo për të njohur e ndërtuar veten që jemi. 

Nëpërmjet kësaj kulture ka ndodhur dhe vazhdon të ndodhë rinocerontizimi i intelektualëve, ku edhe të heshturit luajnë rolin e tyre të rëndësishëm e të pazëvendësueshëm: atë të sfondit që i bën jehonë  uturimës së "injorancës në veprim" të përbindëshit.

 

A mendon Edi Rama?

Kur ngulmoj se Teatrin e shembi "përbindëshi" dhe jo "kryemonstra" Edi Rama, nënkuptoj me këtë se është e gabuar ta shikosh përbindëshin, siç mund të duket në vështrimin e parë, si një makineri që ky e përdor si të dojë e ku të dojë. Përbindëshi shëmbëllen më shumë me një trup organik ku koka dhe elementët e tjerë të tij nuk mund të kuptohen pa ndërveprimin e tyre. Në fakt, "Trusti i betonit" është po aq vepër e Ramës sa ç'është Rama vepër e Trustit; vullneti i tij sot nuk mund të jetë tjetër nga ai i Trustit sepse, që kur filloi karrierën politike, duke u bërë drejtues dhe instrument i "Trustit të betonit", Rama ka hyrë në një proces që ka shkuar tashmë aq larg, sa sot pyetja që ngrihet nuk është ajo se çfarë bën Edi Rama me "Trustin e betonit", por çfarë bën Trusti i betonit me Edi Ramën. Prandaj, ndryshe nga një gjykim i parë intuitiv se i vetmi që lejohet të mendojë tek përbindëshi është Edi Rama, atë nuk mund ta ndajmë nga përbindëshi mos-mendues, sepse jemi në një simbiozë që i ka bërë subjekt të vetëm. Dhe nëse themi se ky subjekt sot ka për kokë vendimmarrëse Edi Ramën duhet të shohim nëse kjo kokë mendon, në kuptimin që i dhashë mendimit, apo jo.

***

Thotë Lacani: “Një i çmendur që kujton se është mbret sigurisht është i çmendur, por është edhe më i çmendur një mbret që kujton se është mbret.” Kuptimi i kësaj fraze është se njeriu që ka idenë për veten si një identitet i vetëm, i pandryshueshëm, i mbyllur, i vetëmjaftueshëm dhe strehohet tek kjo ide, është në gjendje çmendurie narçizistike pasi kjo gjendje e shtyn të mos pranojë të tjerët që e identifikojnë ndryshe nga si e identifikon ai veten. Me "të tjerët" duhet të kemi parasysh jo vetëm "të tjerët" jashtë vetes, por edhe “të tjerët” brenda vetes që e shtyjnë të verë në dyshim unin e tij të mbyllur. Akti i Kainit që vrau Abelin, sipas Lacanit, i ka rrënjët tek ëndrra e narçizit për një identitet të mbyllur në vetvete. Ai e vrau të vëllanë sepse tek ai shihte, si në pasqyrë, një vete tjetër që nuk e duronte sepse nuk e dominonte dot. E pra, a mund të thuhet se mendon ky lloj njeriu? Jo. Sepse të mendosh  do të thotë të shtrosh pyetje, dilema me tjetrin brenda dhe jashtë vetes dhe të kërkosh t'u përgjigjes; me fjalë të tjera të zhvillosh dialog me veten dhe me të tjerët. Jo rastësisht një nga veprat më të mëdha në historinë e filozofisë, ajo e Platonit, është shkruar në formë dialogjesh. Në vend të këtij dialogu me të tjerët narçizi i mbyllur tek vetvetja zhvillon dhunën dhe agresivitetin ndaj tyre. Ai nuk dialogon, por vret - me vepra ose me fjalë - prandaj nuk mendon, por çmendon. Prandaj, ashtu si intelektualët pjesë e përbindëshit për të cilët shkrova më sipër, edhe Edi Rama është "dije pa vetëdije". Sepse vetëdija (autoconscienca), siç do të thoshte Hegeli, nuk mund të ndërtohet pa ballafaqimin me tjetrin, çka nënkupton se vetëm kur bëhemi të vetëdijshëm bëhemi qenie sociale dhe se vetëm kur jemi qenie sociale bëhemi të vetëdijshëm.

E gjithë arroganca me të cilën përbindëshi shoqëroi shembjen e Teatrit, mohimi i dialogut, megjithë thirrjet e ardhura nga brenda dhe jashtë vendit, në thelbin e vet janë akti i një subjekti të mbyllur, që refuzon të dialogojë me të tjerët; i një subjekti, që nuk mendon, por çmendon.

 

Si përfundim

Qenia e përbindshme që shkatërroi teatrin dhe po shkatërron Shqipërinë duhet konsideruar jo si një shoqëri, as si një komunitet, por si një kope njerëzish rinocerontë që e bën të tillë (kope) fakti se këta nuk mendojnë. Ajo është mishërimi i paralajmërimit që bën Aristoteli se “Kush kujton se mund të hyjë në një polis (qytet) dhe të jetojë aty i vetëm është ose kafshë ose zot.” Në çmendurinë e tyre këta rinocerontë, të përbashkuar fizikisht, por të izoluar nga njëri tjetri nga mungesa e mendimit, po marrin përpara çdo qenie njerëzore që ngulmon të mendojë duke refuzuar të futet në tufën e tyre shkatërrimtare. 

Shqipëria ka 30 vjet që përpiqet të dalë nga një traditë rinocerontësh kësisoj, Kainësh që vrasin Abelët  pasi nuk ndërtojnë dot dialog me veten dhe me të tjerët, dmth. njeriun që mendon. 

Si mund të dilet nga kjo e keqe? Duke futur brenda kësaj qenieje të përbindshme mendimin dmth, dialogun me veten dhe të tjerët - do të ishte përgjigja. Sipas psikoanalizës fenomenologjike kur ndërpritet ky dialog manifestohet sëmundja/çmenduria dhe kurimi, nëpërmjet seancave me psikoterapeutin, synon të riinstalojë pikërisht këtë dialog të humbur. Por a mund të instalohet dialogu në një subjekt që nuk e ka njohur kurrë atë dhe që sëmundjen e përjeton si shëndet, madje, ngulmon t'ua imponojë atë të gjithëve? Me fjalë të tjera: a mund të bëjnë efekt tek rinocerontët fjalë që u vijnë nga jashtë kur veshët i kanë të dyllosur nga brirët; dhe a do të mjaftonin këto fjalë, edhe sikur t'i dëgjonin, për  t'i nxjerrë nga vetizolimi ku një pakicë ndjehen mirë kurse shumica ndjehen si ata të burgosurit që nuk duan të dalin nga burgu pasi nuk fillojnë dot një jetë tjetër? Dyshoj se fjalët, - edhe këto që po shkruaj në këtë tekst, - mund ta kenë një efekt të tillë ndryshues. Çprej  2500 vjetësh Siddharta Gautama  (Buda) i këshillonte ndjekësit e tij të mendonin me kokën e tyre duke u thënë: "Mos i beso asgjëje që nuk përputhet me arsyen apo buon sensin tënd, pavarësisht se ku e ke lexuar apo kush ta ka thënë, qoftë ky edhe unë", e megjithatë njerëzit vazhdojnë të vërtetojnë një të mençur edhe më të lashtë, Solomonin, që thoshte: "I pafund është numri i budallenjve." 

Historia na ka treguar, megjithatë, se budallenjtë edhe mund të mençurohen, dmth. të fitojnë vetëdije, dmth. të mendojnë. Koha e shqiptarëve për ta bërë këtë është o tani o kurrë sepse me ritmet që ka marrë grykësia e "Trustit të betonit" Shqipëria rrezikon të mbetet thjesht një "shprehje gjeografike" siç ka qenë në shekullin e XIX.

Në kërkim të gjetjes së përgjigjes se si duhet vepruar për të futur dritën e mendimit në tunelin e errët të përbindëshit, e para gjë që më vjen ndërmend është se kjo dritë me shumë gjasa do të vijë vonë, kur të ketë ndodhur e keqja përfundimtare, shembia e tunelit.  Megjithatë nuk mund t'i dorëzohemi këtij fataliteti pa bërë përpjekje për ta ndaluar atë. Në këtë përpjekje mendja më çon në vitin 1990 kur presidenti i fundit komunist, Ramis Alia, mblodhi intelektualët më të njohur të vendit dhe shtroi para tyre një pyetje që është analizuar pak ose aspak gjatë këtyre 30 vjetëve: "A mos duhet ta fillojmë nga pluralizmi i mendimit përpara se të kalojmë në pluralizmin partiak?" Ishte kjo një pyetje që e nënkuptonte përgjigjen. Ai ishte i gatshëm të lejonte një farë lirie mendimi, por pa e lënë atë të bëhej aktive politikisht, dmth. të rrezikshme pushtetin e tij. Ngjarjet u zhvilluan tjetërsoj, lindi Partia Demokratike dhe shumë parti të tjera antikomuniste, por problemi i mungesës së pluralizmit të mendimit, që ishte i vërtetë, mbeti. Për shkak të kësaj mungese lindi një pluralizëm politik pa pluralizëm mendimi pasi njerëzit e të gjitha partive, me në krye partinë e presidentit Alia, përqafuan të njëjtin mendim të motivuar nga i njëjti qëllim: etja individuale për pushtet e për para. Kështu filloi rinocerontizimi i ri që kam përshkruar më sipër nga njerëz me forma mentistë ndërtuara në diktaturë. Shumica e këtyre, pa filluar së menduari, nxituan t'ia dorëzojnë lirinë e mendimit përbindëshit të radhës duke u ri-rinocerontizuar. 

Përgjigja që do të duhej t'i jepej Ramis Alisë në atë mbledhje të vitit 1990 është ajo që vlen edhe për sot si mundësi për të dalë nga tuneli i zi i përbindëshit: Kemi nevojë edhe për pluralizëm mendimi edhe për pluralizëm partiak sepse pa njërin nuk ekziston dot as tjetri. Sepse kur themi "pluralizëm mendimi" nuk duhet të kemi parasysh thjesht njerëz me pikëpamje të ndryshme abstrakte për botën, por njerëz me pikëpamje, mendime që burojnë nga interesa shpirtërore, kulturore, ekonomike, sociale, krahinore, etnike etj. të kohës kur jetojnë; ndërkaq, kur themi "pluralizëm partiak", kemi parasysh nevojën e këtyre njerëzve për t'i shprehur e realizuar ato nëpërmjet aksionit politik. Thënë ndryshe, tjetri, pa të cilin nuk mund të ketë pluralizëm, nuk mund të ekzistojë vetëm si mendim, pa qenë njëherësh edhe veprim. Paradoksalisht, për shkak të mungesë së këtij tjetri mendues dhe veprues njëherësh, sot, pas 30 vjetësh, partia që la trashëgim Alia, e riformatuar në formën e "Trustit të betoni" ndodhet shumë afër pikës që shpresonte të arrinte asokohe udhëheqësi i saj: të sundonte e vetme politikisht, duke u lënë të tjerëve thjesht njëfarë lirie mendimi dhe për të ikur nga Shqipëria. Lehtësia me të cilën Trusti shkatërroi rezistencën për mbrojtjen e  Teatrit ishte një nga shembujt më ulëritës të kësaj arritjeje.

Në këto kushte detyra e njerëzve që mendojnë nuk është thjesht të rrisin forcën e mendimit kritik, për të vetëdijesuar njerëzit për rinocerontizimin që po pësojnë ditë për ditë ata dhe fëmijët e tyre, por të organizohen dhe të veprojnë sepse, në kushtet e dhunës së përbindëshit që përshkrova, forca e kritikës, sikurse do të thoshte një revolucionar i njohur, duhet të kombinohet me kritikën me forcë. (Panorana, 3-4 shkurt 2021)