Wednesday, February 28, 2007

Soc-realizmi dhe katarsi ndaj tij si ure drejt nje kulture te re

(Refleksione mbi dy ekspozita të hapura në Galerinë e Arteve)

Para disa ditësh në Galerinë Kombëtare u përuruan dy ekspozita disi të pazakonta: një me piktura të realizmit socialist dhe tjetra me skulptura edhe ato të thadruara gjatë kohës së soc-realizmit. E pazakonta ishte se ato u shfaqën për herë të parë pas disa vjetësh mbylljeje në bodrumet e Galerisë.
Thelbi i të dy ekspozitave ishte dhënia e tipareve kryesore të artit figurativ të asaj periudhe - çka përbënte një provokim interesant për t'iu qasur asaj kohe nga optika e përvojës së krijimtarisë artistike.
Ekspozita e pikturave fillon me një pikturë të Zajmit në qendër të së cilës është një komisar partizan që u flet njerëzve pranë një vatre për ëndrrën komuniste. Pastaj vijon me piktura që ekzaltojnë me radhë luftën nacional-çlirimtare, ndërtimin e socializmit në fshat dhe në qytet, figurat e udhëheqësve, prishjen me Bashkimin Sovjetik, periudhën e zërit të masave që të kujton revolucionin kulturor kinez - për të mbaruar me vitet e fundit të komunizmit ku shohim në një kompozim të Bregut pjesëtarët e një familjeje shqiptare të shikojnë të gjithë në drejtime të ndryshme çka, sipas konceptimit të kuratorit Qendro, simbolizon mbylljen e ciklit, hutimin dhe zhgënjimin përfundimtar të shoqërisë shqiptare.

Pavioni i skulpturës është i ndërtuar në formën e një instalacioni gjigand: skulpturat janë të vendosura në rafte pa synuar të japin individualitetin e njërit apo tjetrit artist përkundrazi për t'i fshehur individualitet artistike dhe për të theksuar ngjashmërinë e këtyre kokave me modelet e parafabrikuara nga propaganda. Ai synon të japë idenë se skulpturat e asaj kohe kanë modeluar tiparet e një njeriu fiktiv, jashtë realitetit - partizanë, punëtorë, ushtarë, kooperativistë ose udhëheqës të karakterizuar nga mungesa e theksuar e vërtetësisë, figura nëpërmjet të cilave soc-realizmi synonte të plazmonte figurën e njeriut të ri që rezultoi një përçudnim i njeriut.
Ekspozitat ngjallën debate të shumta edhe në shtypin shqiptar edhe në rrethe të ndryshme artistësh. Veçse debatet rreth saj, në më të shpeshtën e herëve, evidentuan çoroditjen morale dhe kulturore që po përjeton shoqëria shqiptare, një nga shkaqet e së cilës, mendoj, vjen bash nga çoroditja në përqasjen kulturore ndaj të kaluarës. Ky shkrim është një përpjekje për të analizuar këtë çoroditje kulturore në disa nga aspektet e saj.

Debatet nxorrën në pah përsëri një pikëpyetje të shtruar jo për herë të parë gjatë këtyre viteve të fundit:

A ka pasur realizëm socialist në Shqipëri?

Përgjigja negative ndaj kësaj pyetjeje është sugjeruar pikërisht nga disa korifej të realizmit socialist me synimin për të hedhur tym mbi atë periudhë, për të justifikuar veprat e shumë autorëve e për të thënë se arti dhe letërsia shqiptare nuk i ka respektuar normat e realizmit socialist, i ka thyer ato duke bërë një art të vërtetë, universal që i tejkalon normat e realizmit socialist. Një manipulim i tillë, që fatkeqësisht ka zënë mjaft vend në botën e sotme kulturore shqiptare, është bërë i mundur për arësye se Shqipëria nuk ka mundur të krijojë ende një art dhe kritikë të spikatur post komuniste, sepse shumë nga autorët që vazhdojnë të dominojnë jetën kulturore dhe artistike shqiptare janë po ata që kanë bërë letërsinë dhe artin komunist, madje vazhdojnë të kenë pushtetin kulturor në Shqipëri. Ky manipulim, i mbështetur shumë edhe në suksesin që ka pasur vepra e Kadaresë në Perëndim, është katërcipërisht në kundërshtim me të vërtetën. E vërteta, ashtu siç e tregojnë edhe këto dy ekspozita, është se arti dhe letërsia shqiptare kanë qenë ndër respektuesit më të fortë të normave dhe kanuneve të realizmit socialist ashtu siç i ka shprehur ato Gorki: realiste në formë dhe socialiste në përmbajtje. Çfarë ka qenë realizmi socialist? Në thelb ai ka qenë një instrument i shprehjes së propagandës së partisë, i ideologjisë nacional - komuniste me mjete letrare dhe artistike. Duke patur parasysh se në Shqipëri ka qenë diktatura më e egër, prandaj dhe imponimi e cenzura më e egër, është absurde të thuash, siç pretendojnë disa, se letërsia dhe arti në Shqipëri kanë qenë më pak në shërbim të ideologjisë, më të lira nga cenzura se në vende të tjera lindore, (me përjashim ndoshta të vendeve komuniste aziatike si Kina e Revolucionit Kulturor, apo Vietnami dhe Korea e Veriut). Realizmi socialist i ka shërbyer në Shqipëri, më shumë se kudo tjetër në Lindje, larjes dhe shpëlarjes sistematike të truve të shqiptarëve nëpërmjet krijimit të atij realiteti virtual që shqiptarët duhet të bënin sikur e besonin se ekzistonte, përndryshe quheshin jo normalë dhe futeshin ose në burg ose në çmendinë. Edhe përsa i përket formës, ai ka qenë më i shtërnguari në darën e realistes. Ndërkohë që në vende të tjera të Lindjes eksperimentohej edhe impresionizmi edhe kubizmi edhe ekspresionizmi edhe modernizma të tjera, në pikturën shqiptare vërehej me dyshim edhe ndonjë trill koloristik që i largohej ngjyrës së mishit - kur pikturohej ndonjë portret.
Mirëpo diskutimi i këtyre ekspozitave nxorri në pah, për fat të keq, faktin se shumica e artisëve të realizmit socialist nuk janë të vetëdijshëm për karakterin e veprave të tyre, nuk janë të ndërgjegjshëm për rolin që kanë luajtur ato gjatë periudhës komuniste, nuk ndjehen përgjegjës për atë se, nëse në Shqipëri pati aq shumë njerëz të manipuluar, aq shumë njerëz të çoroditur dhe shpesh të rrezikshëm, për këtë ka ndikuar edhe vepra e tyre si formuese e njeriut të ri me tipare përbindëshi. Ndonjë nga artistët arriti të shprehet në shtyp se ai i ka paraqitur kooperativistët me entuziazëm teksa punonin në fushë sepse ashtu i ka parë vërtet ata. Është për t'u çuditur se si ai nuk ka mundur t'i shohë kooperativistët shqiptarë në mjerimin e pakufi ku i katandisi kooperativizimi, se si punonin 14 orë në fushë vetëm për bukën e gojës - shpesh duke e ngrënë atë vetëm me hirrë - prandaj dhe, me të rënë regjimi, shkatërruan kooperativa, lanë shtëpi dhe shkuan e u bën argatë në dhe të huaj.
A kanë shkuar ndonjëherë vërtet punëtorët për t'i dhënë mendime piktorit për veprën e tij, siç paraqiten ata në veprën e Sali Shijakut Zëri i Masave? Jo, në studion e tij kanë shkuar vetëm cenzorët që kanë parë me dyshim njollat e vajit që vendoste ai mbi telajo. Skënder Kamberi, që tani na thotë se i ka parë kooperativistet të gëzuara në fushë, në fund të viteve 60 bëri një pikturë ku paraqiste një partizan të plagosur në krahët e një shoku partizan. Cenzorët i thanë se është pesimiste. Dhe ai, për të larguar "pesimizmin" nga piktura, u detyrua të vendoste në sfond brigadën partizane me flamur të kuq në ballë, që vinte drejt tyre. Ndërsa kur pikturoi tabllonë "Rrethimi i Krujës dhe Vrana Konti", cenzorët shkuan dhe i shkurtuan mjekrat e figurave që kishte pikturuar. Përgjithësisht, kur përgatitej një ekspozitë, nëpër salla kishte nja dy a tre piktorë të thirrur prej Lidhjes (thuhet se Danish Jukniu i quante ata "ambulanca"), të cilët sorrollateshin me penela në dorë dhe, me porosi të Komisionit, pa i marre leje fare autorit, bile duke i bërë "nder", ndërhynin nëpër tabllo duke venë yje nëpër kapa, duke ngritur ndonjë shtyllë tensioni në sfond, duke rrudhur ndonjë vetull apo çelur ndonjë qiell. Deri këtu ka arritur diktati i partisë në letërsi dhe art.
Për shkak të këtij diktati letërsisë dhe artit shqiptar i mungon krejtësisht përshkrimi realist i dyzetepesë vjetëve jetë nën komunizëm. Në faqet e librave, bobinat e filmave dhe kanavacat e pikturave të asaj kohe mungon krejtësisht lodhja, mundimi, zhgënjimi i njerëzve të asaj epoke. Në drurin e gdhendur e bronxin e shkrirë mungon krejtësisht shtypja e dhunimi që pësonin njerëzit, ankthi dhe frika që i shoqëronte ata. Prandaj, përveç përgjegjësisë për manipulim dhe shpëlarje trushë, krijuesit shqiptarë të asaj kohe i kanë edhe një borxh të madh brezave që do të vijnë sepse në vend se ta pasqyrojnë atë kohë, e kanë fshehur.
Në mënyrë të çuditëshme sot sheh në shtyp akuza se ekspozita i ka fyer autorët. Sikur të kishin mundësi të ngriheshin nga varri mijëra të persekutuarit nëpër kampe, burgje, që tani nuk janë më, të pushkatuarit në emër të ideologjisë që kanë propaganduar këta autorë, të torturuarit nga xhelatët e manipuluar nga kjo propagandë, do të flitej për një fyerje tjetër shumë më të rëndë që ka të bëjë me moskujtesën dhe mosmoralitetin në art.
Mirëpo dikush thotë se jemi ngopur me propagandë antikomuniste. Duhet të shohim vlerat. Dhe, sipas tyre, shumë nga këto vepra kanë vlera estetike.

Atëhere le të diskutojmë për vlera

A ka pasur vlera estetike të ndryshme në atë kohë, a kanë pasur skulpturat dhe pikturat e asaj kohe vlera më të mëdha apo më të vogla plastike, profesionale apo kanë qenë të gjitha njëlloj? Ky ishte një diskutim tjetër që ngritën këto ekspozita. Pa dyshim jo të gjitha kanë pasur të njëjtin profesionalizëm. Bijen në sy pikturat e Sali Shijakut apo të Danish Jukniut për një kolorit më të pasur, për harmoni më të madhe formash, dallohet skulptura e Odhise Paskalit për plastikën e saj edhe në bustin e Enver Hoxhës. (Këtë pikëvështrim, ndryshe nga ekspozita e pikturës, mënyra e ekspozimit të veprave të skulpturës nuk të lejon ta shquash mirë dhe mendoj se sikur veprat e autorëve të mos ishin vendosur të shpërndara andej këndej, por secili autor në raftin e vet, do ta jepnin më mirë këtë dimension, pa e cënuar atmosferën e përgjithshme që përçon ekspozita.) Mirëpo, kur flasim për vlera, mendoj se duhet të reflektojmë pak më gjatë. Pa dyshim partia e njihte forcën e artit në manipulimin e emocioneve të njerëzve dhe pa dyshim ajo ka ditur t'i dallojë artistët më profesionalë nga ata më pak profesionalë - nuk guxoj të them më me vlerë apo më me pak vlerë sepse, sikurse do ta shtjelloj më poshtë, nocioni "vlerë" më duket diçka shumë më komplekse. Partia organizonte konkurse dhe nuk mund të mohoet që në dhënien e çmimeve shpesh nuk ndikonte vetëm tematika, por edhe profesionalizmi. Nuk tingëllonte njëlloj një poemë e Kadaresë që, kur i këndonte partisë, thoshte …që të të shkulin ty parti / duhet të përmbysin / tërë këtë tokë të lashtë e të rëndë / të përmbysin / kështjellat /malet / këngët / të ngrënë nga balta e të rivrasin të rënët… (që fitonte çmim të parë) me një bejte propogandistike të tipit Parti Enver / jemi gati kurdoherë. Por dyshoj shumë nëse këto vargje duhet t'i quajmë me vlerë apo jo. Më së shumti mendoj se kemi të bëjmë me një potencial të kthyer në antivlerë, me një shpërdorim të talentit, për të mos thënë me një korruptim të tij. Pra, problemi nëse ato piktura apo skulptura kanë patur apo nuk kanë patur vlera është shumë më kompleks sesa të thuash se ka pasur piktorë që kanë ditur ta venë më mirë apo më keq ngjyrën. Çështja është se kjo krijimtari krijoi një sistem vlerash "specifike", të papërputhshme me sistemin e vlerave universale ose, e thënë ndryshe, e ktheu mjedisin e prodhimit artistik në një maqineri propagandistike duke tjetërsuar vetë natyrën e krijimtarisë e të artit. Dikush sjell argumentin që edhe piktura bizantine ka qnë në funksion të një ideologjie, por megjithatë, ne sot e pëlqejmë atë për vlerat estetike. Para të gjithash duhet të kemi parasysh se arti bizantin ishte një udhekalim i modernitetit në pikëpamje të formës, se kanunet e asaj pikture ishin një novacion në funksion të përcjelljes së frymës së shenjtë. E njëjta gjë mund të thuhet edhe për revolucionin që bënë rilindasit në drejtim të modernitetit, (futja e perspektivës dhe dritë-hijes në hapësirën dydimensionale) paçka se veprat e tyre mbaheshin edhe ato mbi ca kanune të mirëpërcaktuara. Këto periudha qëndrojnë si hallka të një zinxhiri në historinë e risive artistike. E njejta gjë mund të thuhet edhe për ca artistë sovietikë në fazën e parakanunizimit të soc-realizmit, të cilët i dhanë udhë ca frymëzimeve vërtet novatore. Por dihet fati i tyre në BS pas kanunizmit të socrealizmit të cilin e morëm të gatshm ne. Gjjithashtu, le të mos harrojmë thënien e Biblës se "ka shpresa të vërteta dhe shpresa të rreme". Fryma e kristianizmit, megjithë kufizimet e veta, madje edhe aspektin e saj totalitar, ishte ajo e dashurisë së njeriut për njeriun. Prandaj dhe i ka rezistuar shekujve. Pra çështja është edhe se çfarë fryme përcjellin këto vepra, çfarë u thonë sot të rinjve pikturat, librat, filmat e socrealizmit? Asgjë tjetër përveç dogmave të një sistemi absurd, kriminal. Ç'rëndësi ka nëse raportet koloristike, fjalitë apo rolet janë te realizuara me mjeshtëri, kur kjo mjeshtëri shërben për të plazmuar një subjekt të propagandës nacional-komuniste të shtetit totalitar që shtyp lirinë dhe krijimtarinë e vërtetë? Kjo të çon edhe më tej tek një çështje kardinale: nëse ka apo nuk ka moralitet në art, nëse është moraliteti pjesë e vlerës apo jo. Këtu mendimet mund të ndahen. Ka teoricienë që thonë se vlera estetike qëndron jashtë dhe pavarësisht nga përmbajtja ideore e veprës. Por, veçanërisht në shekullin e njëzetë, sundon shumë më fort ideja se shkrimtari apo artisti nuk mund të qëndrojë jashtë problemeve akute të shoqërisë, se ai madje është ndërgjegja më e lartë e shoqërisë. Tomas Mani, pas eksperiencës naziste, dënon qëndrimet apolitike që ai vetë ka pasur gjatë kohës paranaziste. Le më pastaj të flasësh për një letërsi e art që i shërben diktaturës. (Jo më kot edhe Kadareja, idhulli i atyre që thonë se vlerat estetike qëndrojnë mbi përmbajtjen, i ka ripunuar thellësisht veprat e tij në botimet e periudhës postkomuniste për t'u hequr përmbajtjen komuniste.)
Gjithashtu, në diskutimin rreth vlerave, le të mos harrojmë se arti shqiptar, nën diktatin e realizmit në formë dhe socializmit në përmbajtje, nuk njohu, për dyzetepesë vjet, zhvillimet e artit të shekullin të njëzetë. Asnjë izëm tjetër përveç realizmit nuk lejohej të njihej, pale të eksperimentohej në Shqipëri. Veprat e impresionizmit, kubizmit, ekspresionizmit, abstraksionizmit, futurizmit, konstruktivizmit, dadaizmit, surrealizmit, në gjysmën e dytë të shekullit, që ne e jetuam vetëm nën vulën e real-socializmit, kishin hyrë tashmë në fondin e klasikëve të shekullit duke ua lanë rradhën përvojave të tjera krijuese si ato të konceptualistëve, postmodernistëve etj. Kurse në Shqipërinë real-socialiste nuk njiheshin fare qoftë si forma të reja krijimi, qoftë si filozofi e re krijimi - përveçse kur denigroheshin në ndonjë libër duke u interpretuar si shenja të degjenerimit të shoqërive që i kishin pjellë. Historia e pikturës në Akademinë e Arteve mbaronte me Kurbenë që daton fundin e shekullit XIX. Në fillim të viteve shtatëdhjetë sugjerimi i një kritiku se në funksion të idesë (gjithmonë socialiste) mund të përdoreshin edhe format e kubizmit, u dënua rëndë në kuadrin e dënimit të liberalizmit. Piktorët që kishin tentuar të dilnin sado pak në ndonjë trajtë që të kujtonte ekspresionizmin, fovizmin apo kubizmin u çuan nëpër riedukime dhe burgje. Prandaj, duke patur parasysh edhe këtë vonesë skandaloze që arti shqiptar po e vuan akoma, fjala "vlerë" bëhet akoma më shumë problematike.
Duke folur për vlera, mendoj se socrealizmit shqiptar më shumë se çdo vendi tjetër lindor, i shkon thënia e Hemingueit "Letërsia në fashizëm është e dënuar me shterpësi."

Problemi i qasjes ndaj të kaluarës ose katarsisi

Në qasjen kulturore ndaj të kaluarës është pikërisht shterpësia për të cilën flet Heminguei ajo që njëkohësisht po e vuajmë aq shumë dhe po e kuptojmë aq pak. Problemi më i madh që na la kulturalisht realizmi socialist dhe në përgjithësi ideologjia nacional-komuniste është se mendja krijuese, dhe më në përgjithësi aftësia gjykuese e njeriut shqiptar, u formua sipas një metode shumë të ngjashme me metodën e preferuar të metafizikës së manastireve dhe të universiteteve skolastike mesjetare. Metoda skolastike praktikoi mbylljen e syve, dyllosjen e veshëve, dhe injorimin e botës reale pasi njerëzit qenë të bindur se burimi i të gjitha njohurive i ishte dhënë njeriut njëherë e përgjithmonë nga hyjnia. Në rastin tonë këto njohuri dhe vështrime të botës na i kishte dhënë njëherë e përgjithmonë ideologjia e partisë. Pikërisht kjo mbyllje sysh, dyllosje veshësh dhe injorim i botës reale ka bërë që kultura soc-realiste, e mbështetur në shabllonet dhe të vërtetat e dhëna nga ideologjia, ta pengojë njeriun shqiptarë të zhvillojë dyshimin në të vërtetat që i thuheshin në emër të autoritetit, të kthejë vështrimin nga bota reale brenda dhe jashtë vetvetes, të zhvillojë vëzhgimin dhe introspeksionin, të mendojë e krijojë sipas mendjes së vet, e dijen ta shfrytëzojë për të shprehur me vërtetësi dhe origjinalitet përjetimet dhe emocionet e veta. Pra, fundja më në fund, të krijojë personalitetin e tij.
Gjatë këtyre tetë vjetëve tranzicion Shqipëria ka ofruar tema, drama, ngjarje që do t'i kishin zili krijuesit e të gjithë botës. Por letërsia dhe arti shqiptar pak i ka kaluar ato nëpër filtrin krijues e në më të shpeshtën e rasteve, kur e ka bërë këtë, nuk ka ngjallur emocione të forta tek shoqëria. Në më të shpeshtën e herëve krijuesi post-komunist ka preferuar të arratiset në imitimet e atyre eksperimenteve evropiane që nuk kishte mundur t'i realizonte gjatë kohës komuniste dhe ka kërkuar më shumë suksesin jashtë shtetit sesa komunikimin me komunitetin e tij, shërbimin ndaj shoqërisë. Një nga arësyet pse ka ndodhur ky fenomen, që tregon superficialitet dhe që është shumë larg konceptit të kulturës së vërtetë, është pikërisht fakti se kultura që i parapriu kësaj të sotmes nuk ishte në gjendje të pillte kulturë. Është mungesa e frymëzimit tek ajo kulturë, mungesa e komunikimit të vërtetë me shoqërinë. Është shterpësia për të cilën flet Heminguei.
Një nga arritjet e rëndësishme të kulturës shqiptare postkomuniste mendoj se do të duhej të kishte qenë kryerja e katarsisit për atë që ndodhi në komunizëm. Para disa vjetësh, në krye të rënies së komunizmit, qasja ndaj të kaluarës, në funksion të katarsisit, u duk diçka më e mundëshme. Më kujtohet një debat midis Dritëro Agollit dhe Sabri Godos që shpërtheu në shtypin shqiptar në fillim të vitit 1991. Godo i thoshte Agollit se 40 vjet krijimtari real-socialiste nuk mund të kompensoheshin me një artikull dhe një intervistë, prandaj i rekomandonte një periudhë pauze. Agolli në përgjigjen që i jepte bënte apologjinë e vetvetes mbi bazën e idesë se jemi të gjithë bashkëfajtorë "Madje edhe ata që më vonë patën fatkeqësinë të bien në burg - i thoshte ai - më parë i kanë thurur hymne regjimit" dhe pastaj i përmendte Godos reportazhet "e spërkatur me ujë të trëndafiltë socialist".
Ky ishte vetëm fillimi i një debati që po të ngrihej përmbi luftrat personale, atyre për pushtet dhe interesave të tjera meskine, do të ndihmonte katarsisin e shoqërisë shqiptare. Mirëpo ndodhi e kundërta. Debati nisi mbi baza denigrimi dhe eliminimi. E kaluara, në vend që të studiohej për të njohur më mirë se nga vinim dhe ku shkonim, u përdor si mjet lufte banale për pushtet. Njerëzit kërkuan ta fshehin e manipulojnë atë, shpesh duke përdorur të drejtën e gjithsejcilit për t'u rinovuar ose duke ia veshur gjthshka Enver Hoxhës ose duke e varrosur në bodrume, pa kuptuar se kështu nuk do të çliroheshin prej saj, se kështu ajo do të vazhdonte t'i ndiqte e tebtilosur. Tebtilosje ishte edhe vetë kyçja në bodrum e këtyre veprave: frikë nga konfrontimi me vetveten, frikë e cila u shit banalisht si antikomunizem? Shumëkush mund të thotë se e kaluara u harrua për shkak të bëmave të tjera që ndodhën në vendin tonë, por në fakt ajo nuk u harrua, ajo u përsërit në një formë tjetër pikërisht sepse u harrua.
Komunikimin midis shqiptarëve sot e karakterizon mungesa e komunikimit të drejtpërdrejtë, oportunizmi, thënia e të vërtetave mbas shpinës. Kjo është pjesë e kulturës së djeshme që nuk po e ndryshon dot kultura e sotme. Madje, sot, pas tetë vjetësh, ne po jemi edhe më të çoroditur në qasjen ndaj të kaluarës. Të gjithë e dimë se nëse në fillim dikush edhe besonte në atë lloj arti, pastaj ai iu bë mënyrë jetese, mënyrë e ushqimit të familjes. Të gjithë e dimë se si grindeshin dhe urreheshin shumica e shkrimtarëve dhe artistëve tanë për shkak të një çmimi apo medaljeje, se si shtyheshin për t'i dhënë dorën udhëheqësve që vinin në inaugurim, se si bënin festë kur Enver Hoxha u dërgonte ndonjë fjalë urimi, se si shpesh shtypnin me cinizëm, qysh në sprovat e para, më të rinjtë, se si promovonin të rinj që s'kishin asnjë grimcë talent, se si e dinin komunizmin të përjetshem dhe prandaj u rrazbitën që të shkriheshin me të. Por bëjmë sikur nuk i dimë këto gjëra. Madje flasim për personalitete të larta dhe të shquara. Problemi nuk është t'u kujtosh edhe një herë Agollit dhe Godos të kaluarën dhe t'i denigrosh. Problemi nuk është as t'u kujtosh të shkuarën disave për t'u mbyllur gojën. Me qasje ndaj të shkuarës kuptoj mbi të gjitha krijimin e një distance të kthjellët dhe analitike ndaj saj, qartësimin e raportit të shoqërisë shqiptare me atë të shkuar, krijimin e një raporti që e bën atë ta shohësh njëherësh si diçka e jona dhe diçka tjetër nga çka jemi ne sot. Problemi i artistëve që kanë krijuar veprat e ekspozuara në Galeri është problemi i të gjithë shqiptarëve të asaj kohe; ata nuk kanë qenë të lirë, ata kanë qenë të detyruar të shpreheshin sipas shabloneve dhe normave të cenzorit dhe manipuluesit të madh dhe njëherësh kanë qenë instrumeni i këtij manipulatori. Puna është që ne duhet të kemi kurajon dhe guximin ta njohim këtë realitet, të njohim përgjegjësitë për të. Vetëm atëhere do ta kemi kryer katarsisin. Nëse vetë brezi ynë nuk ka guximin e duhur për ta bërë këtë gjer në fund, të paktën duhet të shërbejmë si urë për brezin e ri, të krijojmë klimën për këtë katarsis. Le ta bëjë ai të plotë këtë, çka është e domosdoshme për çlirimin e shoqërisë shqiptare nga kultura e hipokrizisë, mosbesimit dhe moskomunikimit. Kështu ka ndodhur me brezin e dytë të gjermanëve, aq as sot në Gjermani ka një Habermas, më i madhi filozof i tyre, i cili pati kurajon në fillim të viteve '80 të luftojë me historianët gjermanë në emër të idesë se ajo që kreu vendi i tij gjatë Luftës së Dytë nuk ishte një ndër tmerret e shumta që kanë ndodhur në historinë e njerëzimit, (çka mund t'ua lehtësonte ndërgjegjen shumë gjermanëve), por një tmerr pa precedent.
Fatkeqësia është se ne nuk po bëhemi urë, por barrierë dhe brezi i ri është krejtësisht i disinformuar, i ç'interesuar, i manipuluar. Nga gjithë çka shoh në shtyp dhe nga reagimet e të rinjve ndaj asaj të kaluare, shoh një çoroditje tronditëse. S'ka se si të ndodhë ndryshe kur sheh se anëtarët e Lidhjes së Shkrimtarëve në vend se të kërkojnë ndjesë kërkojnë pjesë, në emër të shërbimeve të mëdha që gjoja i paskan bërë vendit, kur sheh se Presidenti nderon me tituj pa fund autorë vepra e të cilëve jo vetëm nuk duhej nderuar, por dënuar, kur sheh se këta në vend se të jenë të ndërgjegjshëm për veprën e tyre tundin në faqet e shtypit dhe ekranet e televizorit disa çertifikata njerëzish të shquar botërorë, për të cilat brezi i ri e ka vështirë të mësojë se janë paguar me dollarë, se janë piramidat e fundit mashtruese që funksionojnë në Shqipëri. Problemi është se kështu e shkuara e harruar kthehet përsëri për t'u rimishëruar tek vetë brezi i ri. Madje ajo është kthyer sepse, në thelb, ajo çka ndodhi dje dhe ajo çka po ndodh sot, si një nga problemet më shqetësuese të rinisë së sotme, nuk është tjetër veçse variacion mbi temën e mungesës së moralitetit dhe idealit në një shoqëri.
Dy ekspozitat na ndihmuan ta hapim këtë debat që mendoj se është e nevojëshme të vazhdohet përmbi nivelet e denigrimeve dhe mllefeve meskine, prandaj organizatorët e saj duhen falenderuar.
(Shekulli, 25 korrik, 1999)

Rrugetim midis magjise dhe shkaterrimit

Syri i kaltërt

Burimi i lumit të Bistricës, që përshkon një pjesë të jugut të Shqipërisë, i shëmbëllen vërtet një syri të madh rrumbullak me diametër afro dhjetë metra. Bebja e syrit, një gropë e thellë pus, nga ku uji ngjitet lart si në një kazan që sapo ka filluar të vlojë ka një ngjyrë blu në të zezë. Ajo vjen e rrethohet pastaj nga pjesa e kaltërt e syrit që bëhet e tillë ngaqë thellësia e burimit aty është më e pakët.
Sipas legjendës në ato zona sundonte një dragua që rrëmbente vajzat, ndalte ujin dhe ua kishte bërë tejet të vështirë jetën banorëve. Derisa më në fund e vranë dhe, kur e vranë, nga syri i dragoit buroi ky ujë i kulluar që vazhdon të rrjedhë teposhtë në formën e lumit të Bistricës duke ushqyer atypari një bimësi të rrallë për nga dendësia e forca dhe duke dhënë më tej dritën që ndriçon qytetet dhe fshatrat e Jugut.
Një dragua që ndal ujin dhe rrëmben vajzat është i urryer, kurse fakti që syri i këtij dragoi të vrarë shndërrohet në burim jete sikur të çorienton emocionalisht duke shkrirë në një të vetme të mirën dhe të keqen. Megjithatë, kuptimi i kësaj legjende, si i shumë të tjerave të ngjashme me dragua, është i qartë. Ajo simbolizon përpjekjen e njeriut për të mposhtur të keqen, apo forcat e verbëra të natyrës dhe për t’i hapur rrugën jetës; por edhe varësinë e tij prej natyrës. Ne nisi parendo vincitor (nuk mund ta nënshtrosh veçse duke iu nënshtruar) thotë Bekoni për natyrën.

Syri i Kaltërt me gjithshka përreth tij është tamam një tempull natyror që i kushtohet misterit të jetës, luftës së njeriut për të mposhtur natyrën dhe njëherësh pandashmërinë e tij prej saj. Një tempull ku në vend të kolonave prej guri, rreth altarit (syrit), ngrihen rrepët e lartë qindravjeçare që e marrin fuqinë nga uji. Gjithshka aty përreth të imponohet me forcën e asaj që shpesh e quajmë “e shenjta” e cila herë shfaqet me magjinë e saj, herë me misterin dhe frikën që të ngjall, herë me respektin dhe madhështinë, por gjithherë me forcën për të të përbashkuar me të tjerët.
Nën ata rrepër të lartë buzë syrit gjigand ujor mund të qëndrosh në një stol dhe të meditosh për misterin e jetës dhe të vdekjes si në një tempull - më të vjetrin e tempujve.
Mirëpo ndjenjat që provon duke vizituar Syrin e Kaltërt nuk janë vetëm të tilla. Ato mpleksen fort edhe me ndjenjën e braktisjes dhe të profanimit të së shenjtës. Rrepët janë vërtet madhështorë dhe hija e tyre është vërtet e rrallë për nga butësia e ndriçimit dhe freskia, por në këmbët e tyre sheh gjithfarë plehërash të hedhura andej këndej pa pikë meraku, kanoçe, shishe plastike, plasmase, kuti konservash, mbeturina ngrëniesh. Të tilla sende kanë hedhur edhe në “beben” e kulluar të Syrit. Ndërkaq, disa vizitorë të çuditshëm për nga ngushtësia e mendjes kanë ndezur zjarre në rrëzë të disa prej trungjeve të rrepërve gjigande duke dashur t’i kthejnë ato në vatra zjarri. Flaka i ka zgavruar dhe karbonizuar trungjet, të cilët, megjithatë, ende rezistojnë, sepse janë shumë të trashë dhe mu pranë burimit të jetës. Por dikush që i ka parë me syrin e specialistit ka thënë se, për të qëndruar në këmbë, ata duhen ndihmuar që tani dhe se, po vazhduan t’u vënë zjarrin, do të shemben shumë shpejt.
Në atë vend kishte edhe një roje. Ishte një burrë i vjetër i cili, kur e pyeta, më tha se ishte i ngarkuar të ruante katër barraka të mbetura pa dyer nga ato të kampeve të pushimit të ngritura aty në kohën e komunizmit. E paguanin 8000 lekë në muaj. Kishte hapur edhe një biznes të vogël. Sillte atje kanoçe Sprite, Coca Cola, shishe uji të gazuar, i fuste për t'i ftohur në një nga burimet anësore, që aty ishin pa numër, dhe ua shiste vizitorëve. Njëri nga djemtë që e shoqëronte kishte gjetur një formë tjetër fitimi. U propozonte vizitorëve të hidhej nga lartësia e një shkëmbi drejt e në bebezën e syrit të dragoit që ishte mjaft e frikëshme jo vetëm për thellësinë, por edhe për shkak se uji ishte brist i ftohtë. Për çdo zhytje kërkonte 200 lekë.

“Çfarë ka ndërmend bashkia e Sarandës të bëjë me Syrin e Kaltërt” e pyeta plakun. “Nuk dimë gjë” më tha. “I ka dalë pronari” ndërhyri i riu duke më bërë të hap sytë katër.
Kur u thashë se mund të interesoheshin që të mos hidheshin plehëra në vendin pranë burimit, që nuk ishte më shumë se tridhjetë metra prej barrakave, plaku më tha se nuk paguhej për atë punë, por vetëm për të ruajtur barakat.
Duke dalë nga ai vend, bashkë me magjinë e tij nuk mund të mos merrje me vete edhe një ndjenjë të thellë trishtimi të shkaktuar nga braktisja dhe profanimi i së shenjtës. Nuk mund të mos të të vinte mendimi se dragoi/e keqja do të shfaqet aty përsëri, (në mos është shfaqur) do ta ndalë ujin, do t’i thajë pemët dhe do t’i rrëmbejë vajzat. (Vërtet, vajzat shqiptare që shkojnë jashtë e bëhen prostituta, a nuk mund të quhen të rrëmbyera nga dragoi?).
Duke u larguar nuk mund të mos mendoje, gjithashtu, se këtu duhej vepruar siç veproi Krishti, që i nxorri tregëtarët batakçinj nga tempulli i Jeruzalemit duke i rikthyer atij shenjtërinë.

Rruga dhe mozaikët

Ndjenja e profanimit, e shkatërrimit, e braktisjes, të shoqëron gjatë gjithë udhëtimit për në Jug duke i dhënë ndjenjës së mahnitjes nga e bukura, që të ngjallet atje, një ngjyrim trishtimi, mpleksur me thirrjen e brendëshme se diçka duhet bërë për t’i shpëtuar këto visare të jetës historike dhe publike shqiptare. Kjo ndjesi të fillon që me rrugën gjarpëruese që të çon për në Jug nga ana e bregdetit.
Është një rrugë që e kanë ngritur italianët gjatë Luftës së Parë me robër austriakë, ndoshta mbështetur mbi monopatet që kanë lidhur dikur fshatrat e Jugut. Kuptohet se për ta bërë atë, në atë terren aq të vështirë, ësht derdhur shumë mund njerëzor. Në kujtesën e Jugut ka mbetur fakti se robërve u ka rënë një sëmundje dhe kanë vdekur në masë. Ka pasur riparime të herëpasherëshme edhe në kohën e komunizmit. Kurse më pas është e braktisur dhe duket se ka mbijetuar për shkak se është shkëmbore dhe e rrezikëshme për makinat, veçanërisht ato të rëndat, kështu që për të shkuar në Jug ato kanë zgjedhur kalimin nga Gjirokastra. Përndryshe, me shtimin marramendës të trafikut gjatë këtyre viteve të fundit, do të ishte shkatërruar. Nuk thonë kot që çdo e keqe ka të mirën e vet.
Rruga e Llogarasë, siç quhet, bëhet e jashtëzakonëshme për nga bukuria veçanërisht kur, pasi kalon qafën e malit, shfaqet deti Jon, me blunë e tij të kulluar ku zhyten thuajse pingulthi shkëmbinjtë e thepisur të maleve në këmbët e të cilëve, vende vende, sheh ca plazhe të vegjël të virgjër, të cilëve mund t’u avitesh vetëm nga ana e detit. Pas çdo kthese të del përpara një pamje më befasuese se tjetra për nga bukuria e kombinimit të maleve me detin.
Kjo rrugë është tërheqëse edhe për ndjenjën e rrezikut që të ngjall. Mirëpo kjo ndjenjë rreziku, me kthesat e njëpasnjëshme në sejcilën prej të cilave mund të përballesh papritur me ndonjë makinë, me ngushtësinë dhe, mbi të gjitha, me faktin se është e pambrojtur në anën ku shtrihet humnera - që vende vende zbret me një thepësirë aq marramendëse sa të ngjall ndjenja fobie nga lartësia - është shumë e fortë për të të lënë të shijosh pamjet piktoreske që shpalosen përtej xhamave të makinës. Një investim për ta mbrojtur atë nga ana e humnerës dhe për ta zgjeruar sadopak nga ana e shkëmbit, pa ia humbur karakterin, pa ndërtuar anash saj stacione benzine dhe lokale betoni, do ta kthente atë në një tarracë të mrekullueshme gjarpëruese mbi mal nëpërmjet të cilës mund të kundrosh bukuritë e pafundme të Jonit.

* * *

Në rrugën e Llogarasë më tërhoqën vëmendjen edhe disa si monumente me mozaikë të kohës së komunizmit që janë ngritur anës saj: portreti i një aksionisteje me shall të kuq në qafë, një bareshë duke i dhënë ujë për të pirë një bariu, një luftë partizane. Më tërhoqën vemendjen edhe sepse m’u dukën të bukur dhe vetvetiu më lindi pyetja: pse më duken të bukura gjëra që dikur më janë dukur banale, në mos të shëmtuara. Mos nuk kam qenë në gjendje t’i vlerësoj drejt estetikisht asokohe apo ka edhe diçka tjetër? Me siguri ka edhe diçka tjetër. Ato i ka zbukuruar historia e gjatë që kanë jetuar buzë asaj rruge si dëshmitarë të atyre brezave që kanë kaluar aty të ngarkuar me hallet, gëzimet dhe hidhërimet e asaj kohe; ato i ka zbukuruar puna që ka bërë natyra duke i rrahur për vite të tëra me diell, erë dhe shi, duke ua hequr atë shkëlqimin artificial të fillimit dhe duke i afruar më afër saj ngjyrat e gurëve e të dheut. Ato i bën të bukura fakti që pamja dhe stili i tyre të ngjall kujtimet e një moshe që nuk kthehet më. Por ka edhe një arësye tjetër: këto lloj monumentesh tani janë pakësuar aq shumë sa janë bërë të shtrenjta për shkak të rrallësisë së tyre. Prandaj, kur pashë njërin nga mozaikët të zgavruar mespërmes nga një shpërthim jo i vogël dinamiti, m’u duk sikur pashë një të vrarë që shumë shpejt do të zhduket nga faqja e dheut dhe do t’i mbetet vetëm kujtimi në fotografi. Mësova se këtë akt shkatërrimi kësaj here nuk e kishte bërë braktisja apo neglizhenca, por “kujtesa” e fshatarëve të Dukatit të cilët kanë qenë shumica me partinë nacionaliste gjatë Luftës së Dytë dhe i kanë vënë dinamit monumentit ngase ai paraqiste komunistët si ngadhnjimtarë të një beteje. Mirëpo kjo lloj kujtese duket një variant i mungesës së kujtesë së vërtetë historike që po bën të braktisen dhe neglizhohen vlerat dhe simbolet historike. Historia nuk është as ajo që duhet të ishte dhe as ajo që mund të ishte. Ajo është ajo që është dhe nuk zhbëhet duke hedhur në erë simbolet që ngjallin kujtimet e saj.
Por ndoshta edhe ai shpërthim dinamiti duhet konsideruar si një vazhdim i historisë që e pasuron këtë simbol. Ndoshta ai duhet ruajtur ashtu, me zgavrën e dinamitit në bark, por kurrësesi të lihet të shembet e zhduket siç duket se e kanë lënë.

Dhërmiu

Pasi zbret qafën e Llogarasë, në faqen e malit përballë detit, shfaqet fshati Dhërmi, i pari në rradhën e tetë fshatrave të bregut, që të lenë gojëhapur me bukurinë e tyre arkitektonike, me shtëpitë prej guri të hirtë të ngritura njëra mbi tjetrën, mes të cilave lartësohen ndërtesat e kishave me këmbanaret e tyre dhe qiparisat përbri.
Duke e parë nga larg habitesh se si këto shtëpi e kisha janë vendosur aq hirshëm njëra mbi tjetrën, si pjesët e një banese të vetme të çuditëshme të shtrirë përsëgjëri dhe përsëlarti mbi shpatin e malit në një harmoni të përsosur me të.
Ndërsa kur futesh brenda në fshat mrekullohesh nga rruginat e ngushta prej kalldrëmi që gjarpërojnë nëpërmjet mureve dhe dyerve të shtëpive duke të krijuar një ndjenjë të veçantë intimiteti dhe qetësie dhe duke të befasuar në çdo kthesë me mënyrën se si vazhdojnë të ngjiten apo të zbresin mes havllive prej guri dhe dyerve prej druri, të cilat, këto të fundit, herë me hark e herë katërkëndëshe, herë më të mëdha e herë më të vogla, janë të gjitha të bukura.
Duke parë dritaret e atyre shtëpive magjike s’ka se si të mos mendosh se brenda tyre jeta është ndryshe, më e bukur, më e veçantë sesa jeta në shtëpitë e zakonshme.
Por pikërisht duke përqëndruar vështrimin në dritaret zbulon përsëri pamje që të ngjallin trishtimin e braktiksjes. Shumë dritare shtëpish nuk kanë perde dhe ka prej tyre që u mongojnë edhe xhamat, shenjë e sigurtë se banorët e tyre i kanë lënë për të shkuar në Greqi. E kupton se janë dritare shtëpish të braktisura edhe kur i krahason me ato të banuarat ku spikasin vazot me lule dhe perdet e bardha karakteristike. Nga një vështrim i parë që hedh mbi dritaret e shtëpive të fshatit mund të thuash se më shumë se gjysma e tyre janë pa banorë brenda. Por braktisjen e sheh edhe nga shenja të tjera: nga rrëzimet e mureve që kanë filluar aty këtu, nga drynat e ndryshkur në dyert e shtëpive, nga frytet e pemëve të thara në degë apo të kalbura në këmbët e tyre. E konstaton mbi të gjitha nga mungesa e njerëzve, veçanërisht të rinjve.
Vetëm tek varreza sikur ka më shumë gjallëri. Sheh më shumë varre të reja sesa shtëpi të reja në Dhërmi. Varreza e Dhërmiut, bri udhës, nën një ullishte rrëzë malit dhe përballë detit, është vend i bukur për t’u prehur përjetësisht. Edhe ata dhërmiotë që kanë shkuar në Greq, kur vjen puna për të vdekur, i sjellin e i varrosin në fshat. Aty prehet edhe poeti i njohur dhërmiot Petro Marko që e la amanet të mos e varrosnin në Tiranë, por në fshatin e lindjes. Mbi mermer ka një fotografi të rinisë së tij. Nën kaçurelat e zeza pis, poeti e ka hedhur vështrimin diku përtej me guxim, ndoshta drejt të ardhmes së jetës së tij. Të vjen të mendosh se nuk e ka paraparë Petrua, që provoi gjatë kohës komuniste burgun e vet dhe të të birit, se e ardhmja e tij do të kishte qenë aq e trazuar dhe aq e dhimbshme, përndryshe s’do t’ia kishte ngulur sytë me aq guxim.

* * *

Në njërën nga rruginat e fshatit, përtej një dere, u shfaq një grua plakë shumë e moshuar e veshur me të zeza. Pamja e saj ishte e jashtëzakonshme sepse ecte e mbështetur mbi një kërrabë, e kërrusur me një kënd plotësisht 90 gradë. E parë nga lart ia shtonte magjinë dhe befasinë rruginës së kalldrëmtë. Dukej sikur vetëm nga një vend i tillë, ku nuk mund ta kuptoje se në ç’epokë jetoje, mund të dilte një plakë me një kërrusje të atillë shumëshekullore. Duke e parë teksa zhdukej në njërën nga kthesat, të vinte menjëherë ndërmend pyetja: “kushedi çfarë jete ka pasur?”
Është një pyetje që, kur sheh braktisjen e tërë atyre shtëpive, ke frikë se nesër mund ta bësh edhe për të gjithë fshatin Dhërmi - dhe jo vetëm për të. Ndjenja e braktisjes që përjeton në Dhërmi të shoqëron gjatë gjithë udhëtimit në Jug. Edhe në Himarë ndjehej e njëjta gjë. Pjesa e vjetër e qytetit, e ngritur mbi kodër, ishte në rrënim e sipër. Më shumë se gjysma e kishave ishin shembur, kurse ato që mezi mbaheshin më këmbë i gjeje të mbyllura me drynj të ndryshkur. Mbrapa havllive të shtëpive, nëpër oborre, shihje rrushin që kishte mbetur i pavjelur. Hardhitë e gjora kishin dalë edhe jashtë mureve dhe sikur të thërrisnin t’i vilje me bistaqet e tyre që të vareshin mbi kokë.
Edhe në fshatrat Vuno edhe në Qeparo, që vijnë mbas Dhërmiu, kishe të njëjtën ndjesi. Edhe aty shikoje pleq të mbledhur në klubin e fshatit dhe pak të rinj që kishin ardhur nga Greqia për t’u mburrur përpara bashkëfshatarëve me makinat që kishin blerë atje.
Qeparoi i vjetër, në majë të malit thuhet se është një nga fshatrat më të bukur të Shqipërisë. Edhe ai, si të gjitha fshatrat e Jugut ka një mimesis të çuditshëm me pejsazhin prreth; sikur të jetë një zgjatim i natyrshëm i malit dhe i gjithë peisazhit përreth. Kur e shikoje nga larg të ngjallej një dëshirë e madhe të shkoje ta vizitoje. Mirëpo makina jonë nuk mund të shkonte deri atje, duhej të kishe një xhip. Ata që takuam na thanë se fshati ka mbetur thuajse i shkretë sepse jeta atje ishte me të vërtetë e vështirë. Veçanërisht në dimër.


Një histori e çuditshme

Buzë rrugës automobilistike që përshkon Dhërmiun, nën një ullishte zbardhur nga pluhurat e ngritur nga makinat, kishte një klub nga ata të kohës komuniste; një kub njëkatësh tulle e betoni me një banak nga ata më të rëndomtit dhe me një oborr çimentoje ku kishin nxjerrë ca tryeza po aq të rëndomta.
Duke parë kontrastin e bukurisë së shtëpive të fshatit me shëmtinë e klubit të vinte ndërmend se në kohët e para, kur ishte ndërtuar fshati i bukur Dhërmi, nuk njihej tradita e klubeve komuniste ku pihej zakonisht fërnet me kafe para se të shkohej në punë.
U ulëm në një nga tryezat e klubit dhe pritëm një nga miqtë tanë të udhëtimit, Mishel Taranin, atasheun kulturor francez, i cili po interesohej të gjente një mikun e tij dhërmiot.
Pas pak Misheli erdhi me barba Jogon, një burrë me kapele republike verore në kokë që i kishte kaluar të gjashtëdhjetat. Ata të dy nuk ishin bërë miq ashtu kot. Barba Jorgua ishte me nënë franceze dhe kishte një histori të veçantë. I ati i tij, minoritar grek, kishte pas emigruar nga fshati për në Francë në vitet 30. Aty ishte martuar me një franceze dhe kishte pas lindur këtë djalë. Në prag të luftës së Dytë Botërore kishte ardhur me gjithë djalin në fshat. Aty e kishte zënë lufta dhe kishte mbetur pa u kthyer derisa e kishin kapur gjermanët që e kishin deportuar në një kamp përqëndrimi ku dhe kishte vdekur. Kështu Jorgua fëmijë kishte mbetur në Dhërmi, ku dhe ishte rritur e po plakej. Nënën franceze nuk e kishte parë kurrë më, sepse ajo kishte vdekur gjatë kohës që Shqipëria ishte e izoluar.
Por barba Jorgon nuk e lidhte vetëm gjaku i nënës me Francën. E lidhte edhe një histori, të cilën, sikur të mos na e kishte vërtetuar Misheli, do ta kishim marrë për produkt të imagjinatës së një njeriu të sëmurë, mbetur pa nënë e pa babë, e rritur me ëndrrën e Francës dhe romanet e Aleksandër Dumasit. Ishte historia e një shisheje lundruese. Andej nga viti 1986 një bari dhërmiot kishte gjetur në breg të detit një shishe të mbyllur. E kishte hapur dhe brenda kishte gjetur një letër të shkruar. Ishte në gjuhë të huaj dhe bariu nuk kishte kuptuar gjë, por ia kishte thënë mendja se mund të qe frëngjisht ngaqë midis fjalëve të shkruara ishte edhe fjala “France”. Duke e ditur se në fshat ishte një njeri që kishte lidhje me Francën ia kishte dërguar atë Jorgos. Ky e mori dhe pa se ishte një mesazh i shkurtër në të cilin thuhej se ai që do t’i binte në dorë kjo shishe të kishte mirësinë të përgjigjej në adresën e mëposhtëme, dhe vijonte adresa e një shtëpie në Montpelier të Francës.
Barba Jorgua nuk kishte guxuar të përgjigjej menjëherë duke pasur frikë se mos ky ishte ndonjë provokim i Sigurimit apo se mund t’i hapte telashe. Por adresën ama e mori shënim dhe pas ndonjë muaji qe bërë trim dhe ishte përgjigjur. Pas disa javësh i kishte ardhur përgjigje nga Montpelieja dhe kështu midis Jorgos dhe francezit të shishes ishte vendosur një korespondencë e rregullt që vazhdonte edhe sot e kësaj dite.
Në këtë pjesë të tregimit Misheli ndërhyri dhe na tha se pasi kishte mësuar historinë e pabesueshme nga barba Jorgua, kishte shkuar e kishte kërkuar atë njeri në Montpelie dhe e kishte gjetur sipas adresës që i kishte dhënë barba Jorgua. Ai i kishte thënë se hedhja e shisheve të tilla në det ishte hobi i tij, se kishte pas hedhur rreth 1000 të atilla dhe kishte marrë përgjigje vetëm nga 60. Të tjerat duket kishin humbur kushedi se ku. Marrja e një përgjigjeje nga Dhërmiu i Shqipërisë kishte pas qenë për të nga më interesantet, jo vetëm për nga largësia ku kishte mbrritur shishja, por edhe sepse kishte rënë në dorë të një njeriu që kishte një lidhje të veçanta me Francën. Çuditërisht francezi dhe barba Jorgua kishin vetëm një muaj diferencë në moshë. Francezi ishte bërë disa herë gati të vinte të shihte Dhërmiun, por ia kishin bërë ters trazirat e shumta ballkanike.



Kështjella e Porto Palermos

Duke zbritur rrugës për në Sarandë do të ndeshesh edhe me një gati ishull të vogël në majë të të cilit ngrihet një kështjellëz e gurtë. Është kështjella e Porto Palermos që ka një histori gati dyshekullore. E ka ngritur i famëshmi Ali Pasha Tepelena, sipas projektit të një arkitekti italian dhe arkitektit të tij, Petro Përmetarit. Në vendin ku është kështjella, mu në majë të ishullit, ka pas qenë një kishë të cilën Aliu e ka spostuar më poshtë për t’ia lënë vendin e saj kështjellës së tij. Thuhet se, pasi mbaroi ndërtimi, për të parë nëse ishte bërë një punë të mirë, Aliu e detyroi arkitektin italian të qëndronte brenda dhe e qëlloi kështjellën me top. Ekziston edhe një pikturë e saj e asaj kohe e bërë nga një piktor anglez.
Në periudhën komuniste nuk mund të shkoje në kështjellë sepse e gjithë pjesa e bregdetit rreth saj ka qenë zonë ushtarake. Prandaj, megjithë bukurinë e rrallë, ajo ka mbetur në errësirë dhe kujtimi i saj dyshekullor lidhet vetëm me Ali Pashën dhe të qënit burg e depo ushtarake. Për shkak se është një kështjellëz relativisht e madhe në një gati ishull aq të vogël e kanë përdorur si burg apo vend internimi edhe mbreti Zog në vitet ‘30, edhe italianët gjatë Luftës së Dytë edhe regjimi komunist.
Tani rruga për atje është e lirë. Mjafton të devijosh disa dhjetra metra nga rruga kryesore, të parkosh makinën në një cep dhe të shkosh ta vizitosh.
E parë nga larg kështjella ka mbetur ashtu si ka qenë, një mrekulli prej guri ngjyrë okër në majë të një ishulli të rrethuar nga bluja e Jonit. Mirëpo, kur afrohesh fillon e zhgënjehesh. Hyrjes kryesore i mungon dera. Sapo futesh brenda në gjysëmterrin e saj të godet një duhmë e rëndë lagështire dhe ndotjesh nevojtoreje. Edhe brenda nuk sheh asnjë derë, qoftë kjo e hekurt apo e drunjtë. Ndodhesh në një hapësirë të vetme të ndarë nga kollonat mbajtëse dhe disa mure që krijojnë kthina të ndryshme, por që s’kanë asgjë brenda. Duhet ta vesh në lëvizje imagjinatën për të përfytyruar se si ka qenë ajo në kohën e Aliut dhe se si kanë funksionuar ato hapësira si vende ngujimi për të burgosur. Vetëm po t’i vesh re me kujdes muret do të gjesh mbishkrimin “Atenzione, dinamite” të periudhës kur ka qenë depo e italianëve.
Drita hyn nëpërmjet disa frëngjive të volga dhe dy daljesh, njëra që të çon lart për në taracën kryesore të kështjellës, kurse tjetra në një nëntaracë të saj.
Sapo ngjit shkallët dhe del në taracë të zhduket menjëherë ndjenja e keqe e shkaktuar nga terri dhe ndotjet që kishte poshtë dhe kalon në një tjetër regjistër shpirtëror. Ndodhesh në një shesh të gurtë të ndriçuar nga dielli prej nga sheh një hapësirë të mrekullueshme deti blu dhe shkëmbinjsh e malesh që varen mbi të në forma nga më të ndryshmet. Prej aty dukej edhe “Gjiri i Nuseve” ku thuhet se shkonte Vasiliqia gruaqja e re e Ali Pashës, e lahej lakuriq ndërkohë që Aliu e shihte me dylbi.

Kur mendon se kështjella ka qenë edhe burg, e para gjë që të vjen në mendje në atë taracë është kontrasti midis asaj që sheh përmbi të dhe asaj që qëndronte nën të: si mund të qëndronin aq pranë një gjë aq e tmerrëshme si burgu dhe një gjë aq e mrekullueshme si pamja mbi taracën e asaj kështjelle? Këtë dyndjenjësi duket se e kanë përjetuar jo vetëm të burgosurit e të internuarit atje, por edhe ushtarët që kanë shërbyer si roje mbi taracën, të cilët kanë gdhendur me lloj lloj shkrimesh emrat e tyre në muret e karakolleve.
Kur të vjen mendimi se kjo kështjellë është një monument i mrekullueshëm historik fillon dhe e ve re edhe me syrin e ruajtësit dhe restauratorit. Mbi taracë ka mbirë bari që ende nuk i kërcënon blloqet e forta të gurëve, por që, pas disa vjetësh, po u la kështu e braktisur, me siguri do të fillojë t’i shpërthejë lidhjet e tyre. Madje, ndoshta, nuk do të duhet aq shumë kohë. Nuk është çudi që ndonjë i çmendur të vijnë t’i shkulë gurët e kështjellës e t’i përdorë për të ngritur ndonjë kioskë apo ta shdërrojë vetë kështjellën në një bar restorant duke i bashkangjitur shtesa betoni, plasmasi dhe duralumini.
Ndërkaq, kështjella vazhdon të qëndrojë e braktisur, si një tokë e askujt, aty diku midis Ministrisë së Mbrojtjes, Ministrisë së Kulturës dhe grabitësve të pronave publike. Asnjë roje, asnjë tabelë mbi të që të tregojë se është monument që mbrohet nga shteti. Asnjë pllakëz që të tregojë historikun e saj. Para disa vjetësh kanë shkulur prej murit të hyrjes pranë derës pllakën e vendosur nga Ali Pasha ku shkruhej “Unë, pashai i madh Aliu e ndërtova këtë kështjellë…”. Një histori e tërë që lidhet me të rrezikon të zhduket. E vetmja gjë që të ushqen shpresën se ajo mund të mbijetojë është bukuria e saj.


* * *

Pa dyshim një nga gjërat më tërheqëse të kështjellës së Porto Palermos është fakti që ka qenë burg e vend internimi. Edhe Ali Pasha ka patur tunelin e tij atje, ku ngujonte ata që i prishnin qetësinë e sundimit. Mbreti Zog ka mbajtur atje të izoluar kundërshtarë të tij ndër të tjerë komunistë të njohur si Tajar Zavalani dhe Nonda Bulka. Komunistët e kanë përdorur si vend internimi gjatë viteve të fillimit të sundimit të tyre. Aty ka qenë edhe Fatbardhi, i biri i Abaz Kupti, mëkëmbësit të mbretit Zog në Shqipëri gjatë Luftës së Dytë, edhe Viktori, i biri i njërit nga nacionalistët më të njohur, Hasan Dostit. Viktorin e takova pasi u ktheva nga udhëtimi për ta pyetur për jetën që bëhej në atë kështjellë. Më tha se në vitin ’49, kur kështjella kishte filluar të përdorej si vend internimi, aty kishin sjellë rreth 50 familiarë, me gra e fëmijë, kryesisht familje nga fshatrat kufitare që u ishin arratisur të afërmit si dhe njerëz si ai, që u kishte mbaruar dënimi me burg dhe nuk donin t’i linin të lirë. Pra nuk ishte burgim, por një lloj internimi. Ndryshe nga çfarë kisha imagjinuar më doli se gjatë ditës i lejonin të dilnin nga kështjella, veçse i fusnin brenda sapo ngrysej. Ndërkaq, nuk i lejonin të laheshin në det dhe shumë shpejt ua kishin ndaluar edhe hipjen në taracë. Në vitin 50, kur kishte shkuar Viktori, ishin rreth 20-30 veta. Flinin të gjithë mbi pllakat e gurit me dyshekët apo hasrat personalë pa ndonjë ndarje me derë midis njërës familje dhe tjetrës. Kur binte shi nga tavani i kështjellës kullonte uji nga të katër anët. Të tmerrshëm, tregon Viktori, ishin minjtë, nganjëherë të mëdhenj disa kilesh, që të kalonin natën mbi fytyrë.
Gjëja më mbresëlënëse e Portopalermos për Viktorin kishte qenë durimi i grave të internuara si dhe lindjet dhe perëndimet magjepëse të diellit.
Në nëntor të vitit ’50 i larguan prej andej. Për shkaqet e largimit midis të internuarve qarkulloi edhe një legjendë. Thuhej se disa ditë më parë aty ishte parë një barkë e dyshimtë dhe qe përhapur fjala se kjo barkë kishte dalë nga barku i një nëndetseje që kishte ardhur për t’ i marrë ata. Në fakt disa ditë rresht kështjella ishte ruajtur natë e ditë me ushtarë dhe ata nuk i kishin lënë të dilnin.
Prej andej i kishin internuar në një kamp tjetër në Tepelenë.

* * *

Periudha komuniste përbën afro dy të tretat e kohës kur shqiptarët kanë jetuar nën një shtet të tyrin. Shqiptarëve ende u duket sikur kjo kohë është aq e pranishme sa që nuk kanë nevojë ta fiksojnë në kujtesën materiale. Mirëpo, ndërkaq, shumëçka po humbet dhe, ndër gjërat që po fshihen përgjithmonë nga kujtesa materiale, janë edhe ish kampe burgjet e të dënuarve politikë, që janë ndër simbolet më të spikatura të atij regjimi.
Gjatë udhëtimit në Jug u ndala të shoh edhe kampin/burg të Ballshit ku të burgosurit politikë kanë kaluar vite duke ndërtuar Rafinerinë e Naftës dhe ku kam kaluar disa vjet të 17 vjetëve të jetës sime si i burgosur politik. Kampet si ky kanë qenë të panumërt në Shqipëri: ai i Maliqit, Rinasit, Karavastasë, Fabrikës së Çimentos në Elbasan, Superfosftit të Laçit, për të përmendur vetëm disa pak prej tyre. Kur mbaronte ndërtimi i një objekti, të burgosurit i zhvendosnin për në vende të tjera pune bri të cilëve ndërtohej edhe kampi. Rafineria e Naftës në Ballsh ka qenë një nga objektet e fundit të rëndësishëm që janë ndërtuar me krahët e të burgosurve politikë. Më pas, sipas eksperiencës së Bulqizëz dhe Spaçit, për ta u rezervuan minierat ku fshiheshin më thellë, torturoheshin më shumë dhe nuk ishte nevoja të transportoheshin aq shpesh.
Përballë Rafinerisë së Ballshit, atje ku, sipas hamendjes sime, duhet të kishte qenë kampi, m’u shfaqën disa konstruksione që nga larg m’u dukën si sera të katandisura në skelete, nga ato që gjen me shumicë anës rrugëve të Shqipërisë. Nuk mund ta besoja se ai ishte kampi. U ndala dhe pyeta një banor atypari i cili më tha se ato që po shihja ishin pikërish mbeturinat e ish-kapanoneve. Ndjesia që më dha pamja e tyre ishte ndjesia që mund të të ngjallë pamja e një të njohuri të shvarrosur, të cilit, kur i sheh vetëm skeletin jo vetëm nuk i njeh asnjë tipar, por pamja mund të të trondisë deri në fshirjen e kujtimit të tij. Ato kapanone, dikur aq të veçanta dhe të jashtëzakonshme, sepse ishin të populluar me një dendësi të jashtëzakonëshme ngjarjesh dhe dhimbjesh njerëzore tani shëmbëllenin me një varrezë banale shtyllash betoni dhe kapriatash hekuri që ta dhunonte rëndë kujtesën e atij vendi.
Iu afrova këtyre mbeturinave me shpresën se mes tyre do të gjeja diçka më të njohur. Në truallin brenda dhe përreth ish-kapanoneve kishte mbirë një gjëmbaç i lartë dhe i egër që nuk të linte as të ecje rehat. Dukej se vetëm ai lloj gjësendi mund të mbinte aty. Edhe nga afër pashë se çdo gjë ishte shpërndërruar. Kishin humbur deri edhe pllakat e pupulitit që shërbenin si mure të kapanoneve. Nuk gjeje as gjurmën e atyre qosheve prej çimentoje midis kapanoneve ku të burgosurit rrinin e luanin shah apo domino, as hijen e guzhinës private me furrat karakteristike prej tulle, dhe as ndonjë shenjë të banjove dhe çezmave.
Më në fund, duke kërkuar diçka të njohur midis kësaj harlisjeje gjëmbash dhe ndryshkurinash, mezi arrita të gjej një gjë që të më ngjallte kujtimet. Ishte një copë shkallë betoni midis dy kapanoneve që ende nuk e kishte shpërthyer e mbuluar gjëmbaçi. Ajo ishte shkalla më e rëndësishme e kampit. Mbi atë shkallë të burgosurit kalonin sa e sa herë në ditë, për të shkuar në banjë, për të zbritur nga kapanonet në fushë ku bëhej apeli dhe shëtitjet, për t’u futur në kapanon. Por mbi të gjitha ajo shkallë ishte një pikë e veçantë e kampit sepse pjesa më e lartë e shkallareve të saj ishte njëherësh edhe lartësia më e afërt prej nga dukej rruga nga vinin familjet për takim. Në majë të saj të burgosurit rrinin e prisnin me orë për t’i shquar së largmi të afërmit teksa vinin me trasta në duar; aty ktheheshin me vrap pas takimit për t’i parë edhe një herë teksa largoheshin tutje për në rrugën e kthimit.
Pas 1982, kur të burgosurit u transferuan prej andej për në minierën e Qaf-Barit, kampi ishte shndërruar në stallë dhe ashtu kishte qenë deri vitet e fundit. Tani vazhdonte të ishte pronë e rafinerisë dhe në ndërtesat e ish-komandës, të vetmet të ndërtuara me tulla që i kishin rezistuar kohës, tani banonin disa punojës të saj.
Asgjë nuk kishte mbetur aty nga kujtimi i mbi 1000 të burgosurve që punuan, vuajtën dhe vdiqën gjatë më shumë se një dekade në atë vend. Përveç punës së tyre kolosale, Rafinerisë së Naftës që ende nxjerr nga oxhaqet të njëjtën formë tymi dhe flake që nxirrte njëzet vjet më parë kur e ndërtuan ata.

Dhrovian

Kërkujt nuk mund t’i shkojë mendja se prapa atij mali ndodhet një fshat aq i madh dhe aq i bukur siç e ka namin Dhroviani. Çfarë t’i ketë shtyrë njerëzit të shkojnë aq thellë prapa malit? Nisemi drejt fshatit për ta gjetur përgjigjen, kësaj here me xhipin e Aron Tares, shefit të zyrës së Butrintit, që është një nga të paktët njerëz që ua njeh dhe di vlerën e bukurinë atyre anëve. Përgjigja e natyrshme që të vjen ndërmend, teksa ecën nëpër rrugën e keqe, që duket se e kanë ndërtuar në kohën e Hoxhës për qëllime ushtarake, është se fshati duhet të jetë ndërtuar në kohën kur njerëzit jetonin me blegtori dhe se ai është ndërtuar në një kohe shumë të gjatë me tjetër dinamikë nga ajo e shekullit XX. Pastaj një pjesë kanë emigruar dhe kanë sjellë para për të ndërtuar shtëpi dhe kisha; 16 kisha ka Dhrovjani. Gjithësesi, pa mbërritur në vend, kurrë nuk mund ta imagjinosh se aty mund të gjeshë një fshat aq të madh, me 16 kisha.
Ndalemi tek kisha më e madhe e fshatit, ajo e Shën Nikollës, krah së cilës ngrihet një këmbanore guri që konkuron për nga lartësia dhe bukuria me qiparisin përbri saj. Edhe atë, ashtu sikurse shumicën e kishave në Jug, e gjejmë të mbyllur. Përbri saj, në krahun tjetër të këmbanores, është një si park me rrepër të lashtë nën hijen e të cilëve prehesh për mrekulli dhe të vjen të imagjinosh se si dikur aty dhrovianasit mblidheshin pasi dilnin nga mesha apo nga ndonjë martese dhe shkëmbenin të rejat e fundit nga fshati apo të afërmit në mërgim. Edhe fëmijët, që tani thuajse mungojnë, duhet të kenë luajtur shumë nën ata rrepër.
Në Dhrovian nuk gjen thuajse fare gjurmë të 50 vjetëve komunizëm. As kishat nuk janë prekur dhe as ndërtime me tulla dhe beton nuk sheh. Aty mbretëron një si qetësi metafizike që ta ngjall largësia e madhe kohore dhe hapësinore prej zhurmave dhe rrëmujave të qytetit, kishat e shumta dhe natyra e patrazuar. Shtëpitë e bukura prej guri, të ngjallin mendimin se to mund të vish të jetosh duke lexuar filozofët e lashtësisë dhe duke shkruar për gjëra shumë më të thella e më jetëgjata sesa grindjet e politikanëve në Tiranë.
Pasi hamë diçka, nën hijen e njërit prej rrepëve, nisemi për të parë fshatin. Edhe në Dhrovian shumica e shtëpive janë bosh. Dhroviani është një fshat i banuar thuajse krejtësisht nga minoritarë, prandaj dhe emigrimin për në Greqi e kanë të madh. Edhe këtu sheh drynj të ndryshkur dhe akoma më shumë shtëpi të rrënuara. Në shtëpitë e banuara vëmë re se nuk para kanë dëshirë të të fusin brenda. Duket se ai zakoni i mikpritjes është harruar në këto kohëra të vështira kur nuk e di se kush të troket në portë. Megjithatë në një shtëpi na presin në oborr. Një burrë i gjallë, me kaçurela të dendura dhe të zeza pis, tipike për një grek, na thotë, me një shqipe që e flet për mrekulli, se brenda kanë një mort. Ka vdekur në Greqi e zonja e shtëpisë dhe njerëzit janë mbledhur dhe presin xhanazen nga Athina. Vdekja ka bërë që të hapet shtëpia e cila është ende rrëmujë, thotë ai, prandaj s’u fusim dot brenda. Por ne nuk e besojmë. Kush e di çfarë u thotë mendja kur shohin tiranas që vijnë këtu. Ai na rrëfen se kjo shtëpi është ndërtuar në kohën e Zogut nga familje me gjendje të mirë ekonomike dhe, për të vërtetuar këtë, na tregon hyrjen e portës prej guri të gdhendur, me një hark të gjerë sipër. Por, mbi të gjitha, na tërheq vëmendjen pusi në oborr. Fshati nuk ka qenë i pasur me ujra, por ka pasur një klimë shumë të mirë prandaj janë vendosur njerëzit këtu - tregon minoritari. Pastaj ai na tregon se pusi që shohim nuk është pus që e nxjerr ujin nga toka. Pusi është më i gjerë se një pus i zakonshëm dhe uji që mban brenda ka zbritur aty nëpërmjet një tubi që ka mbledhur gjithë ujrat e shiut derdhur mbi çati dhe kanalizuar në ulluqet e saj. Është ujë shumë i freskët thotë ai, ujë i distiluar, i kulluar. Çdo shtëpi e ka një pus të tillë. Ai e hap pusin, zhyt aty kovën dhe na fton të pijmë. I vëmë me rradhë buzët në llamarinën e kovës, jo krejt pa merak, por uji është vërtet shumë i mirë.

* * *

Edhe në Dhrovian, si në Dhërmi, varreza duket mjaft e populluar me varre të rinj dhe me pleq që i vizitojnë. E çuditëshme, por gjëja që të kujton diktaturën në Dhrovian është bash shtëpia e të vdekurve ngaqë varret e asaj kohe janë të shkruara në shqip ndërkohë që të gjithë varret e reja janë të shkruar në greqisht.
Thuajse dy tre metra bri Kishës së 12 Shenjtorëve, në krah të varrezës, është edhe varri i një piloti anglez, rënë gjatë Luftës së Dytë Botërore. Aroni na thotë se vëllai i pilotit ka ardhur t’i marrë eshtrat, por, kur ka parë se në çfarë vendi të mrekullueshëm është varrosur i vëllai, ka hequr dorë nga lëvizja e eshtrave.
Të vjen keq kur sheh sa varret i bëjnë prej mermeri dhe jo prej guri. Mermeri i ri i pllakve të varrit, standart gjithandej, i prerë me sharra elektrike dhe i lëmuar deri në shkëlqim, kërcet si një trup i huaj në atë atmosferë gurësh të lashtë të gdhendur me daltë. Një ndjenjë edhe më e fortë mospranimi të ngjallet kur sheh se mu pranë Kishës së 12 Shenjëtorëve ka filluar një ndërtim i ri, ndoshta i vetmi në të gjithë fshatin. Është e tmerrëshme të shohësh një ndërtesë betoni të ndërkallet në atë peisazh shtëpish prej guri ku dora e mjeshtrit ndërtues, pasi ka arritur përkryerjen, ka ndalur së projektuari prej një kohe shumë më të lashtë se ajo e betonit.
Pronari i shtëpisë që ndërtohet qëllon aty pranë. “Duam edhe ne shtëpi moderne - thotë me një shqipe të rregullt - pastaj, më kushton shumë ta ndërtoj me gurë”. “Më mirë kishe blerë një shtëpi nga këto të braktisurat - i them - e kishe restauruar”. “Dua të kem shtëpinë time në truallin tim–, përgjigjet.
Duket e kotë t’i hysh atij muhabeti sepse ai nuk jep as shenjën më të vogël se është i vetëdijshëm për bukurinë e fshatit të tij dhe për shëmtinë që po i ngul në trup.
Një ndërdyshje e madhe të lind kur mendon se më një anë thuhet se turizmi është një nga mundësitë e mëdha potenciale të Jugut dhe nga ana tjetër përfytyron se si mund të përçudnohen gjithë ato bukuri nga zhvillimi i pa studiuar i turizmit. Mjafton të shikosh brigjet e Korfuzit për të parë shembullin e asaj se si nuk duhet të bëhen brigjet e Jugut dhe fshatra të tilla si Dhroviani. Një pjesë e madhe e brigjeve të Korfuzit janë mbushur me ndërtime të reja shtëpish, restorantesh, hotelesh krejtësisht të standartizuara duke i dhënë pamjen e një ishulli të projektuar vetëm ndaj turizmit masiv, të shndërruar thuajse tërësisht në një makinë grumbullimi dollarësh; ku mungon një nga gjërat më interesante për një vizitor të huaj, jeta e vërtetë e vendasve, zbulimi i kulturës së vërtet të ishullit. Vetëm atje ku kanë blerë të huajt ka copa tokash të ruajtura ashtu siç kanë qenë, por ato janë të rrethuara me tela dhe në hyrje kanë tabelën “Pronë private. Ndalohet hyrja”.
Gjëja e parë që të vjen ndërmend kur kërkon të zgjidhësh ndërdyshjen e zgjedhjes midis pasurimit të “varfërisë“ magjike të fshatrave të Jugut dhe pasurisë standarte të Korfuzit është se në vend të ndërtimeve të reja në këto vende duhet inkurajuar ruajtja dhe restaurimi i ndërtesave që po shkatërrohen, pa prishur raportin e tyre me natyrën përreth. Mundësitë për t’i ruajtur dhe restauruar ato nuk mungojnë. Një projekt si ai i Butrintit mund të shtrihet edhe më gjerë. Ka plot partizanë të turizmit ekologjik nëpër botë që janë të organizuar edhe në fondacione, e që do të mund të vinin këtu, të investonin, të merrnin ndonjë shtëpi me qira, edhe të paguanin për restaurimin e saj e të të tjerave. Edhe banorët e shtëpive që janë në Greqi mund të gjejnë një burim të ardhurash më të mira duke i dhënë ato me qira, pasi të rinovohen. Por mbi të gjitha duhet ndërgjegjësimi i vendasve për bukurinë që kanë përeth tyre. Përndryshe, brenda dhjetë vjetësh, brigjet e Jugut mund të bëhen një imitim i shëmtuar i Korfuzit.

GJIROKASTRA, ENVER HOXHA DHE HISTORIA

Qyteti që sikur i përmbledh të gjitha bukuritë e fshatrave të Jugut është Gjirokastra. Këtë e ndjen veçanërisht kur mbërrin atje pasi ke parakaluar me rradhë fshatrat e Dropullit. Ata i shikon në shpatet e malit që nga rruga automobilistike dhe nuk ngopesh me bukurinë e tyre, ke dëshirë t’i vizitosh, mirëpo rruga deri atje të duket e gjatë, ke frikë se vonohesh apo se të bllokojnë rrugën banditët e fshatit Lazarat që janë bërë të famëshëm me sulmet e tyre ndaj udhëtarëve që shkojnë e vijnë për në Greqi. Kurse Gjirokastra të jep mundësinë t’i shikosh nga afër tiparet e tyre karakteristike, si të zmadhuara dhe të mbledhura në një vend. Aty sheh më mirë edhe çatitë të mbuluara me rrasa guri të hirtë, një nga gjërat më karakteristike të shtëpive të Jugut. Nga ua ka pjellë mendja këtë stil çatie, pyet veten kur vjen direkt nga Tirana. Disa shtëpi të Gjirokastrës psh. të kujtojnë shtëpitë e tregëtarëve në Firence, por ajo çka i bën ato të ndryshme është çatia e mbuluar me rrasa guri. Mirëpo, kur sapo ke ardhur nga qafa e Muzinës, e ke të qartë misterin e atyre çative. Ato rrasa, sikur ua ka bërë gati vendasve vetë mali i Muzinës. Ato shtrihen aty shtresa shtresa, gati gati si në një çati natyrore dhe vendasve s’u mbetej veçse t’i merrnin, t’i prisnin e t’i përdornin në formën që i ka vendosur mali.
Por Gjirokastra është edhe qyteti që përmbledh në mënyrën më të plotë shkatërrimin e Jugut, braktisjen e pronës publike dhe çoroditjen e këtyre shtatë vjetëve tranzicion. Më mirë se çdo gjë tjetër në mënyrë simbolike këtë e shpreh ora e madhe në kullën e kalasë në fushat e ndryshkura të së cilës akrepat kanë ngecur në çdo faqe në një orë të ndryshme të ditës. Shumë shtëpi karakteristike po shemben. Ndërtimet e reja po bëhen jashtë karakterit. Çatitë me rrasa prej guri po zevendësohen me tjegulla. Dyqanet e lagjes së pazarit në qendër të qytetit, pas sulmeve të vitit 1997, janë të mbyllur apo janë shndërruar në vende ku hidhen mbeturinat. I vetmi vend ku ka gjallëri është sheshi përballë konsullatës greke ku njerëzit presin të marrin viza.
Një të huaji që po ngjitet i shoqëruar për në kala i tërheq vëmendjen udha e shtruar me kalldrëm dhe pyet se kur është meremetuar. Në kohën e Hoxhës, i thotë shoqëruesi shqiptar. “Nuk paska qenë edhe aq i keq Enver Hoxha” reagon menjëherë i huaji.
Kjo vërejtje të bën të mendosh nëse ka të drejtë ky i huaj. A është e vërtetë se sot shqiptarët mund të quhen më pak të kulturuar sesa në kohën e Enver Hoxhës, sikurse dëgjon të thuhet shpesh? Apo është më e saktë të thuhet se ishte pikërisht fryma e asaj kulture që i bëri njerëzit të mos i njohin dhe ndjejnë si vlera këto bukuri që po i shkatërrojnë apo braktisin përditë?
Në të vërtetë komunizmi ishte një mith që pretendoi t’i shpëtonte njerëzit nga e keqja që i kishte ndjekur gjatë gjithë historisë së tyre shekullore dhe të ndërtonte një shoqëri tjetër. Ideja e shembjes së botës së vjetër dhe ndërtimit të një bote të re me mekanizmin e zhvillimit të forcave prodhuese që përcaktonin zhvillimin e marrëdhënieve në prodhim, e kombinuar me idenë se klasa më e përparuar ishte ajo punëtore, bëri që përparimi dhe e bukura të identifikohet në kulturën komuniste me hekurin, çimenton e betonin e fabrikave dhe ndërtimeve të reja. Përgjithësisht shembja e një shtëpije të vjetër dhe ngritja e një pallati ishte shenjë e padyshimtë përparimi. E vjetra ishte simbol i botës që duhej shembur, prandaj e shëmtuar. E reja ishte e bukur. Shkatërrimi i pazarit të vjetër të Tiranës, që tregonte karakterin oriental të qytetit, prej nga e ka origjinën, dhe ndërtimi i Pallatit të Kulturës në vend të tij, ishte një nga aktet simbolike të kësaj përmbysjeje. Shkatërrimi i shumë kishave dhe xhamijave, si simbole të një ieologjie reaksionare, apo veshja e fasadave të tyre me rrobë tjetër sëbashku me shndërrimin e destinacionit të tyre, ishte edhe një hap më tej në aventurën e largimit nga çdo vlerë tjetër.
Megjithatë, në Shqipëri, sikurse edhe në vende të tjera lindore, kultura komuniste kishte edhe një shtresëzim të fortë nacionalist i kombinuar me kultin e popullit, i parë ky si një e tërë abstrakte që shpesh i kundërvihej individit. Pa këtë shtresëzim mbajtja e pushtetit do t’u bëhej komunistëve një punë shumë e vështirë. Në sajë të ruajtjes dhe kultivimit të këtij shtresëzimi jo gjithshka e historisë u shemb. U ruajt psh. gjithshka që ushqente idenë e një të kaluare të lavdishme si kështjellat, që u trajtuan si simbole të luftrave të shqiptarëve në shekuj, “Populli shqiptar e ka çarë rrugën e historisë me shpatë në dorë.” (Enver Hoxha). Ndërkohë që u shkatërruan gjëra të rralla për nga vlerat historike, si kisha romane e Vaut të Dejës apo pazari i Shkodrës, shtresëzimi kulturor nacional-romantik bëri që të ruhet Berati dhe të zhvillohen shkencat arkeologjike. Amfiteatri i Durrësit, Apollonia, Butrinti u gërmuan, u ruajtën dhe u mirëmbajtën sepse konsideroheshin shenja të lashtësisë së shqiptarëve, ndonëse fillimet e gërmimeve të tyre lidheshin me një veprimatari që kishte për bazë të njëjtën pretendim për lashtësi, të njëjtën ideologji, atë të fashistëve italianë që kërkonin të ringjallnin lavdinë e prendorisë romake për të justifikuar pushtimet e tyre.
Pjesë e propagandës nacional-komuniste u bë më vonë edhe ajo që paradoksalisht ruajti dhe pasuroi Gjirokastrën apo Korçën e vjetër nga ndërtimet e reja: kulti i individit i diktatorit. Gjirokastra dhe Korça ishin vende ku ai kishte kaluar fëmijërinë dhe rininë prandaj malli i tij për ato vite ishte diçka që filloi të nderohet në mënyrë të veçantë. Kështu, nën kujdesin e tij personal, u mirëmbjatën kalldrëmet e Gjirokastrës dhe ulicat e kangjellat e Korçës. Po ashtu, u ruajtën edhe shumë shtëpi të vjetra prej qerpiçi në Tiranë, jo pse ishin pjesë e historisë së qytetit, tejet karakteristike, por pse kishin qenë bazë ilegale të komunistëve.
Edhepse nuk duhet mohuar fakti se e bukura ka pasur aty këtu edhe forca në vetvete për t’iu imponuar estetikës së nacional-komunizmit shqiptar, përgjithësisht mund të thuhet se shumëçka u ruajt në emër të kësaj kulture që e tjetërsonte njeriun dhe jo në emër të një kulture humaniste, që ka në qendër njeriun, që e sheh historinë si pjesë e njohjes dhe vlerësimit më të mirë të vetvetes dhe shoqërisë, si pjesë e shijeve estetike të një periudhe historike të një qytetërimi, si pjesë e pronës publike të banorëve të një qyteti. Edhe në muzeume të tilla si ato etnografike të cilët kanë patur brenda vlera të ralla, e kaluara nuk u ruajt me frymën e vazhdimësisë së historisë, por si një ndarje prej saj ose si një mburrje me të, që të dyja tjetërsuese. Prandaj sot ata ose janë shkatërruar ose i vizitojnë vetëm të huajt.
Për shkak të këtij tjetërsimi brezat që u rritën dhe edukuan gjatë pesëdhjetë vjetëve komunizëm nuk mundën t’i vështrojnë vlerat që mbetën si visare që duheshin ruajtur ngaqë vijmë prej andej, as t’i njihnin si gjëra të bukura, por shpesh i shoqëruan me ndjenjat e antipatisë që ngjallte propaganda komuniste. Kuptohet se me rënien e komunizmit dhe kulturës së tij, që i mbante në këmbë ato vlera, filloi shkatërrimi ose braktisja e tyre në masë.
Por nuk është vetëm kjo mungesë kulture shkaku i këtij shkatërrimi. Ajo që u kombinua keqas me mungesën e kulturës humaniste është mungesa e ndjenjës së pronës publike, e shënjtërimit të saj. Në kohën para komuniste kjo ndjenjë ka munguar për shkak shqiptarët jetonin në një shoqëri ku konsiderohej e shenjtë dhe e paprekëshme vetëm prona e fisit, kurse në kohën komuniste për shkak se nuk e la të zhvillohet i urryeri shtet paternalist dhe tiran. Gjatë kësaj periudhe tranzicioni shqiptarët ndodhen në vakumin midis këtyre dy eksperienave të cilat, me ndryshimet që kanë ndodhur, nuk funksionojnë, asnjëra. Ata ende nuk po gjejnë rrugët për të mbrojtur e ruajtur si të shenjtë pronën publike pa e quajtur atë të shtetit dhe të zhvillojnë pronën private pa e konsideruar atë vetëm të tyren.
Syri i Kaltërt, kishat e Himarës, kështjella e Porto Palermos, Kampi i Ballshit, mozaikët komuniste në shaktërrim janë thirrje për të gjetur këto rrugë, thirrje që bashkohen me thirrjet e bregut të detit, kafshëve të pyllit, lumenjve, rrugëve, urave, e gjithshkaje përbën trashëgiminë historike e kulturore shqiptare dhe që duhen konsideruar si të shenjta.
Çfarë është e shenjta? “Ajo që bashkon shumë shpirtrat” thotë Gëtja.

Midis lokales dhe universales

I ftuar nga Literaturhause e Hamburgut t’i përgjigjem pyetjes “çfarë është evropiane në veprën time?”, duke ravguar në hapësirën mendore ku takohet vepra e shkruar me kujtimet e vendit e kohës kur është shkruar, mendja më ndali në burgun e Burrelit, ku gjatë viteve 1988 - 1991, kam shkruar romanin tim të parë “Ploja e Mbrame” dhe ditarin e mbajtur në vitin e fundit të burgut tim 1990 -1991, të botuar më vonë me titullin "Në vitin e 17".
Burgun e Burrelit nuk mund ta mendoj pa mu shfaqur menjëherë para sysh qelia katërkëndëshe ku së bashku me herë tetë, herë nëntë e herë dhjetë bashkëvuajtës, sipas rastit, kalova vitet e fundit të burgut tim. Ajo përbëhej nga një rresht shtretërish të vendosur në një platformë dërrase mbështetur mbi njërin mur, nga një korridor i ngushtë midis kësaj platforme dhe murit përballë tij, nga një dritare e kryqëzuar me hekura në murin tërthor të jashtëm, aq lart sa askush nuk mund të shihte përtej saj, dhe nga një derë që hapej pak herë në ditë me një sportel vëzhgimi thuajse gjithnjë të hapur në murin tërthor të brendshëm. Nga të 24 orët e ditës i burgosuri kalonte në këtë shtrat - koridor 22 orë - herë mbi shtrat e herë duke ecejakur në koridorin e ngushtë për të shpirë këmbët - dhe vetëm dy në oborrin e burgut ku dilej për të marrë ajër. Pjesën më të madhe të orëve zgjuar ai e kalonte me bythët në dyshekun e ngushtë prej kashte - aq i ngushtë sa shpesh herë i takoheshin bërrylat me bashkëvuajtësit përbri. Për të ndejtur më rehat aty, ai vendoste jastëkun midis shpinës dhe murit të ftohtë, kurse këmbët, veçanërisht dimrit, i tëhriqte pranë gjoksit, mbështjellë me batanije.

Aty kalohej një jetë ku realja më e rëndomtë bashkëjetonte përditë me idealen më të lartë, ku jeta biologjike rreth një tasi gjelle të shtrembër alumini, cigaresh të dredhura me duhan të keq dhe pagureve të shurrës në cepin e dhomës, bashkëjetonte me ëndrrat, dashuritë dhe ambiciet më fantastike. Një poet i burgosur e ka përshkruar me këto vargje këtë gjendje.

Përmendem muzgut dhe më grryen barku,
por shpejt mbllaçit me vete ca kujtime,
që prapë më vijnë në fyt e dot s’i zmbraps.

Mbështillem në harrim e më vlon gjaku,
i shtrij gjymtyrët paq mbi dëshirime
dhe llamba e ëndrrave tërë natën llaps.

(Kronikë)


Në këtë lloj ekzistence koha pësonte një deformim të çuditshëm. Për shkak të monotonisë ekstreme, ku ditët shëmbëllenin si dy pika uji njëra me tjetrën, në thelb mungesës së të tashmes, koha vinte e bëhej shumë e shkurtër prapa, në drejtim të së kaluarës dhe shumë e gjatë përpara, në drejtim të së ardhmes. Çdo ngjarje që i përkiste të kaluarës, si historisë ashtu edhe jetës personale, sikur afrohej e vinte shumë pranë teje. Kjo sepse, duke i mbllaçitur e rimbllaçitur historitë nëpërmjet bisedave, leximeve apo kujtimeve të stërpërsëritura, ato fillonin ngjalleshin, afroheshin e bëheshin pjesë e jetës tënde duke zënë tek ajo pjesën që në jetën "normale" të njeriut të lirë e zënë lloj lloj ngjarjesh të ditës. Kështu fillonin e të bëheshin të afërta ngjarje aq të largëta që kishin ndodhur me Sokratin dhe Neronin në Greqinë apo Romën e Lashtë. Kryqëzimi i Krishtit dhe pastaj murgjit që kopjonin libra nëpër manastiret e Mesjetën afroheshin shumë me njëra tjetrën si kohë dhe të vinin shumë pranë. Akoma më pranë Rilindja. Revolucionin frëng, me kokëprerjen e mbretit dhe pastaj me Dantonin që i thoshte vetes para karamanjollës “Mos u ligshto!”, të bëhej sikur sapo e kishe jetuar. Kurse Lufta e Dytë, me fitoren e Aleatëve dhe me nacionalistët të mundur nga komunistët në Shqipëri, sikur kishte mbaruar dje. I njëjti proces kompresimi i kohës të ndodhte me kujtimet vetiake: të fëmijërisë, të shkollës, martesës, lindjes së fëmijëve, arrestimit - të gjitha sikur i jetoje në një film dy orësh. Pas këtij vinin pataj vitet e kaluara në burg që përmblidheshin në disa çaste. Nga ana tjetër koha e pritme zgjatohej pafund. Të bëhej se deri në takimin tjetër me familjen do të kalonte një shekull, kurse viti i lirimit të ishte më i largët se vetë dita e vdekjes. Diçka e ngjashme me kohën në një anije kozmike që udhëton me shpejtësinë e dritës, por veçse në drejtim të kundërt.
Një fenomen i ngjashëm ndodhte edhe me hapësirat gjeografike. Sa më shumë qëndronte njeriu në atë izolim aq më shumë e humbisnin kuptimin kufijtë gjeografikë shtetërorë. I burgosuri e ndjente veten gjithnjë e më tepër qytetar i botës, gjithnjë e më shumë jetonte me imagjinatë qytetërimet e tjera, përtej Adriatikut, përtej Atlantikut, përtej Oqeanit Indian, kurse Shqipëria i bëhej gjithnjë e më e vogël.
Dhe befas vinte një çast kur i burgosuri ndalej me mendje dhe zbulonte se ndodhej në një pikë të palëvizëshme, të vdekur, mu në qëndër të globit, në ferr.

Papritur rruzulli qëllon të shtanget,
dhe barra fësht ia bën dhe honit shket,
dhe zhurma stepet dhe jehona shmanget,
dhe bota si nën ujë pa gojë më flet.

(Rruzulli)

I ndarë midis kësaj qënieje universale, qytetar të të gjithë botës dhe të të gjitha kohëve dhe ekzistencës në këtë pikë shtangjeje e shoh veten, me një fletore dhe laps në dorë, me këmbët e mbështjella me batanije dhe shpinën në mur, duke shkruar Ploja e Mbrame dhe Ditarin, që më vonë u titullua: "Në vitin e 17".

Ploja e mbrame

Në kohën kur shkruaja "Ploja e Mbrame" dhe "Në vitin e 17" në konceptimin tim për artin kisha mbrujtur fort idenë se një vepër vetëm lokale është po aq e mangut sa edhe një vepër vetëm universale, pra se një vepër që të jetë vërtet e mirë duhet të jetë njëherësh lokale dhe universale. Ajo çka dua të tregoj nëpërmjet historisë së ngjizjes dhe pastaj fatit të mëtejshëm të këtyre dy veprave të mija ka të bëjë me lokalen dhe universalen, që në terma të tjera do të mund ta përktheja edhe shqiptaren dhe evropianen dhe me disa refleksionie që më kanë lindur lidhur me këtë raport në vitet kur dola nga "anija kozmike" e burgut.
Fillesa krijuese e Ploja e Mbrame lindi nga një shqetësim që më brente prej vitesh gjatë vuajtjes sime të gjatë: si ishte e mundur që komunistët në pushtet, pasi e panë se ideja e tyre kishte dështuar, në vend se të tërhiqeshin vazhduan të sundojnë e ta thellojnë krimin e tyre. Veçanërisht kjo ishte e vërtetë për Shqipërinë e cila deri në 1990, nuk njohu procesin e destalinizimit, shkrirjes së akujve, perestrojkes, përkundrazi një rritje të terrorit stalinist.
Për të shprehur këtë shqetësim e mora megjithatë lëndën nga burimi ndoshta më universal që mbante formimi im: nga mitologjia greke, që, sikurse thashë, e ndjeja aq timen në "qendrën e botës" ku ndodhesha. Nisur nga drama e Sofokliut në të cilën Edipi kur u bë i vetëdijshëm, nëpërmjet orakulit të Delfit, se ishte ai shkaku i mynxurës së Tebës hoqi dorë nga pushteti kërreu sytë dhe mbeti i braktisur e njëherësh i dëbuar nga tebanët më lindi ideja të rikrijoj mitin e Tebës dhe Edipit në një drejtim të kundërt. Me dy fjalë historia e romanit është kjo:
Shiu tërhuzës (simbol i krijuar prej meje) ka vaditur duke i dhënë jetë në krye të herës dhëmbëve të dragoit që mbolli Kadmi duke ushqyer e nxjerrë prej dheut bijt e Dragoit, qytetarët e Tebës (miti i krijimit të Tebës). Ky shi herë pas here, kohë pas kohe, bie mbi Tebë, dhe tebanët, duke pirë ujët e tij që përmbyt gjithçka, shndrrohen në bisha ndaj njëri tjetrit, vrasin e coptojnë njëri tjetrin. Ndërkaq, sa herë vjen shiu bashkë me të vjen edhe Sfinksi i cili ka shtruar çështjen se vetëm zgjidhja e enigmave të tij do të mund ta shpëtonte qytetin nga mynxyrat dhe gjëmat e herëpasherëshme vrastare që sillte shiu. Porse zgjidhjet që u janë ofruar tebanëve si shpëtimtare nuk kanë rezultuar veçse mite që shpejt a vonë janë demistifikuar. E tillë është edhe zgjidhja që i ka bërë Edipi im enigmës së Sfinksit. Prandaj dhe Tebën e ka pushtuar një mynxyrë e re. Edipi im bëhet i vetëdijshëm për këtë por, ndryshe nga ai i Sofokliut, megjithëse i vetëdijshëm se është shkaktari i mynxyrës pasi ka vrarë të atin dhe fjetur me të ëmën e i ka dhënë një zgjidhje të rreme enigmave të Sfinksit, megjithëse i vetëdijshëm që pushteti i tij do të sillte vazhdimin e mynxyrës së përgjithëshme, nuk e lëshon pushtetin, por përkundrazi fillon një politikë terrori për të ruajtur pushtetin duke zhdukur ata që zbulojnë të vërtetën.
Edipi i kësaj drame si qënie e etur për pushtet, na paraqitet i ndryshëm prej Edipit të Sofokliut edhe nga një pikpamje tjetër. Mungesa e lidhjes me nënën përgjatë vitit të parë të foshnjrisë, në një lidhje të fortë afektive, që përcakton, e madje determinon, sipas një konceptimi psikoanalitik, disponimin afektiv të njeriut përgjatë jetës së tij; ka përftuar në shpirtin e tij një gollë të errët prej së cilës gurrojnë veç urrejtjes, prirja për shkatërrim, kënaqësia e dhunimit dhe e poshtërimit të tjetrit si kënaqësi në vetvete, me fjalë të tjera - predispozitat e një karakteri tiranik. Te Edipi i kësaj drame, pra, inçesti dhe karakteri tiranik përkojnë.
Romani mbaron me zhurmën e krahëve të Sfinksit që sa vjen e afrohet me çka kuptojmë se shiu tërhuzës do të vërshojë rishmaz. Kurse Edipi nuk përfundon i dëbuar e i ndjekur prej qytetarëve të Tebës në vetminë e tij, sikurse ai i Sofokliut. Fati i tij është vetmija e mbretërimit të tij mbi Tebën e shkretuar mbi të cilën ai ndihet një Zot i mallkuar qe vdes sapo fillon shiu, pasi orgjia e tij vrastare i ka shndrruar të gjithë në kufoma, duke përfshirë jo vetëm krejt bijtë e Dragoit, por edhe kundërshtarë të tjerë të rinj, realë e fiktivë, madje edhe përkrahësit e tij më të afërt, edhe rojet e tij më besnike. Këtu vlen të theksoj një mendim të Elias Kanetit, komentuar nga Leonardo Sasha, sipas të cilit diktatori tenton së thelli përdrejt ngjashmërisë me Zotin, që uni i tij të jetë tërësia e botës, çka e përjashton ekzistencën e unëve të tjerë; prandaj ëndrra e mbrame e diktatorit është krijimi dhe sundimi i një bote pa njerëz, por, mqse kjo është e pamundur, ngase ai nuk do të kishte mbi kë të sundonte, athere ai përpiqet të krijojë një botë pa individë.
Ploja është shkruar njëherësh edhe si një profeci për atë çka do të ndodhte edhe me rënien e komunizmit.


"Në vitin e 17”

Herë paralelisht me botën ideale dhe herë mpleksur me të në mënyrë të pandashme, zhvillohej në burg jeta reale e të burgosurit. Kjo jetë, zhvillohej në formën e tre luftrave të përditshme: me qeverinë, me të burgosurit, dhe me vehten. Asnjëherë i burgosuri nuk i fitonte të treja njëkohësisht. Në më të shpeshtën e herëve fitonte njërën dhe humbiste dy të tjerat.
“Në vitin e 17” është ditar i burgut që merret me këto tre luftra. Ku përshkruhen jeta e përditshme e të burgosurit, por edhe kujtime të burgut. Aty përshkruhen raportet e të burgosurve me njëri tjetrin, raportet me policinë, me ushtarët e karakolleve që ruajnë, letrat e familjes, takimet me familjen. Aty përshkruhen edhe ngjarjet e rënies së komunizmit në Shqipëri gjatë viteve 1990 -1991 të përjetuara në burg. Një nga ditët kulminante është ajo e 21 shkurtit 1991, kur, gjatë manifestimeve të studentëve në Tiranë u rrëzua shtatorja e diktatorit Enver Hoxha që kishte inspiruar “Plojme Mbrame”.
Ditari mbaron ditën e lirimit tim më 17 mars 1991.


Profeti, gjykatësi, dëshmitari

Që të dy librat u botuan në shqipëri më 1994 pas rënies së komunizmit.
Libri të cilin e doja më shumë ishte pa dyshim Ploja e Mbrame, për të cilin kisha derdhur aq shumë mund. Kisha bërë kërkime edhe në gjuhë duke gjetur fjalë arkaike shqipe për të dhënë atmosferën e një historie pa kohë. E doja aq shumë, sa në burg, pasi e shkrova, kopjova të gjithin në letra cigaresh për ta fshehur në rast të kontrolli nga policia. Pretendoja, siç pretendoj dhe sot, se ky krijim nuk ishte thjeshtë alegori, porse nga ata lloj krijimesh artistike që mund të quhen "parabol e hapur" për të cilën interpretimet/dekodimet nga gjuha e simbolit në gjuhën e Idesë janë të shumta, virtualisht të pafundme: pra se ishte një mit që ngërthente në vetvete mundësi rezonancash me përcaktimet e panumurta të Universales, të botës së njeriut vështruar në perspektivën e një simbolizmi psiko metafizik.
E doja edhe sepse e kisha shkruar me idenë se atë po e shkruante një shkrimtar sa shqiptar aq edhe qytetar i botës, që kishte jetuar 2500 si kohë, e në të gjithë botën si hapësirë.
Por, ndryshe nga ç’i vlerësoja unë e patën fatin këta libra kur dolën në publik, si në Shqipëri edhe përtej kufirit. “Ploja...” kaloi thuajse në heshtje kurse Ditari pati shumë sukses në Shqipëri, u botua edhe në Itali i tëri kurse fragmente të tij janë botuar edhe në vende të tjera.
Pavarësisht nëse Ploja i ka apo jo vlerat që i vesh unë, ndoshta gabimisht nga dashuria e krijuesit për krijesën e vet, mossuksesi i Plojës dhe suksesi i Ditarit, vepra të të njëjtit autor, për mua nuk janë pa lidhje edhe me një ndryshim konceptimi të rolit në nivel kontinenti të shkrimtarit të vendeve të vogla, të letërsive të ashtuquajtur të vogla dhe shkrimtarit të ashtuquajtur evropian/perëndimor, të vendeve të mëdha, të letërsive të mëdha - konceptim që sipas meje rrezikon të alienojë natyrën e krijimit.
Idenë e mësipërme nuk mund ta shtjelloj më mirë sesa duke treguar një histori nga një takim nga mesi i viteve 90 në Budapest me temën: intelektualët e Lindjes dhe Perëndimit. Atje filozofi hungarez Gashpar Miklosh Tomash bëri një shaka. Duke folur për rolin e intelektualit ai tha:
Tani lermëni t'ju tregoj tre rolet e intelektualit:
e para, profeti - ai që krijon e hedh vizionet e së ardhmes etj., etj..
e dyta, gjykatësi - ai që gjykon kohën, historinë, realitetet etj. etj.
e treta, dëshmitari - ai që dëshmon për kohën...
E pra, vazhdoi Tomash, këta perëndimorët kanë marrë për vete dy rolet kryesore: atë të profetit dhe atë të gjykatësit; kurse ne lindorëve na kanë lënë vetëm një rol, atë të dëshmitarit.
Brenda kësaj shakaje provokuese gjendet edhe ideja ime lidhur me suksesin e Ditarit, që është një vepër kryesisht dëshmie, dhe mosuksesin e “Plojës...” që synon të jetë edhe gjykim e profeci. Ky lloj konceptimi thjeshtë si dëshmitar i rolit të intelektualit të vendeve të vogla në nivel kontinenti, kjo rezistencë e Evropës për t’i pranuar edhe si shkrimtarë evropianë shkrimtarët e vendeve të vogla – flas kryesisht për eksperiencën e vendit tim – nuk ka mbetur pa lënë gjurmë alienuese në procesin krijues të shkrimtarëve. Duke qenë e madhe aspirata e krijuesve për të kapërcyer kufijtë e vendit të tyre një pjesë syresh ajo i ka çuar për kah ekzotika e dëshmive lokale pa dimensionin universal. Një pjesë tjetër, veçanërisht të rinjtë, i ka çuar tek universalja pa lokalen.
Në kujtimet e besedave me Gëten Ekermani tregon midis të tjerash për eksperiencën e leximit nga Gëtja të një libri që fliste për Kinën. Gëtja tregon se si e emori librin me idenë se do të habitej, mrekullohej, nga ekzotika e botës Kineze. Por, në të vërtetë, ajo që e habiti nuk ishte ndryshimi, por ngjashmëria e botës së tij me botën kineze. Në këtë kohë ai ka hedhur idenë e përkthimit të librave dhe ndërshkëmbimit të kulturave. Kjo ide iliuministe, gjatë dy shekujve, madje ndoshta më shumë se kurrë sot, në epokën e globalizimit, ka pasur brenda rrezikun që ajo që quhet kulturë perëndimore të imponojë metodat e saj e të asimilojë kulturat e tjera. Nga ana tjetër tek kjo ide ngërthehet kërkesa që çdo kulturë të mos jetë vetëm e një interesi lokal, por që metodat e saj të mendimit të vërtetat e saj, të jenë edhe universale, të afta për të prekur popuj nga më të ndryshmit, ashtu që nëpërmjet tyre çdo qënie njerëzore të njohë vetveten. Askush më fort se shkrimtari nuk e përjeton këtë kontradiktë, e cila, më shumë sesa të zgjidhet kërkon të jetohet në procesin krijues.

Censura dhe shterpesia letrare

(Tekst i ripunuar mbi fjalen e mbajtur ne takimet Jusuf Vrioni)

Dua ta filloj fjalën time duke cituar një thënie të Niçes për objektivitetin e cila, në një farë mënyre, do të jetë lejtmotivi i ideve që do të shtjelloj:
“Objektivitet – sipas Niçes - do të thotë mungesë personaliteti, mungesë vullneti, mungesë dashurie.” (Vullneti për Fuqi)
Duke patur parasysh se vijmë nga një trashëgimi kulturore në të cilën është folur aq shumë për “të vërtetën objektive” qe buron vetëm nga materializmi dialektik dhe historik, apo edhe sot, kur përdoret shpesh për të cilësuar qëndrime sa më “të ekuilibruara” apo “të paanëshme”, kam frikë se shumëkujt mund t’i tingëllojë paradoksal apo i pakuptueshëm ky pohim. Por brenda tij ka një të vërtetë të rëndësishme. E vërteta e tij qëndron në atë se në shumë zgjedhje e gjykime që bën njeriu në jetë, ashtu sikurse edhe në krijimtarinë letrare dhe artistike, apo gjykimet dhe vlerësimet për të, nuk mund të bëhet fjalë për të vërteta objektive, por, përkundrazi, për të vërteta që kanë të bëjnë me përvojat e me formimin e individit, - edhe më fort kur bëhet fjalë për krijuesit, - pra, me ato që Niçe i quan “personalitet”, “vullnet” “dashuri”, pa të cilat vështirë të kuptohet identiteti i njeriut ose njeriu si subjekt.


Do t’i kthehem dhe rikthehem këtij citimi, por më së pari dua të them se e përmenda atë për të bërë të qartë se jam i vetëdijshëm se çka do të them nuk do t’i pëlqejë shumë të pranishmëve, por, nga ana tjetër, kërkoj prej tyre mirëkuptimin e nisur nga ideja se ato që do të them janë pjesë e personalitetit, vullnetit dhe dashurive të mija. Dhe ata që do të mendojë se po u shkel disa të vërteta që i quajnë aq të padiskutueshme, sa u japin epitetin “objektive”, i ftoj të reflektojë më thellë për origjinën e këtij “objektiviteti”.
Përse druaj se nuk do tu pëlqejnë shumicës së të pranishmëve? Pasi, kur bëhet fjalë për të kaluarën letrare komuniste në Shqipëri, - ashtu sikurse edhe për krejt këtë krijimtari– përgjithësisht vlerësimi është se pavarësisht se aty ka pasur edhe mjaft kompromise me pushtetin, ajo ka vlerë të padiskutueshme. Sot, për arësye se pushtetin kulturor e ka po ajo kategori që e ka pasur gjatë periudhës komuniste, shumica e krijuesve të asaj kohe merr tituj e nderime që nga “mjeshtër i punës” e deri tek “nder i kombit” pikërisht për veprën e kryer në atë kohë, madje edhe emrin shkrimtar e gëzojnë të plotë vetëm ata që e kanë marrë këtë emër nga Lidhja e dikurshme e shkrimtarëve dhe artistëve, ndërkohë që ata shkrimtarë që u persekutuan qysh në krye të herës nga regjimi, ose që nuk pranuan t’i shërbejnë atij regjimi, janë thuajse të harruar. Veçanërisht suksesi i veprës së Kadaresë, për të përkujtuar përkthyesin e të cilit nga shqipja në frënëgjisht jemi këtu, është ajo që ka shërbyer si alibi e këtij qëndrimi.
E pra, gjithë duke u mbështetur në avokatinë e Niçes, do të mbaj disa qëndrime shumë më të ashpra ndaj asaj letërsie. Dhe jo për arësye që lidhen thjeshtë me të kaluarën, por më fort me të tashmen. Ngase e konsideroj dramatike që ne as nuk na shkon ndërmend ta shtrojmë çështjen e së kaluarës në atë frymë me të cilën na ngacmoi kolegu rumun Calinescu kur na tregoi se, kur e pyetën shkrimarin dhe disidentin rumun Andrea Pleshu “si ka mundësi që keni mbijetuar?” ai u përgjegj: “kësaj pyetjeje preferoj t’i përgjigjem me një tjetër pyetje “vallë, a kemi mbijetuar vërtet?”.
Kur shoh se çfarë deformimesh e shtrembërimesh karakteriale ka pësuar individi shqiptar, e megjithatë, tek ne nuk diskutohet se cilat mund të kenë qenë shtrembërimet që kemi pësuar nga regjimi, përkundrazi, të gjithë konsiderojnë veten të mbijetuar, madje me merita, e kam vështirë të them se kemi mbijetuar. E kam vështirë të them se kemi mbijetuar kur shoh se e vetmja gjë që bëjmë është eksteriorizimi i së keqes duke i gjetur fajet dhe përgjegjësitë vetëm dhe vetëm jashtë vetes. E kam vështirë të them se kemi mbijetuar kur shoh se sa pak po i përgjigjet krijimtaria në përgjithësi dhe letërsia në veçanti kësaj drame që lidhet fort sa me të kaluarën aq edhe me kohën që po jetojmë. Përkundrazi, ne kemi shenja të dukshme të një vdekjeje morale dhe shpirtërore. Prandaj dhe fjala ime, në thelb, do të synojë të shpjegojë një aspekt të kësaj vdekjeje: shterpësinë letrare. Thënë ndryshe do të rrekem të shpjegoj se përse diktaturat ideologjike si ajo që kaluam, janë të dënuara, sikundër thotë Heminguej për fashizmin, me shterpësi letrare dhe lenë një trashëgim shterpë, dmth një letërsi të paaftë për të lindur letërsi.


Cenzura cenzuron ata që pranojnë të cenzurohen

Është e vetkuptueshme se, kur flasim për cenzurë, nuk bëhet fjalë për krijimtarinë që bëhet kur njeriu i beson atyre që shkruan, qofshin këto edhe gjëra të futura në kokën e tij nga propaganda komuniste. Raporti me cenzurën fillon kur shkrimtari bëhet i vetëdijshëm se ka gjëra që ai i sheh, ndjen e mendon të cilat nuk mund t’i thotë dhe se ka të tjera që është i shtrënguar t’i thotë, ndonëse nuk beson në to.
Një moment i tillë ndërgjegjësimi përgjithësisht krijuesit i ka ndarë në këto kategori – (nëse do ta thjeshtëzonim pak këtë fenomen): në ata që në këtë situatë kanë preferuat të ndjekin thënien e Danillo Kishit: “Kur nuk e thua dot të vërtetetën, hesht!” (e këtu do të fusja Kutelin, Poradecin, Kokonën e të tjerë shkrimtarë që pas ardhjes së komunizmit u morën vetëm me përkthime.) Në kategorinë ku, për fat të mirë apo të keq, kam bërë pjesë edhe vetë: kategoria e atyre që gjithë pa hequr dorë nga nevoja për të shkruar, në vend se të mendonin për botim, iu futën letërsisë së sirtareve, dhe në ata që janë ilustrim i thënies tjetër që na citoi Calinesku: “cenzura cenzuron vetëm ata që pranojnë të cenzurohen.” me të cilët shoqëria jonë ka qenë e mbushur, fatkeqësisht, plot e përplot.
Kuptohet kategoria e tretë është shumë komplekse. Aty hyjnë që nga shërbëtorët e paskrupullt të propagandës deri tek ata që i kanë hyrë punës së nënshtrimit ndaj cenzurës me plot kontradikta të brendëshme. Këtu dua të debatoj pikërisht me këta të fundit, duke iu referuar debateve që kam pasur me ata më të sofistikuarit syresh.
Ja disa argumenta të rëndësishme që kam dëgjuar të përdoren në emër të justifikimit të vazhdimit të krimimtarisë së tyre:
Vepra mund të prmbajë edhe gjëra të pavërteta, kompromise me ideologjinë dhe propagandën, por, megjithatë, mes tyre mund të ndërfutësh të vërteta që të rrezatojë ashtu dhe aq sa t'i kompensojë kompromiset. Lidhur me këtë thirret në ndihmë edhe Brehti (eseja "Pesë vështirësitë për të shkruar të vërtetën", veçanërisht pika 5 ku ai flet për dinakërinë për të thënë të vërtetën.) Po ashtu, lidhur me “dinakërinë”, një nga argumentet më të përdorur është edhe ai i letërsisë me “ambiguitete” që i referohet kryesisht një pjese të veprave të Kadaresë.
Kësisoj, sipas kësaj teorie, heshtja, mosbotimi për një shkrimtar ka vlerë vetëm si bojkot, por mund të arrish gjëra edhe më të mira për shoqërinë duke botuar, duke arritur që proverbi "fjala është argjend - heshtja flori" në këtë rast të bëjë inversion.
E dyta: të shkruash "bukur" një poezi për dashurinë, fjala vjen, është një temë e përjetëshme e artit, ose të shkruash mbi natyrën prozë e poezi, apo mbi tema historike, kjo është e mundëshme edhe në kushtet e diktaturës dhe mund të jetë vërtethënëse ngase e përmbush gjithsesi misionin e artit.
Në mbrojtje të krijimtarisë së asaj kohe sillen edhe përkthimet e veprave me vlerë që lejohej të përktheheshin nga regjimi, e që në një farë kuptimi konsiderohen si kontribut letrar.
Përgjithësisht në ambjentin tonë kjo mbrojtje bëhet me kaq bindje sa ata që i mbrojnë këto teza nuk e vënë as në diskutim se kush i kundërshton e ka gabim, ka humbur objektivitetin. Dhe, kuptohet, siç e thashë edhe më sipër, suksesi i veprës së Kadaresë përkthyer nga Vrioni në Francë është një gur i rëndë në favor të këtij “objektiviteti”.

Cenzura të shpije në shterpësi letrare

Do të përpiqem të shtjelloj pse “subjektiviteti” im nuk pajtohen me këto argumenta duke këmbëngulur që pranimi i cenzurës të shpije në shterpësi letrare, veçanërisht në një regjim si ay i yni ku, rolin e cenzurës e kishte zënë autocenzura në një shkallë të tillë sa, sikurse dëshmuan edhe kumtesit para meje, veçanërisht Ardian Klosi, në tërë përvojën e tyre të gjatë redaksionale, në morinë e librave që kanë kaluar nëpër duar, mund të veçonin vetëm dy tre libra që kanë pasur “probleme” për redaktorët e Shtëpisë Botuese Naim Frashëri.
Do ta ndaj analizën time në tre aspekte.

1. Autori dhe publiku
Brehti në dramën e tij të njohur “Galileu” ka një moment në të cilin autori (personazh) i thotë personazhit Galile: po si është e mundur që ti pranove të mohoje vetveten kur the se bota nuk rrotullohet? Përgjigja e Galileut është: po unë e bëra këtë sepse kështu do të vazhdoja të bëja punët e tjera që bëra, shpikjet e tjera. Dhe autori i përgjigjet: po mirë, për çfarë kishte më shumë nevojë asokohe njerëzimi për kurajon tënde për të thënë të vërtetën apo për shpikjet e tua që, edhe sikur të mos i bëje ti, do t’i bënte një tjetër?
Problemi i raportit të autorit me publikun të cilit i drejtohet është shumë kompleks, por nuk mund të mos veçohen disa çështje ndër të cilat e para ka të bëjë me të qënit i vërtetë, qoftë kjo një e vërtetë e jashtme, kur bëhet fjalë për shembull për letërsi dokumentare, qoftë kjo një e vërtetë e brendëshme e autorit.
Diktatura kishte standartizuar ose “objektivizuar” disa “të vërteta” që duhet të bëheshin të gjithëve duke filluar që nga kuptimi i botës e deri në interpretimin e realiteteve konkrete, madje imponimi i kësaj të vërtete përjashtonte ndërtimin e të vërtetave individuale. Njeriu duke u parë vetëm si produkt i kushteve shoqërore kishte karakteristikat e shtresës së cilës i përkiste dhe vetëm kaq. Madje deri edhe dashuria ishte e standartizuar: Ajo duhej të vihej pas dashurisë për Atdheun, Partinë dhe shokun Enver. Letërsia e asaj kohe paguhej nga Partia pikërisht për të përhapur këto të vërteta të standartizuara. Pra autori ishte thjeshtë një ilustrues i cili, madje, në një farë kuptimi nuk duhej të kishte të vërteta të tjera, të vetat. Edhe temat historike, tek të cilat mendohet se mund të kishte më shumë liri janë përshkruar tejendanë nga aspekti tjetër i ideologjisë, nacionalizmi – edhe ai i përdorur si mjet pushteti dhe shtypjeje të individualitetit, prandaj dhe të lirisë. Nuk është nevoja të përmend këtu krijimtarinë e pafundme, më saktë të vetmen, me këto tematika. Aq e vërtetë është kjo sa po të bësh analizën e veprave të krijuara nga pikpmaje kronologjike do të vesh re se ato kanë ndjekur fushatat e ndryshme propagandistike, problematikën që ka ngritur partia dhe Enver Hoxha në vite: luftën kundër kulakëve, kapitalizmit, revizionizmit, luftën kundër burokratizmit, luftën kundër zakoneve prapanike, luftën kundër liberalizmit, etj. shoqëruar me lejtmotivet e përjetëshme glorifikimi i luftës nacional çlirimtare, i ndërtimit të socializmit, dashuria për Partinë, Enverin ushtrinë, bujqësinë, qenin e kufirit etj.. Nëse mund të thuhet se ka pasur gjithsesi një lloj individualiteti tek njerëzit e asaj kohe kjo më shumë sesa krijimtarisë së soc-realizmit i dedikohet mundësive dhe kontakteve të tjera, qoftë nëpërmjet përkthimeve, qoftë nëpërmjet mjeteve të tjera të komunikimit. Masa e madhe që është ushqyer vetëm me krijimtarinë soc-realist ka pësuar një lavazh truri sistematik.
Në këtë proces kemi një pseudokrijues që, nëpërmjet cenzurës dhe autocenzurës, e zhvesh gjithnjë e më shumë veten nga të vërtetat e tija, nëse i ka ato, ose që nuk i zhvillon ato. Pra një pseudokrijues që në vend së të shprehë e zhvillojë personalitetin, vullnetin dhe dashuritë e tij bëhet gjithnjë e më shumë instrument. Nga ana tjetër, në sajë të kësaj pune, kemi një publik i cili nuk ndihmohet nga autori të ndërtojë këto instrumente, por që pëson një lavazh truri nga vepra në vepër duke u shndëruar kështu në qënie pa individualiet, personalitetet, vullnetet dhe pa dashuritë e veta.
Kësisoj, për tu kthyer tek tezat e atyre që flasin për dinakërinë, çështja në këto kushte shtrohet: a ishte e mundur të thuhej e vërteta duke bërë njëkohësisht këtë detyrë të madhe për gënjeshtrën. Sipas meje diktatura kishte zhvilluar një instikt të fortë për të kontrolluar se si dhe sa i shërbehej të vërtetave të saj dhe as nuk lejonte të vihej në peshë puna për të dalluar se nga anonte peshorja: në interesin e të vërtetave të saj apo në interesin e të vërtetave kundra saj. Këtë kontroll ajo e ushtronte pikërisht nëpërmjet cenzurës dhe atutocenzurës. Ata që duan të kapen tek ndonjë ambiguitet i veprës apo tek ndonjë frazë apo paragraf që ua ka hequr cenzura për të dëshmuar se kanë punuar në emër të ndonjë të vërtete tjetër nga ajo e standartizuar, shëmbëllejnë me ata që kërkojnë të kapen në një fije kashte në një det gënjeshtre ku mbytej e vërteta. Në fakt ambiguiteti si vlerë e veprave letrare nuk duhet kuptuar kurrsesi si krahasvendosje e së vërtetës me gënjeshtrën, por si shumplanësi e së vërtetës. Pra si një thellim i saj, si një shprehje në letërsi e asaj çka thotë Oskar Wilde se “e verteta rrallë herë është e pastër dhe kurrë e thjeshtë”.

2. Karakteri i veprës në vetvete:

Çështja e vërtetësisë së veprës shtrohet edhe nga një pikpamje tjetër më pak morale dhe më shumë estetike: A mundet autori me vetëdije të pranojë një përzjerje të së vërtetës me gënjeshtrën, të së bukurës me të shëmtuarën pa menduar se po e cënon veprën artistikisht? Një krijim i patjetërsuar nga cenzura karakteristikë kryesore ka koherencën, organicitetin e vet. Nga përvoja ime krijuese mund të them se një instikt i thellë më ka bërë të ndjeja një reaksion të fuqishëm - ashtu si ai i flakjes së një trupi të huaj - ndaj çdo trapiantimi në veprën time të organeve të huaja me qëllim kompromisi, mbijetese politike.
Megjithatë nuk mund të mohoet se ndër këta krijues ka pasur më të talentuar dhe më pak të talentuar. Edhe diktatura kishte shijet e veta. Fakti që Kadareja ka fituar për shembull shumicën e konkurseve të rëndësishme letrare që çelte ajo dhe që u zgjodh për tu promovuar në Francë nga regjimi e provon këtë. Diktatura kërkonte t’i shërbehej asaj me sa më talent. Çështja atëhere shtrohet: a përbëjnë këto vepra vlera të mirëfilta estetike që dalin përtej përmbajtjes së tyre ideologjike madje që janë sa më të bukura sa më koherente të jenë me frymën ideologjike që kanë dashur të përçojnë?
Kjo për mua mbetet një çështje ku mund të ketë mendime të ndryshme. Personalisht e kam të vështirë të shijoj estetikisht një vepër që më thotë bukur gënjeshtra. Gjithsesi ngulmoj se një vepër e tillë mund të lindë vetëm kur autori është brenda ideologjisë, pra e beson atë dhe frymëzohet prej saj. Madje, në këtë rast, do të shtoja se nuk ekziston mungesa e lirisë për ta interpretuar realitetin nga të tjera pikpamje, prandaj dhe e cenzurës. Jemi në rastin e krijuesve që janë mbështetur në krijimtarinë e tyre në një sistem të vetëm pikpamjesh, disa prej tyre shumë të mëdhenj si psh. Dantja. Edhe Neruda ka bërë poemë për Stalinin dhe askush nuk dyshon se ai e ka bërë këtë për ndonjë përfitim apo servilizëm, por thjeshët se ai ishte simbol i asaj çka ai besonte pa e njohur. Dhe prap problemi shtrohet: a mund të flitet për vlera estetike për një vepër që hyjnizon një diktator si Stalini apo Hitleri apo Enver Hoxha? Çështja shtrohet a mundet lexuesi edhe kur gjykon estetikisht të çlirohet nga njohjet që ka për këta personazhe? Edhe këtu vijmë përsëri tek thënia e Niçes: se kurrsesi leximet nuk mund të kryhen jashtë një konteksti të caktuar që ka të bëjë me formimin e lexuesit, me personalitetin dhe dashuritë e tij.


3. Autori dhe vetvetja shtysat e tij krijuese
(ose pse shkruan atutori?)

Problemi më i rëndësishëm që shtron nënshtrimi ndaj cenzurës lidhet edhe me atë se përse shkruan një shkrimtar? Pra cilat janë shtysat e brendëshme që e shtyjnë të krijojë? Mendoj se shkaku i shterpësisë letrare në një regjim fashist duhet kërkuar fort në mekanizmin më të thellë e më thelbësor të artit që nuk ka të bëjë thjeshtë e vetëm me raportet etike autor - publik, por edhe me raportet autor - vepër arti, me raportet qëndër gjeneruese e krijimtarisë - krijim artistik, çfarë më duket se ka të bëjë, fundja më në fund, me shkoqitjen e asaj se për çfarë i shërben psikologjkisht vepra e artit krijuesit të saj.
Sipas meje po të tentojmë t'i hyjmë sa më thellë shkakut të shterpësisë në një diktaturë ideologjike nuk duhet të ndalemi thjesht e vetëm në atë që "s'mund të shkruash dot të vërtetën”. Puna është se kur flitet për një krijues që tashmë është i vetëdijshëm se ndodhet nën kontrollin e cenzurës, që supozohet se ndjehet nën presionin e saj, atëhere, për t'i shkuar sa më thellë shkakut të shterpësisë, më duket se duhet të nisemi nga mendimi që edhe kur shkruajmë diçka që mund të jetë afresk i një realiteti historik, është imagjinata, me rrënjët e përshkuara thellë në inkoshientin tonë, që përfton quid-in e quajtur art, se, edhe në këtë rast - që është më i miri përsa i përket mundësisë për të shkruar e botuar të vërtetën - vepra gjithsesi do të jetë e populluar dukshmërisht dhe padukshmërisht me fantazmat e inkoshientit. Frojdi thotë se fantazia është atribut i njeriut të pakënaqur, se dëshirat e paplotësuara e largojnë artistin nga realiteti dhe i a përqëndrojnë libidon/vëmëndjen tek krijimi i objektit të imagjinuar fantastik. Sipas këtij koncepsioni aq më i mbarsur potencialisht me krijimtari duhet të jetë diktatura si një regjim vullnetshtypës. Mos vallë gabon Heminguei? Jo, sepse "çlirimi" për të cilin flet Frojdi është i lidhur ngushtë me reaksionin ndaj forcës represive, në kuptimin që edhe në nivelin e inkoshientit energjia e impulseve instiktive do të përqëndrohet kundër saj, po të kemi parasysh se gjithherë një vepër e fuqishme ka gurruar nga një energji e fuqishme instiktesh. Pra do të kemi një sendërtim artistik të fuqishëm atëhere dhe vetëm atëhere kur do të tentojmë të sendërtojmë artistikisht konfliktin tonë më të fuqishëm emocional, pasi regjimi i diktaturës ideologjike, me politikën e tij represive dhe depersoanlizuese dashur pa dashur t'i përqëndron energjitë instiktive kundra tij. Kjo do të përftojë, po qe se do të pëpiqem të shprehem artistikisht, edhe në rastin kur simbolika e autorit do të zgjidhet nga një material historik apo mithologjik, një rezonancë aktuale ashtu dhe aq të fortë sa që edhe cenzura më idiote dhe më injorante do t'i shquante "fantazmat kundërshtare", prandaj dhe nuk do ta lejonte botimin. Kurse më anën tjetër, nëse, për t'i shpëtuar kësaj, autori do t'i drejtohet trajtimit të temave jashtë këtij konflikti, vështirë të arrihet një vepër e fuqishme sepse shqetësimet më të qënësishme të autorit nuk do të kenë të bëjnë me temën. Romani Pallati i Endrrave të Kadaresë është libri më fatlum sipas meje i autorit ku njëherësh “fantazmat kundërshtare” ndaj regjimit kanë mundur të dalin ndonëse autori për t’u mbrojtur ka ikur në një kohë tjetër, atë otomane dhe ka qenë korrekt me regjimin përsa i përket pjesës nacionaliste në libër ku shqiptarët e perandorisë i ngre më lart se turqit.
Prandaj, ngulmoj se i vetmi shpëtim në këtë rast për të shprehur këtë konflikt është letërsia e sirtareve shembulli më heroik i së cilës është Kasem Trebeshina. Por vazhdimi në një kohë të gjatë i një krijimtarie që nuk shpreson të shohë dritën e botimit është një punë e vështirë, që mund të vijë duke u topitur në vitet, pasi mungesa e kontaktit me lexuesin dhe me kritikën mund ta demotivojë një autor sado i pasionuar të jetë ai.

Le dur desir de durer-
“Le dur desir de durer” - përgjigjet Paul Eluari ndaj pyetjes pse shkruan – çka lidhet me një shtysë të brendëshme të autorit për të mposhtur ankthet e vdekjes për të lënë gjurmët e ekzistencës së tij. Por a mundet një autor të mendojë se po fiton përjetësinë duke thënë gënjeshtra që nuk mund t’i rezistojnë kohës? Po ashtu problemi i “Le dur desir de durer” lidhet ngushtë edhe me atë se cilit lexues i drejtohet autori. Sepse mbijetesa e një autori sigurohet pikërisht falë vlerave të veprës së tij që e bëjnë atë të lexohet edhe në kohët kur autori nuk jeton më. Autori i drejtohet njëherësh një lexuesi bashkëkohës dhe një lexuesi të së ardhmes. Ai i drejtohet një lexuesi mendjemprehtë dhe të ditur, por edhe një lexuesi injorant. Kjo e bën edhe më të koklavitur problemin. Lexuesi që kërkon të manipulohet dhe lexuesi mendjemprehtë nuk janë e njëjta gjë. Kur unë isha i ri kujtoj se kam pasur një dashuri të madhe për poema të Kadaresë apo Agolit që i dedikoheshin Partisë së Punës sepse asokohe e doja edhe partinë. Problemi është kur nuk e do më partinë a mundet ta duash përsëri poezinë e shkruar “bukur” për të. Me syrin e tanishëm – në rastin më të mirë i vlerësoj si naive edhe veprat edhe autorët edhe lexuesin që kam qenë atëhere.

Lidhur me shtysat krijuese ka edhe shpjegime të tjera që kanë të bëjmë shumë më pak me nevojën që shpreh Eluari e shumë më tepër me një nevojë të brendshme për të krijuar, instiktin konstruktivist të njeriut: “krijoj ashtu siç këndon zogu apo siç ndërton bleta”. Pra me faktin që njeriu e ka kreativitetin substancë të shpirtit të tij, e që, nga një pikpamje psikanalitike, konsderohet si “korolar i erosit”.
Mirëpo ky lloj kreativiteti është i lidhur ngushtë me të qënit të njeriut të lirë. Krijimi artistik si çlirim i energjive krijuese në një sistem të lirë, në një shoqëri jo alienuese, si korolar i erosit, do të ishte tjetër, po krejt tjetër gjë. Arti i krijuar në diktaturë nën presionin e cenzurës vetëm këngë e lirë nuk mund të ishte, vetëm art i pastër, jashtë çdo funksioni tjetër, nuk mund të ishte sepse diktarura nuk paguante për këtë loj arti, madje e dënonte atë. Diktatura e kthente krijuesin nga artist në artizanat, nëse me këtë të fundit do të kuptojmë një zanatçi që punon me porosinë e atij që e paguan. Pra, përsa i përket këtij lloj arti, afërmendsh që një diktaturë ideologjike, që i përcaktonte temat varësisht nga nevojat e propagandës së saj, ishte tejet më shterpëzonjëse.


Shterpësia dhe e sotmja

Kur flitet për shterpësi letrare kuptohet një letërsi që nuk është e aftë të lindë një letërsi tjetër. Ja pse mendoj se cenzura e djeshme, si faktor shterpëzonjës, duhet diskutuar lidhur ngushtësisht me problemet e krijimtarisë së të sotmes.
Sipas mendimit tim një nga dëmet më të mëdha të socrealizmit ka qenë pengimi i krijimit të personaliteteve dhe individualiteteve sa të autorëve aq edhe të lexuesve: ajo që gjetkë e kam quajtur “kultura e manipulim simulimit” – që krijon modele për të imituar dhe jo instrumente për të ndërtuar personalitetin, vullnetin dhe dashurinë tënde. Mjafton të kesh parasysh se sa pak personazhe vërtet të gjalla, të besueshëm, ka krijuar ajo letërsi për shkak se ishte e angazhuar në krijimin e modeleve që tipizonin pozitivisht punëtorin, fshatarin, komisarin… dhe, negativisht, kulakun borgjezin, priftin…. Thuhej se vetëm personazhet negativë nganjëherë dilnin më të qëlluar sepse atje autori kishte dorë më të lirë. Por edhe ata ndërtoheshin tek e fundit sipas logjikës manikeiste të bardhë e zisë ideologjike. Në krijimtarinë tonë socrealiste edhe fëmija i një borgjezi do të ishte domosdoshmërisht personazh negativ në kundërshtim me fëmijët e punëtorëve apo revolucionarëve. Kemi të bëjmë para me një rreth vicioz ku autori nuk nxirrte apo nuk zhvillonte dot asgjë nga vetvetja individuale dhe lexuesi merrte prej tij modelet e stisura e bajate të këtyre personazheve. Kuptohet se një gjysëm shekulli komunikim i tillë shkrimtar - lexues nuk mund të mos ketë lënë pasoja të rënda përsa i përket mungesës së kulturës së ndërtimit të individualitetit në shoqërinë shqiptare. Kjo mungesë individualiteti, ose më saktë e instrumenteve për ta krijuar e zhvilluar atë, ndjehet fort edhe në krijimtarinë e sotme e më gjerë në shoqëri. Vazhdojmë të jetojmë ende në një shoqëri kur njeriu nuk ka mësuar të krijojë subjektivitetin e vet. Vakuumi i lënë kësisoj nga “objektiviteti” socrealist, mungesa e instrumenteve për të ndërtuar individualietin, shpesh ka bërë që të vërehet një humbje orientimi i cili ka sjellë fenomenin e zëvendësimit të së vërtetës objektive soc-realste me të vërteta të tjera “objektive” që merren si modele të padiskutueshme. Shpesh vendin e atij “objektiviteti” të modeleve soc-realiste e zënë modelet perëndimorë, pra imitimi në këtë rast i perëndimores që pranohet objektivisht si vlerë, për shkak të autoritetit që i jepet së jashtmi, pa u tretur në subjektivitetin e autorit. Kjo pjell imitimin që është një formë e shterpësisë që vërehet aq shumë sot. Në thelb ai është shprehje e paaftësinë për të krijuar një kulturë që t’i përgjegjet realitetit që jetojmë – e vetmja kulturë e vërtetë, me origjinalitet dhe personalitet.

Jusuf Vrioni si “dëm”

Një aspek tjetër i mungesës së kësaj kulture të vërtetë është ai që do ta quaja: Jusuf Vrioni si “dëm”. Siç thashë, vakuumi i lënë nga rënia e sitemit të vlerave socrealiste ka bërë që kriteri kryesor i vlerësimit të mbetet vlerësimi i bërë së jashtmi. Kjo ka bërë që një pjesë e mirë e krijimtarisë të mos synojë t’i drejtohet publikut shqiptar më së pari, por që të krijojë duke patur parasysh publikun e huaj dhe mundësinë e një suksesi atje. (Këtu nuk duhet injoruar edhe aspekti komercial). Një orientim i tillë, sipas meje, sjell një motivim të mbrapshtë, pseudokulturor, një tjetërsim të krijimtarisë sepse deformon si zgjedhjen e tematikës, ashtu edhe trajtimin e saj. (Mjafton të kujtoj kërkesën e lexuesit perëndimor për ekzotikën shqiptare, se sa shumë është trajtuar tema e gjakmarrjes psh.. Apo edhe superbollëkun e bunkerëve në krijimtarinë tonë si një çudi shqiptare.). Një aspekt i tjetërsimit që sjell ky orientim i shkrimtarit apo krijuesit në përgjithësi drejt sukesit jashtë dhe autoriteti që të jep ky sukses është edhe tjetërsimi i rolit të krijuesit në shoqëri. Në vend se të shërbejë si një qënie më e ndjeshme, më e mprehtë, që komunikon me publikun e tij përvojat, shqetësimet dhe ndjeshmërinë e veta, një krijues që vështrohet nga publiku si krenari identitare shërben për t’i dhënë lexuesit atë që do të quaja identiteti i munguar individual. Një raport i tillë me krijuesin bën që lexuesi në vend se të rritet nëpërmjet shkrimtarit të mbetet në rolin e atij që William Reich e quan “njeri i vogël” i cili “sa më pak i kupton gjërat aq më shumë i beson ato” e që “krenohet me gjeneralët e vet dhe jo me veten e tij”.
(Për ta ilustruar idenë po tregoj një rast që ka të bëjë me një përvojë timen. Para disa kohësh kërkoi të më takonte një person që kishte qenë në një kurs post universitar në Londër. Kërkoi të më takonte sepse në një nga leksionet profesoresha kishte hyrë në klasë duke pyetur se kush ishte shqiptar mes tyre. Pasi ajo ishte prezantuar si e vetmja shqiptare mes një sërë studentësh ajo kishte thënë se atë leksion do ta mbante duke komentuar një ese timen “Privatësia në totalitarizëm”, botuar në një revistë amerikane, e cila, sipas saj, ishte një nga esetë më të bukura që kishte lexuar mbi privatësinë në regjimet totalitare. I vetmi koment që dëgjova unë nga studentja për atë moment ishte se sa krenare ishte ndjerë ajo mes sdudentëve të tjerë të huaj në ato çaste – dhe pa dyshim kjo më duket një gjë njerëzore - por asgjë nuk dëgjova prej saj lidhur me ato që kisha shkruar në atë tekst e ishin komentuar – çka më duket se është vlera e parë dhe kryesore e tekstit dhe kënaqësia më e madhe për një autor.)
Pse e lidha këtë çështje me fjalën “dëmi” Vrioni. Sepse mendoj se modeli i suksesit dhe i autoritetit që ushtron Kadareja nisur nga suksesi i tij jashtë shtetit ka çuar shumë tek ky motivim pseudokulturor i krijuesve shqiptarë që lidhet edhe me kërkesën e gjetjes së një përkthyesi për të patur sukses jashtë shtetit.
Kuptohet nuk dua të fajësoj Vrionin këtu, por nuk mund të rri pa thënë se edhe fakti që këto takime kushtuar përkthimit marrin emrin Jusuf Vrioni janë reflektim i kësaj problematike. Sepse është zgjedhur emri i një përkthyesi që ka përkthyer nga shqipja në frëngjisht dhe jo nga gjuhët e huaja në shqip. Sipas konceptit që u përpoqa të shtjelloj më lart, nëse do të organizoheshin takime dedikuar përkthimit e do të duhej tu vihej atyre një emër, unë do t’i quaja takimet Lasgush Poradeci, Dhimitër Pasko, Gjon Shllaku, Petro Zheji etj etj. Pra, duke venë emra përkthyesish që i kanë shërbyer më shumë kulturës shqiptare nëpërmjet sjelljes në shqip të kryeveprave të pavdekshme të letërsisë botërore, madje duke refuzuar të merren me krijimtarinë soc-realiste. Janë ata dhe vepra e tyre, sipas mendimit tim, që kanë ndikuar më shumë se kushdo që njeriu shqiptar të mbijetojë në diktaturë, gjithë nëse mund të themi se kemi mbijetuar, e që letrat shqipe të mund të mos mbeten sterile.