Wednesday, February 28, 2007

Soc-realizmi dhe katarsi ndaj tij si ure drejt nje kulture te re

(Refleksione mbi dy ekspozita të hapura në Galerinë e Arteve)

Para disa ditësh në Galerinë Kombëtare u përuruan dy ekspozita disi të pazakonta: një me piktura të realizmit socialist dhe tjetra me skulptura edhe ato të thadruara gjatë kohës së soc-realizmit. E pazakonta ishte se ato u shfaqën për herë të parë pas disa vjetësh mbylljeje në bodrumet e Galerisë.
Thelbi i të dy ekspozitave ishte dhënia e tipareve kryesore të artit figurativ të asaj periudhe - çka përbënte një provokim interesant për t'iu qasur asaj kohe nga optika e përvojës së krijimtarisë artistike.
Ekspozita e pikturave fillon me një pikturë të Zajmit në qendër të së cilës është një komisar partizan që u flet njerëzve pranë një vatre për ëndrrën komuniste. Pastaj vijon me piktura që ekzaltojnë me radhë luftën nacional-çlirimtare, ndërtimin e socializmit në fshat dhe në qytet, figurat e udhëheqësve, prishjen me Bashkimin Sovjetik, periudhën e zërit të masave që të kujton revolucionin kulturor kinez - për të mbaruar me vitet e fundit të komunizmit ku shohim në një kompozim të Bregut pjesëtarët e një familjeje shqiptare të shikojnë të gjithë në drejtime të ndryshme çka, sipas konceptimit të kuratorit Qendro, simbolizon mbylljen e ciklit, hutimin dhe zhgënjimin përfundimtar të shoqërisë shqiptare.

Pavioni i skulpturës është i ndërtuar në formën e një instalacioni gjigand: skulpturat janë të vendosura në rafte pa synuar të japin individualitetin e njërit apo tjetrit artist përkundrazi për t'i fshehur individualitet artistike dhe për të theksuar ngjashmërinë e këtyre kokave me modelet e parafabrikuara nga propaganda. Ai synon të japë idenë se skulpturat e asaj kohe kanë modeluar tiparet e një njeriu fiktiv, jashtë realitetit - partizanë, punëtorë, ushtarë, kooperativistë ose udhëheqës të karakterizuar nga mungesa e theksuar e vërtetësisë, figura nëpërmjet të cilave soc-realizmi synonte të plazmonte figurën e njeriut të ri që rezultoi një përçudnim i njeriut.
Ekspozitat ngjallën debate të shumta edhe në shtypin shqiptar edhe në rrethe të ndryshme artistësh. Veçse debatet rreth saj, në më të shpeshtën e herëve, evidentuan çoroditjen morale dhe kulturore që po përjeton shoqëria shqiptare, një nga shkaqet e së cilës, mendoj, vjen bash nga çoroditja në përqasjen kulturore ndaj të kaluarës. Ky shkrim është një përpjekje për të analizuar këtë çoroditje kulturore në disa nga aspektet e saj.

Debatet nxorrën në pah përsëri një pikëpyetje të shtruar jo për herë të parë gjatë këtyre viteve të fundit:

A ka pasur realizëm socialist në Shqipëri?

Përgjigja negative ndaj kësaj pyetjeje është sugjeruar pikërisht nga disa korifej të realizmit socialist me synimin për të hedhur tym mbi atë periudhë, për të justifikuar veprat e shumë autorëve e për të thënë se arti dhe letërsia shqiptare nuk i ka respektuar normat e realizmit socialist, i ka thyer ato duke bërë një art të vërtetë, universal që i tejkalon normat e realizmit socialist. Një manipulim i tillë, që fatkeqësisht ka zënë mjaft vend në botën e sotme kulturore shqiptare, është bërë i mundur për arësye se Shqipëria nuk ka mundur të krijojë ende një art dhe kritikë të spikatur post komuniste, sepse shumë nga autorët që vazhdojnë të dominojnë jetën kulturore dhe artistike shqiptare janë po ata që kanë bërë letërsinë dhe artin komunist, madje vazhdojnë të kenë pushtetin kulturor në Shqipëri. Ky manipulim, i mbështetur shumë edhe në suksesin që ka pasur vepra e Kadaresë në Perëndim, është katërcipërisht në kundërshtim me të vërtetën. E vërteta, ashtu siç e tregojnë edhe këto dy ekspozita, është se arti dhe letërsia shqiptare kanë qenë ndër respektuesit më të fortë të normave dhe kanuneve të realizmit socialist ashtu siç i ka shprehur ato Gorki: realiste në formë dhe socialiste në përmbajtje. Çfarë ka qenë realizmi socialist? Në thelb ai ka qenë një instrument i shprehjes së propagandës së partisë, i ideologjisë nacional - komuniste me mjete letrare dhe artistike. Duke patur parasysh se në Shqipëri ka qenë diktatura më e egër, prandaj dhe imponimi e cenzura më e egër, është absurde të thuash, siç pretendojnë disa, se letërsia dhe arti në Shqipëri kanë qenë më pak në shërbim të ideologjisë, më të lira nga cenzura se në vende të tjera lindore, (me përjashim ndoshta të vendeve komuniste aziatike si Kina e Revolucionit Kulturor, apo Vietnami dhe Korea e Veriut). Realizmi socialist i ka shërbyer në Shqipëri, më shumë se kudo tjetër në Lindje, larjes dhe shpëlarjes sistematike të truve të shqiptarëve nëpërmjet krijimit të atij realiteti virtual që shqiptarët duhet të bënin sikur e besonin se ekzistonte, përndryshe quheshin jo normalë dhe futeshin ose në burg ose në çmendinë. Edhe përsa i përket formës, ai ka qenë më i shtërnguari në darën e realistes. Ndërkohë që në vende të tjera të Lindjes eksperimentohej edhe impresionizmi edhe kubizmi edhe ekspresionizmi edhe modernizma të tjera, në pikturën shqiptare vërehej me dyshim edhe ndonjë trill koloristik që i largohej ngjyrës së mishit - kur pikturohej ndonjë portret.
Mirëpo diskutimi i këtyre ekspozitave nxorri në pah, për fat të keq, faktin se shumica e artisëve të realizmit socialist nuk janë të vetëdijshëm për karakterin e veprave të tyre, nuk janë të ndërgjegjshëm për rolin që kanë luajtur ato gjatë periudhës komuniste, nuk ndjehen përgjegjës për atë se, nëse në Shqipëri pati aq shumë njerëz të manipuluar, aq shumë njerëz të çoroditur dhe shpesh të rrezikshëm, për këtë ka ndikuar edhe vepra e tyre si formuese e njeriut të ri me tipare përbindëshi. Ndonjë nga artistët arriti të shprehet në shtyp se ai i ka paraqitur kooperativistët me entuziazëm teksa punonin në fushë sepse ashtu i ka parë vërtet ata. Është për t'u çuditur se si ai nuk ka mundur t'i shohë kooperativistët shqiptarë në mjerimin e pakufi ku i katandisi kooperativizimi, se si punonin 14 orë në fushë vetëm për bukën e gojës - shpesh duke e ngrënë atë vetëm me hirrë - prandaj dhe, me të rënë regjimi, shkatërruan kooperativa, lanë shtëpi dhe shkuan e u bën argatë në dhe të huaj.
A kanë shkuar ndonjëherë vërtet punëtorët për t'i dhënë mendime piktorit për veprën e tij, siç paraqiten ata në veprën e Sali Shijakut Zëri i Masave? Jo, në studion e tij kanë shkuar vetëm cenzorët që kanë parë me dyshim njollat e vajit që vendoste ai mbi telajo. Skënder Kamberi, që tani na thotë se i ka parë kooperativistet të gëzuara në fushë, në fund të viteve 60 bëri një pikturë ku paraqiste një partizan të plagosur në krahët e një shoku partizan. Cenzorët i thanë se është pesimiste. Dhe ai, për të larguar "pesimizmin" nga piktura, u detyrua të vendoste në sfond brigadën partizane me flamur të kuq në ballë, që vinte drejt tyre. Ndërsa kur pikturoi tabllonë "Rrethimi i Krujës dhe Vrana Konti", cenzorët shkuan dhe i shkurtuan mjekrat e figurave që kishte pikturuar. Përgjithësisht, kur përgatitej një ekspozitë, nëpër salla kishte nja dy a tre piktorë të thirrur prej Lidhjes (thuhet se Danish Jukniu i quante ata "ambulanca"), të cilët sorrollateshin me penela në dorë dhe, me porosi të Komisionit, pa i marre leje fare autorit, bile duke i bërë "nder", ndërhynin nëpër tabllo duke venë yje nëpër kapa, duke ngritur ndonjë shtyllë tensioni në sfond, duke rrudhur ndonjë vetull apo çelur ndonjë qiell. Deri këtu ka arritur diktati i partisë në letërsi dhe art.
Për shkak të këtij diktati letërsisë dhe artit shqiptar i mungon krejtësisht përshkrimi realist i dyzetepesë vjetëve jetë nën komunizëm. Në faqet e librave, bobinat e filmave dhe kanavacat e pikturave të asaj kohe mungon krejtësisht lodhja, mundimi, zhgënjimi i njerëzve të asaj epoke. Në drurin e gdhendur e bronxin e shkrirë mungon krejtësisht shtypja e dhunimi që pësonin njerëzit, ankthi dhe frika që i shoqëronte ata. Prandaj, përveç përgjegjësisë për manipulim dhe shpëlarje trushë, krijuesit shqiptarë të asaj kohe i kanë edhe një borxh të madh brezave që do të vijnë sepse në vend se ta pasqyrojnë atë kohë, e kanë fshehur.
Në mënyrë të çuditëshme sot sheh në shtyp akuza se ekspozita i ka fyer autorët. Sikur të kishin mundësi të ngriheshin nga varri mijëra të persekutuarit nëpër kampe, burgje, që tani nuk janë më, të pushkatuarit në emër të ideologjisë që kanë propaganduar këta autorë, të torturuarit nga xhelatët e manipuluar nga kjo propagandë, do të flitej për një fyerje tjetër shumë më të rëndë që ka të bëjë me moskujtesën dhe mosmoralitetin në art.
Mirëpo dikush thotë se jemi ngopur me propagandë antikomuniste. Duhet të shohim vlerat. Dhe, sipas tyre, shumë nga këto vepra kanë vlera estetike.

Atëhere le të diskutojmë për vlera

A ka pasur vlera estetike të ndryshme në atë kohë, a kanë pasur skulpturat dhe pikturat e asaj kohe vlera më të mëdha apo më të vogla plastike, profesionale apo kanë qenë të gjitha njëlloj? Ky ishte një diskutim tjetër që ngritën këto ekspozita. Pa dyshim jo të gjitha kanë pasur të njëjtin profesionalizëm. Bijen në sy pikturat e Sali Shijakut apo të Danish Jukniut për një kolorit më të pasur, për harmoni më të madhe formash, dallohet skulptura e Odhise Paskalit për plastikën e saj edhe në bustin e Enver Hoxhës. (Këtë pikëvështrim, ndryshe nga ekspozita e pikturës, mënyra e ekspozimit të veprave të skulpturës nuk të lejon ta shquash mirë dhe mendoj se sikur veprat e autorëve të mos ishin vendosur të shpërndara andej këndej, por secili autor në raftin e vet, do ta jepnin më mirë këtë dimension, pa e cënuar atmosferën e përgjithshme që përçon ekspozita.) Mirëpo, kur flasim për vlera, mendoj se duhet të reflektojmë pak më gjatë. Pa dyshim partia e njihte forcën e artit në manipulimin e emocioneve të njerëzve dhe pa dyshim ajo ka ditur t'i dallojë artistët më profesionalë nga ata më pak profesionalë - nuk guxoj të them më me vlerë apo më me pak vlerë sepse, sikurse do ta shtjelloj më poshtë, nocioni "vlerë" më duket diçka shumë më komplekse. Partia organizonte konkurse dhe nuk mund të mohoet që në dhënien e çmimeve shpesh nuk ndikonte vetëm tematika, por edhe profesionalizmi. Nuk tingëllonte njëlloj një poemë e Kadaresë që, kur i këndonte partisë, thoshte …që të të shkulin ty parti / duhet të përmbysin / tërë këtë tokë të lashtë e të rëndë / të përmbysin / kështjellat /malet / këngët / të ngrënë nga balta e të rivrasin të rënët… (që fitonte çmim të parë) me një bejte propogandistike të tipit Parti Enver / jemi gati kurdoherë. Por dyshoj shumë nëse këto vargje duhet t'i quajmë me vlerë apo jo. Më së shumti mendoj se kemi të bëjmë me një potencial të kthyer në antivlerë, me një shpërdorim të talentit, për të mos thënë me një korruptim të tij. Pra, problemi nëse ato piktura apo skulptura kanë patur apo nuk kanë patur vlera është shumë më kompleks sesa të thuash se ka pasur piktorë që kanë ditur ta venë më mirë apo më keq ngjyrën. Çështja është se kjo krijimtari krijoi një sistem vlerash "specifike", të papërputhshme me sistemin e vlerave universale ose, e thënë ndryshe, e ktheu mjedisin e prodhimit artistik në një maqineri propagandistike duke tjetërsuar vetë natyrën e krijimtarisë e të artit. Dikush sjell argumentin që edhe piktura bizantine ka qnë në funksion të një ideologjie, por megjithatë, ne sot e pëlqejmë atë për vlerat estetike. Para të gjithash duhet të kemi parasysh se arti bizantin ishte një udhekalim i modernitetit në pikëpamje të formës, se kanunet e asaj pikture ishin një novacion në funksion të përcjelljes së frymës së shenjtë. E njëjta gjë mund të thuhet edhe për revolucionin që bënë rilindasit në drejtim të modernitetit, (futja e perspektivës dhe dritë-hijes në hapësirën dydimensionale) paçka se veprat e tyre mbaheshin edhe ato mbi ca kanune të mirëpërcaktuara. Këto periudha qëndrojnë si hallka të një zinxhiri në historinë e risive artistike. E njejta gjë mund të thuhet edhe për ca artistë sovietikë në fazën e parakanunizimit të soc-realizmit, të cilët i dhanë udhë ca frymëzimeve vërtet novatore. Por dihet fati i tyre në BS pas kanunizmit të socrealizmit të cilin e morëm të gatshm ne. Gjjithashtu, le të mos harrojmë thënien e Biblës se "ka shpresa të vërteta dhe shpresa të rreme". Fryma e kristianizmit, megjithë kufizimet e veta, madje edhe aspektin e saj totalitar, ishte ajo e dashurisë së njeriut për njeriun. Prandaj dhe i ka rezistuar shekujve. Pra çështja është edhe se çfarë fryme përcjellin këto vepra, çfarë u thonë sot të rinjve pikturat, librat, filmat e socrealizmit? Asgjë tjetër përveç dogmave të një sistemi absurd, kriminal. Ç'rëndësi ka nëse raportet koloristike, fjalitë apo rolet janë te realizuara me mjeshtëri, kur kjo mjeshtëri shërben për të plazmuar një subjekt të propagandës nacional-komuniste të shtetit totalitar që shtyp lirinë dhe krijimtarinë e vërtetë? Kjo të çon edhe më tej tek një çështje kardinale: nëse ka apo nuk ka moralitet në art, nëse është moraliteti pjesë e vlerës apo jo. Këtu mendimet mund të ndahen. Ka teoricienë që thonë se vlera estetike qëndron jashtë dhe pavarësisht nga përmbajtja ideore e veprës. Por, veçanërisht në shekullin e njëzetë, sundon shumë më fort ideja se shkrimtari apo artisti nuk mund të qëndrojë jashtë problemeve akute të shoqërisë, se ai madje është ndërgjegja më e lartë e shoqërisë. Tomas Mani, pas eksperiencës naziste, dënon qëndrimet apolitike që ai vetë ka pasur gjatë kohës paranaziste. Le më pastaj të flasësh për një letërsi e art që i shërben diktaturës. (Jo më kot edhe Kadareja, idhulli i atyre që thonë se vlerat estetike qëndrojnë mbi përmbajtjen, i ka ripunuar thellësisht veprat e tij në botimet e periudhës postkomuniste për t'u hequr përmbajtjen komuniste.)
Gjithashtu, në diskutimin rreth vlerave, le të mos harrojmë se arti shqiptar, nën diktatin e realizmit në formë dhe socializmit në përmbajtje, nuk njohu, për dyzetepesë vjet, zhvillimet e artit të shekullin të njëzetë. Asnjë izëm tjetër përveç realizmit nuk lejohej të njihej, pale të eksperimentohej në Shqipëri. Veprat e impresionizmit, kubizmit, ekspresionizmit, abstraksionizmit, futurizmit, konstruktivizmit, dadaizmit, surrealizmit, në gjysmën e dytë të shekullit, që ne e jetuam vetëm nën vulën e real-socializmit, kishin hyrë tashmë në fondin e klasikëve të shekullit duke ua lanë rradhën përvojave të tjera krijuese si ato të konceptualistëve, postmodernistëve etj. Kurse në Shqipërinë real-socialiste nuk njiheshin fare qoftë si forma të reja krijimi, qoftë si filozofi e re krijimi - përveçse kur denigroheshin në ndonjë libër duke u interpretuar si shenja të degjenerimit të shoqërive që i kishin pjellë. Historia e pikturës në Akademinë e Arteve mbaronte me Kurbenë që daton fundin e shekullit XIX. Në fillim të viteve shtatëdhjetë sugjerimi i një kritiku se në funksion të idesë (gjithmonë socialiste) mund të përdoreshin edhe format e kubizmit, u dënua rëndë në kuadrin e dënimit të liberalizmit. Piktorët që kishin tentuar të dilnin sado pak në ndonjë trajtë që të kujtonte ekspresionizmin, fovizmin apo kubizmin u çuan nëpër riedukime dhe burgje. Prandaj, duke patur parasysh edhe këtë vonesë skandaloze që arti shqiptar po e vuan akoma, fjala "vlerë" bëhet akoma më shumë problematike.
Duke folur për vlera, mendoj se socrealizmit shqiptar më shumë se çdo vendi tjetër lindor, i shkon thënia e Hemingueit "Letërsia në fashizëm është e dënuar me shterpësi."

Problemi i qasjes ndaj të kaluarës ose katarsisi

Në qasjen kulturore ndaj të kaluarës është pikërisht shterpësia për të cilën flet Heminguei ajo që njëkohësisht po e vuajmë aq shumë dhe po e kuptojmë aq pak. Problemi më i madh që na la kulturalisht realizmi socialist dhe në përgjithësi ideologjia nacional-komuniste është se mendja krijuese, dhe më në përgjithësi aftësia gjykuese e njeriut shqiptar, u formua sipas një metode shumë të ngjashme me metodën e preferuar të metafizikës së manastireve dhe të universiteteve skolastike mesjetare. Metoda skolastike praktikoi mbylljen e syve, dyllosjen e veshëve, dhe injorimin e botës reale pasi njerëzit qenë të bindur se burimi i të gjitha njohurive i ishte dhënë njeriut njëherë e përgjithmonë nga hyjnia. Në rastin tonë këto njohuri dhe vështrime të botës na i kishte dhënë njëherë e përgjithmonë ideologjia e partisë. Pikërisht kjo mbyllje sysh, dyllosje veshësh dhe injorim i botës reale ka bërë që kultura soc-realiste, e mbështetur në shabllonet dhe të vërtetat e dhëna nga ideologjia, ta pengojë njeriun shqiptarë të zhvillojë dyshimin në të vërtetat që i thuheshin në emër të autoritetit, të kthejë vështrimin nga bota reale brenda dhe jashtë vetvetes, të zhvillojë vëzhgimin dhe introspeksionin, të mendojë e krijojë sipas mendjes së vet, e dijen ta shfrytëzojë për të shprehur me vërtetësi dhe origjinalitet përjetimet dhe emocionet e veta. Pra, fundja më në fund, të krijojë personalitetin e tij.
Gjatë këtyre tetë vjetëve tranzicion Shqipëria ka ofruar tema, drama, ngjarje që do t'i kishin zili krijuesit e të gjithë botës. Por letërsia dhe arti shqiptar pak i ka kaluar ato nëpër filtrin krijues e në më të shpeshtën e rasteve, kur e ka bërë këtë, nuk ka ngjallur emocione të forta tek shoqëria. Në më të shpeshtën e herëve krijuesi post-komunist ka preferuar të arratiset në imitimet e atyre eksperimenteve evropiane që nuk kishte mundur t'i realizonte gjatë kohës komuniste dhe ka kërkuar më shumë suksesin jashtë shtetit sesa komunikimin me komunitetin e tij, shërbimin ndaj shoqërisë. Një nga arësyet pse ka ndodhur ky fenomen, që tregon superficialitet dhe që është shumë larg konceptit të kulturës së vërtetë, është pikërisht fakti se kultura që i parapriu kësaj të sotmes nuk ishte në gjendje të pillte kulturë. Është mungesa e frymëzimit tek ajo kulturë, mungesa e komunikimit të vërtetë me shoqërinë. Është shterpësia për të cilën flet Heminguei.
Një nga arritjet e rëndësishme të kulturës shqiptare postkomuniste mendoj se do të duhej të kishte qenë kryerja e katarsisit për atë që ndodhi në komunizëm. Para disa vjetësh, në krye të rënies së komunizmit, qasja ndaj të kaluarës, në funksion të katarsisit, u duk diçka më e mundëshme. Më kujtohet një debat midis Dritëro Agollit dhe Sabri Godos që shpërtheu në shtypin shqiptar në fillim të vitit 1991. Godo i thoshte Agollit se 40 vjet krijimtari real-socialiste nuk mund të kompensoheshin me një artikull dhe një intervistë, prandaj i rekomandonte një periudhë pauze. Agolli në përgjigjen që i jepte bënte apologjinë e vetvetes mbi bazën e idesë se jemi të gjithë bashkëfajtorë "Madje edhe ata që më vonë patën fatkeqësinë të bien në burg - i thoshte ai - më parë i kanë thurur hymne regjimit" dhe pastaj i përmendte Godos reportazhet "e spërkatur me ujë të trëndafiltë socialist".
Ky ishte vetëm fillimi i një debati që po të ngrihej përmbi luftrat personale, atyre për pushtet dhe interesave të tjera meskine, do të ndihmonte katarsisin e shoqërisë shqiptare. Mirëpo ndodhi e kundërta. Debati nisi mbi baza denigrimi dhe eliminimi. E kaluara, në vend që të studiohej për të njohur më mirë se nga vinim dhe ku shkonim, u përdor si mjet lufte banale për pushtet. Njerëzit kërkuan ta fshehin e manipulojnë atë, shpesh duke përdorur të drejtën e gjithsejcilit për t'u rinovuar ose duke ia veshur gjthshka Enver Hoxhës ose duke e varrosur në bodrume, pa kuptuar se kështu nuk do të çliroheshin prej saj, se kështu ajo do të vazhdonte t'i ndiqte e tebtilosur. Tebtilosje ishte edhe vetë kyçja në bodrum e këtyre veprave: frikë nga konfrontimi me vetveten, frikë e cila u shit banalisht si antikomunizem? Shumëkush mund të thotë se e kaluara u harrua për shkak të bëmave të tjera që ndodhën në vendin tonë, por në fakt ajo nuk u harrua, ajo u përsërit në një formë tjetër pikërisht sepse u harrua.
Komunikimin midis shqiptarëve sot e karakterizon mungesa e komunikimit të drejtpërdrejtë, oportunizmi, thënia e të vërtetave mbas shpinës. Kjo është pjesë e kulturës së djeshme që nuk po e ndryshon dot kultura e sotme. Madje, sot, pas tetë vjetësh, ne po jemi edhe më të çoroditur në qasjen ndaj të kaluarës. Të gjithë e dimë se nëse në fillim dikush edhe besonte në atë lloj arti, pastaj ai iu bë mënyrë jetese, mënyrë e ushqimit të familjes. Të gjithë e dimë se si grindeshin dhe urreheshin shumica e shkrimtarëve dhe artistëve tanë për shkak të një çmimi apo medaljeje, se si shtyheshin për t'i dhënë dorën udhëheqësve që vinin në inaugurim, se si bënin festë kur Enver Hoxha u dërgonte ndonjë fjalë urimi, se si shpesh shtypnin me cinizëm, qysh në sprovat e para, më të rinjtë, se si promovonin të rinj që s'kishin asnjë grimcë talent, se si e dinin komunizmin të përjetshem dhe prandaj u rrazbitën që të shkriheshin me të. Por bëjmë sikur nuk i dimë këto gjëra. Madje flasim për personalitete të larta dhe të shquara. Problemi nuk është t'u kujtosh edhe një herë Agollit dhe Godos të kaluarën dhe t'i denigrosh. Problemi nuk është as t'u kujtosh të shkuarën disave për t'u mbyllur gojën. Me qasje ndaj të shkuarës kuptoj mbi të gjitha krijimin e një distance të kthjellët dhe analitike ndaj saj, qartësimin e raportit të shoqërisë shqiptare me atë të shkuar, krijimin e një raporti që e bën atë ta shohësh njëherësh si diçka e jona dhe diçka tjetër nga çka jemi ne sot. Problemi i artistëve që kanë krijuar veprat e ekspozuara në Galeri është problemi i të gjithë shqiptarëve të asaj kohe; ata nuk kanë qenë të lirë, ata kanë qenë të detyruar të shpreheshin sipas shabloneve dhe normave të cenzorit dhe manipuluesit të madh dhe njëherësh kanë qenë instrumeni i këtij manipulatori. Puna është që ne duhet të kemi kurajon dhe guximin ta njohim këtë realitet, të njohim përgjegjësitë për të. Vetëm atëhere do ta kemi kryer katarsisin. Nëse vetë brezi ynë nuk ka guximin e duhur për ta bërë këtë gjer në fund, të paktën duhet të shërbejmë si urë për brezin e ri, të krijojmë klimën për këtë katarsis. Le ta bëjë ai të plotë këtë, çka është e domosdoshme për çlirimin e shoqërisë shqiptare nga kultura e hipokrizisë, mosbesimit dhe moskomunikimit. Kështu ka ndodhur me brezin e dytë të gjermanëve, aq as sot në Gjermani ka një Habermas, më i madhi filozof i tyre, i cili pati kurajon në fillim të viteve '80 të luftojë me historianët gjermanë në emër të idesë se ajo që kreu vendi i tij gjatë Luftës së Dytë nuk ishte një ndër tmerret e shumta që kanë ndodhur në historinë e njerëzimit, (çka mund t'ua lehtësonte ndërgjegjen shumë gjermanëve), por një tmerr pa precedent.
Fatkeqësia është se ne nuk po bëhemi urë, por barrierë dhe brezi i ri është krejtësisht i disinformuar, i ç'interesuar, i manipuluar. Nga gjithë çka shoh në shtyp dhe nga reagimet e të rinjve ndaj asaj të kaluare, shoh një çoroditje tronditëse. S'ka se si të ndodhë ndryshe kur sheh se anëtarët e Lidhjes së Shkrimtarëve në vend se të kërkojnë ndjesë kërkojnë pjesë, në emër të shërbimeve të mëdha që gjoja i paskan bërë vendit, kur sheh se Presidenti nderon me tituj pa fund autorë vepra e të cilëve jo vetëm nuk duhej nderuar, por dënuar, kur sheh se këta në vend se të jenë të ndërgjegjshëm për veprën e tyre tundin në faqet e shtypit dhe ekranet e televizorit disa çertifikata njerëzish të shquar botërorë, për të cilat brezi i ri e ka vështirë të mësojë se janë paguar me dollarë, se janë piramidat e fundit mashtruese që funksionojnë në Shqipëri. Problemi është se kështu e shkuara e harruar kthehet përsëri për t'u rimishëruar tek vetë brezi i ri. Madje ajo është kthyer sepse, në thelb, ajo çka ndodhi dje dhe ajo çka po ndodh sot, si një nga problemet më shqetësuese të rinisë së sotme, nuk është tjetër veçse variacion mbi temën e mungesës së moralitetit dhe idealit në një shoqëri.
Dy ekspozitat na ndihmuan ta hapim këtë debat që mendoj se është e nevojëshme të vazhdohet përmbi nivelet e denigrimeve dhe mllefeve meskine, prandaj organizatorët e saj duhen falenderuar.
(Shekulli, 25 korrik, 1999)

No comments: