Wednesday, February 28, 2007

Rrugetim midis magjise dhe shkaterrimit

Syri i kaltërt

Burimi i lumit të Bistricës, që përshkon një pjesë të jugut të Shqipërisë, i shëmbëllen vërtet një syri të madh rrumbullak me diametër afro dhjetë metra. Bebja e syrit, një gropë e thellë pus, nga ku uji ngjitet lart si në një kazan që sapo ka filluar të vlojë ka një ngjyrë blu në të zezë. Ajo vjen e rrethohet pastaj nga pjesa e kaltërt e syrit që bëhet e tillë ngaqë thellësia e burimit aty është më e pakët.
Sipas legjendës në ato zona sundonte një dragua që rrëmbente vajzat, ndalte ujin dhe ua kishte bërë tejet të vështirë jetën banorëve. Derisa më në fund e vranë dhe, kur e vranë, nga syri i dragoit buroi ky ujë i kulluar që vazhdon të rrjedhë teposhtë në formën e lumit të Bistricës duke ushqyer atypari një bimësi të rrallë për nga dendësia e forca dhe duke dhënë më tej dritën që ndriçon qytetet dhe fshatrat e Jugut.
Një dragua që ndal ujin dhe rrëmben vajzat është i urryer, kurse fakti që syri i këtij dragoi të vrarë shndërrohet në burim jete sikur të çorienton emocionalisht duke shkrirë në një të vetme të mirën dhe të keqen. Megjithatë, kuptimi i kësaj legjende, si i shumë të tjerave të ngjashme me dragua, është i qartë. Ajo simbolizon përpjekjen e njeriut për të mposhtur të keqen, apo forcat e verbëra të natyrës dhe për t’i hapur rrugën jetës; por edhe varësinë e tij prej natyrës. Ne nisi parendo vincitor (nuk mund ta nënshtrosh veçse duke iu nënshtruar) thotë Bekoni për natyrën.

Syri i Kaltërt me gjithshka përreth tij është tamam një tempull natyror që i kushtohet misterit të jetës, luftës së njeriut për të mposhtur natyrën dhe njëherësh pandashmërinë e tij prej saj. Një tempull ku në vend të kolonave prej guri, rreth altarit (syrit), ngrihen rrepët e lartë qindravjeçare që e marrin fuqinë nga uji. Gjithshka aty përreth të imponohet me forcën e asaj që shpesh e quajmë “e shenjta” e cila herë shfaqet me magjinë e saj, herë me misterin dhe frikën që të ngjall, herë me respektin dhe madhështinë, por gjithherë me forcën për të të përbashkuar me të tjerët.
Nën ata rrepër të lartë buzë syrit gjigand ujor mund të qëndrosh në një stol dhe të meditosh për misterin e jetës dhe të vdekjes si në një tempull - më të vjetrin e tempujve.
Mirëpo ndjenjat që provon duke vizituar Syrin e Kaltërt nuk janë vetëm të tilla. Ato mpleksen fort edhe me ndjenjën e braktisjes dhe të profanimit të së shenjtës. Rrepët janë vërtet madhështorë dhe hija e tyre është vërtet e rrallë për nga butësia e ndriçimit dhe freskia, por në këmbët e tyre sheh gjithfarë plehërash të hedhura andej këndej pa pikë meraku, kanoçe, shishe plastike, plasmase, kuti konservash, mbeturina ngrëniesh. Të tilla sende kanë hedhur edhe në “beben” e kulluar të Syrit. Ndërkaq, disa vizitorë të çuditshëm për nga ngushtësia e mendjes kanë ndezur zjarre në rrëzë të disa prej trungjeve të rrepërve gjigande duke dashur t’i kthejnë ato në vatra zjarri. Flaka i ka zgavruar dhe karbonizuar trungjet, të cilët, megjithatë, ende rezistojnë, sepse janë shumë të trashë dhe mu pranë burimit të jetës. Por dikush që i ka parë me syrin e specialistit ka thënë se, për të qëndruar në këmbë, ata duhen ndihmuar që tani dhe se, po vazhduan t’u vënë zjarrin, do të shemben shumë shpejt.
Në atë vend kishte edhe një roje. Ishte një burrë i vjetër i cili, kur e pyeta, më tha se ishte i ngarkuar të ruante katër barraka të mbetura pa dyer nga ato të kampeve të pushimit të ngritura aty në kohën e komunizmit. E paguanin 8000 lekë në muaj. Kishte hapur edhe një biznes të vogël. Sillte atje kanoçe Sprite, Coca Cola, shishe uji të gazuar, i fuste për t'i ftohur në një nga burimet anësore, që aty ishin pa numër, dhe ua shiste vizitorëve. Njëri nga djemtë që e shoqëronte kishte gjetur një formë tjetër fitimi. U propozonte vizitorëve të hidhej nga lartësia e një shkëmbi drejt e në bebezën e syrit të dragoit që ishte mjaft e frikëshme jo vetëm për thellësinë, por edhe për shkak se uji ishte brist i ftohtë. Për çdo zhytje kërkonte 200 lekë.

“Çfarë ka ndërmend bashkia e Sarandës të bëjë me Syrin e Kaltërt” e pyeta plakun. “Nuk dimë gjë” më tha. “I ka dalë pronari” ndërhyri i riu duke më bërë të hap sytë katër.
Kur u thashë se mund të interesoheshin që të mos hidheshin plehëra në vendin pranë burimit, që nuk ishte më shumë se tridhjetë metra prej barrakave, plaku më tha se nuk paguhej për atë punë, por vetëm për të ruajtur barakat.
Duke dalë nga ai vend, bashkë me magjinë e tij nuk mund të mos merrje me vete edhe një ndjenjë të thellë trishtimi të shkaktuar nga braktisja dhe profanimi i së shenjtës. Nuk mund të mos të të vinte mendimi se dragoi/e keqja do të shfaqet aty përsëri, (në mos është shfaqur) do ta ndalë ujin, do t’i thajë pemët dhe do t’i rrëmbejë vajzat. (Vërtet, vajzat shqiptare që shkojnë jashtë e bëhen prostituta, a nuk mund të quhen të rrëmbyera nga dragoi?).
Duke u larguar nuk mund të mos mendoje, gjithashtu, se këtu duhej vepruar siç veproi Krishti, që i nxorri tregëtarët batakçinj nga tempulli i Jeruzalemit duke i rikthyer atij shenjtërinë.

Rruga dhe mozaikët

Ndjenja e profanimit, e shkatërrimit, e braktisjes, të shoqëron gjatë gjithë udhëtimit për në Jug duke i dhënë ndjenjës së mahnitjes nga e bukura, që të ngjallet atje, një ngjyrim trishtimi, mpleksur me thirrjen e brendëshme se diçka duhet bërë për t’i shpëtuar këto visare të jetës historike dhe publike shqiptare. Kjo ndjesi të fillon që me rrugën gjarpëruese që të çon për në Jug nga ana e bregdetit.
Është një rrugë që e kanë ngritur italianët gjatë Luftës së Parë me robër austriakë, ndoshta mbështetur mbi monopatet që kanë lidhur dikur fshatrat e Jugut. Kuptohet se për ta bërë atë, në atë terren aq të vështirë, ësht derdhur shumë mund njerëzor. Në kujtesën e Jugut ka mbetur fakti se robërve u ka rënë një sëmundje dhe kanë vdekur në masë. Ka pasur riparime të herëpasherëshme edhe në kohën e komunizmit. Kurse më pas është e braktisur dhe duket se ka mbijetuar për shkak se është shkëmbore dhe e rrezikëshme për makinat, veçanërisht ato të rëndat, kështu që për të shkuar në Jug ato kanë zgjedhur kalimin nga Gjirokastra. Përndryshe, me shtimin marramendës të trafikut gjatë këtyre viteve të fundit, do të ishte shkatërruar. Nuk thonë kot që çdo e keqe ka të mirën e vet.
Rruga e Llogarasë, siç quhet, bëhet e jashtëzakonëshme për nga bukuria veçanërisht kur, pasi kalon qafën e malit, shfaqet deti Jon, me blunë e tij të kulluar ku zhyten thuajse pingulthi shkëmbinjtë e thepisur të maleve në këmbët e të cilëve, vende vende, sheh ca plazhe të vegjël të virgjër, të cilëve mund t’u avitesh vetëm nga ana e detit. Pas çdo kthese të del përpara një pamje më befasuese se tjetra për nga bukuria e kombinimit të maleve me detin.
Kjo rrugë është tërheqëse edhe për ndjenjën e rrezikut që të ngjall. Mirëpo kjo ndjenjë rreziku, me kthesat e njëpasnjëshme në sejcilën prej të cilave mund të përballesh papritur me ndonjë makinë, me ngushtësinë dhe, mbi të gjitha, me faktin se është e pambrojtur në anën ku shtrihet humnera - që vende vende zbret me një thepësirë aq marramendëse sa të ngjall ndjenja fobie nga lartësia - është shumë e fortë për të të lënë të shijosh pamjet piktoreske që shpalosen përtej xhamave të makinës. Një investim për ta mbrojtur atë nga ana e humnerës dhe për ta zgjeruar sadopak nga ana e shkëmbit, pa ia humbur karakterin, pa ndërtuar anash saj stacione benzine dhe lokale betoni, do ta kthente atë në një tarracë të mrekullueshme gjarpëruese mbi mal nëpërmjet të cilës mund të kundrosh bukuritë e pafundme të Jonit.

* * *

Në rrugën e Llogarasë më tërhoqën vëmendjen edhe disa si monumente me mozaikë të kohës së komunizmit që janë ngritur anës saj: portreti i një aksionisteje me shall të kuq në qafë, një bareshë duke i dhënë ujë për të pirë një bariu, një luftë partizane. Më tërhoqën vemendjen edhe sepse m’u dukën të bukur dhe vetvetiu më lindi pyetja: pse më duken të bukura gjëra që dikur më janë dukur banale, në mos të shëmtuara. Mos nuk kam qenë në gjendje t’i vlerësoj drejt estetikisht asokohe apo ka edhe diçka tjetër? Me siguri ka edhe diçka tjetër. Ato i ka zbukuruar historia e gjatë që kanë jetuar buzë asaj rruge si dëshmitarë të atyre brezave që kanë kaluar aty të ngarkuar me hallet, gëzimet dhe hidhërimet e asaj kohe; ato i ka zbukuruar puna që ka bërë natyra duke i rrahur për vite të tëra me diell, erë dhe shi, duke ua hequr atë shkëlqimin artificial të fillimit dhe duke i afruar më afër saj ngjyrat e gurëve e të dheut. Ato i bën të bukura fakti që pamja dhe stili i tyre të ngjall kujtimet e një moshe që nuk kthehet më. Por ka edhe një arësye tjetër: këto lloj monumentesh tani janë pakësuar aq shumë sa janë bërë të shtrenjta për shkak të rrallësisë së tyre. Prandaj, kur pashë njërin nga mozaikët të zgavruar mespërmes nga një shpërthim jo i vogël dinamiti, m’u duk sikur pashë një të vrarë që shumë shpejt do të zhduket nga faqja e dheut dhe do t’i mbetet vetëm kujtimi në fotografi. Mësova se këtë akt shkatërrimi kësaj here nuk e kishte bërë braktisja apo neglizhenca, por “kujtesa” e fshatarëve të Dukatit të cilët kanë qenë shumica me partinë nacionaliste gjatë Luftës së Dytë dhe i kanë vënë dinamit monumentit ngase ai paraqiste komunistët si ngadhnjimtarë të një beteje. Mirëpo kjo lloj kujtese duket një variant i mungesës së kujtesë së vërtetë historike që po bën të braktisen dhe neglizhohen vlerat dhe simbolet historike. Historia nuk është as ajo që duhet të ishte dhe as ajo që mund të ishte. Ajo është ajo që është dhe nuk zhbëhet duke hedhur në erë simbolet që ngjallin kujtimet e saj.
Por ndoshta edhe ai shpërthim dinamiti duhet konsideruar si një vazhdim i historisë që e pasuron këtë simbol. Ndoshta ai duhet ruajtur ashtu, me zgavrën e dinamitit në bark, por kurrësesi të lihet të shembet e zhduket siç duket se e kanë lënë.

Dhërmiu

Pasi zbret qafën e Llogarasë, në faqen e malit përballë detit, shfaqet fshati Dhërmi, i pari në rradhën e tetë fshatrave të bregut, që të lenë gojëhapur me bukurinë e tyre arkitektonike, me shtëpitë prej guri të hirtë të ngritura njëra mbi tjetrën, mes të cilave lartësohen ndërtesat e kishave me këmbanaret e tyre dhe qiparisat përbri.
Duke e parë nga larg habitesh se si këto shtëpi e kisha janë vendosur aq hirshëm njëra mbi tjetrën, si pjesët e një banese të vetme të çuditëshme të shtrirë përsëgjëri dhe përsëlarti mbi shpatin e malit në një harmoni të përsosur me të.
Ndërsa kur futesh brenda në fshat mrekullohesh nga rruginat e ngushta prej kalldrëmi që gjarpërojnë nëpërmjet mureve dhe dyerve të shtëpive duke të krijuar një ndjenjë të veçantë intimiteti dhe qetësie dhe duke të befasuar në çdo kthesë me mënyrën se si vazhdojnë të ngjiten apo të zbresin mes havllive prej guri dhe dyerve prej druri, të cilat, këto të fundit, herë me hark e herë katërkëndëshe, herë më të mëdha e herë më të vogla, janë të gjitha të bukura.
Duke parë dritaret e atyre shtëpive magjike s’ka se si të mos mendosh se brenda tyre jeta është ndryshe, më e bukur, më e veçantë sesa jeta në shtëpitë e zakonshme.
Por pikërisht duke përqëndruar vështrimin në dritaret zbulon përsëri pamje që të ngjallin trishtimin e braktiksjes. Shumë dritare shtëpish nuk kanë perde dhe ka prej tyre që u mongojnë edhe xhamat, shenjë e sigurtë se banorët e tyre i kanë lënë për të shkuar në Greqi. E kupton se janë dritare shtëpish të braktisura edhe kur i krahason me ato të banuarat ku spikasin vazot me lule dhe perdet e bardha karakteristike. Nga një vështrim i parë që hedh mbi dritaret e shtëpive të fshatit mund të thuash se më shumë se gjysma e tyre janë pa banorë brenda. Por braktisjen e sheh edhe nga shenja të tjera: nga rrëzimet e mureve që kanë filluar aty këtu, nga drynat e ndryshkur në dyert e shtëpive, nga frytet e pemëve të thara në degë apo të kalbura në këmbët e tyre. E konstaton mbi të gjitha nga mungesa e njerëzve, veçanërisht të rinjve.
Vetëm tek varreza sikur ka më shumë gjallëri. Sheh më shumë varre të reja sesa shtëpi të reja në Dhërmi. Varreza e Dhërmiut, bri udhës, nën një ullishte rrëzë malit dhe përballë detit, është vend i bukur për t’u prehur përjetësisht. Edhe ata dhërmiotë që kanë shkuar në Greq, kur vjen puna për të vdekur, i sjellin e i varrosin në fshat. Aty prehet edhe poeti i njohur dhërmiot Petro Marko që e la amanet të mos e varrosnin në Tiranë, por në fshatin e lindjes. Mbi mermer ka një fotografi të rinisë së tij. Nën kaçurelat e zeza pis, poeti e ka hedhur vështrimin diku përtej me guxim, ndoshta drejt të ardhmes së jetës së tij. Të vjen të mendosh se nuk e ka paraparë Petrua, që provoi gjatë kohës komuniste burgun e vet dhe të të birit, se e ardhmja e tij do të kishte qenë aq e trazuar dhe aq e dhimbshme, përndryshe s’do t’ia kishte ngulur sytë me aq guxim.

* * *

Në njërën nga rruginat e fshatit, përtej një dere, u shfaq një grua plakë shumë e moshuar e veshur me të zeza. Pamja e saj ishte e jashtëzakonshme sepse ecte e mbështetur mbi një kërrabë, e kërrusur me një kënd plotësisht 90 gradë. E parë nga lart ia shtonte magjinë dhe befasinë rruginës së kalldrëmtë. Dukej sikur vetëm nga një vend i tillë, ku nuk mund ta kuptoje se në ç’epokë jetoje, mund të dilte një plakë me një kërrusje të atillë shumëshekullore. Duke e parë teksa zhdukej në njërën nga kthesat, të vinte menjëherë ndërmend pyetja: “kushedi çfarë jete ka pasur?”
Është një pyetje që, kur sheh braktisjen e tërë atyre shtëpive, ke frikë se nesër mund ta bësh edhe për të gjithë fshatin Dhërmi - dhe jo vetëm për të. Ndjenja e braktisjes që përjeton në Dhërmi të shoqëron gjatë gjithë udhëtimit në Jug. Edhe në Himarë ndjehej e njëjta gjë. Pjesa e vjetër e qytetit, e ngritur mbi kodër, ishte në rrënim e sipër. Më shumë se gjysma e kishave ishin shembur, kurse ato që mezi mbaheshin më këmbë i gjeje të mbyllura me drynj të ndryshkur. Mbrapa havllive të shtëpive, nëpër oborre, shihje rrushin që kishte mbetur i pavjelur. Hardhitë e gjora kishin dalë edhe jashtë mureve dhe sikur të thërrisnin t’i vilje me bistaqet e tyre që të vareshin mbi kokë.
Edhe në fshatrat Vuno edhe në Qeparo, që vijnë mbas Dhërmiu, kishe të njëjtën ndjesi. Edhe aty shikoje pleq të mbledhur në klubin e fshatit dhe pak të rinj që kishin ardhur nga Greqia për t’u mburrur përpara bashkëfshatarëve me makinat që kishin blerë atje.
Qeparoi i vjetër, në majë të malit thuhet se është një nga fshatrat më të bukur të Shqipërisë. Edhe ai, si të gjitha fshatrat e Jugut ka një mimesis të çuditshëm me pejsazhin prreth; sikur të jetë një zgjatim i natyrshëm i malit dhe i gjithë peisazhit përreth. Kur e shikoje nga larg të ngjallej një dëshirë e madhe të shkoje ta vizitoje. Mirëpo makina jonë nuk mund të shkonte deri atje, duhej të kishe një xhip. Ata që takuam na thanë se fshati ka mbetur thuajse i shkretë sepse jeta atje ishte me të vërtetë e vështirë. Veçanërisht në dimër.


Një histori e çuditshme

Buzë rrugës automobilistike që përshkon Dhërmiun, nën një ullishte zbardhur nga pluhurat e ngritur nga makinat, kishte një klub nga ata të kohës komuniste; një kub njëkatësh tulle e betoni me një banak nga ata më të rëndomtit dhe me një oborr çimentoje ku kishin nxjerrë ca tryeza po aq të rëndomta.
Duke parë kontrastin e bukurisë së shtëpive të fshatit me shëmtinë e klubit të vinte ndërmend se në kohët e para, kur ishte ndërtuar fshati i bukur Dhërmi, nuk njihej tradita e klubeve komuniste ku pihej zakonisht fërnet me kafe para se të shkohej në punë.
U ulëm në një nga tryezat e klubit dhe pritëm një nga miqtë tanë të udhëtimit, Mishel Taranin, atasheun kulturor francez, i cili po interesohej të gjente një mikun e tij dhërmiot.
Pas pak Misheli erdhi me barba Jogon, një burrë me kapele republike verore në kokë që i kishte kaluar të gjashtëdhjetat. Ata të dy nuk ishin bërë miq ashtu kot. Barba Jorgua ishte me nënë franceze dhe kishte një histori të veçantë. I ati i tij, minoritar grek, kishte pas emigruar nga fshati për në Francë në vitet 30. Aty ishte martuar me një franceze dhe kishte pas lindur këtë djalë. Në prag të luftës së Dytë Botërore kishte ardhur me gjithë djalin në fshat. Aty e kishte zënë lufta dhe kishte mbetur pa u kthyer derisa e kishin kapur gjermanët që e kishin deportuar në një kamp përqëndrimi ku dhe kishte vdekur. Kështu Jorgua fëmijë kishte mbetur në Dhërmi, ku dhe ishte rritur e po plakej. Nënën franceze nuk e kishte parë kurrë më, sepse ajo kishte vdekur gjatë kohës që Shqipëria ishte e izoluar.
Por barba Jorgon nuk e lidhte vetëm gjaku i nënës me Francën. E lidhte edhe një histori, të cilën, sikur të mos na e kishte vërtetuar Misheli, do ta kishim marrë për produkt të imagjinatës së një njeriu të sëmurë, mbetur pa nënë e pa babë, e rritur me ëndrrën e Francës dhe romanet e Aleksandër Dumasit. Ishte historia e një shisheje lundruese. Andej nga viti 1986 një bari dhërmiot kishte gjetur në breg të detit një shishe të mbyllur. E kishte hapur dhe brenda kishte gjetur një letër të shkruar. Ishte në gjuhë të huaj dhe bariu nuk kishte kuptuar gjë, por ia kishte thënë mendja se mund të qe frëngjisht ngaqë midis fjalëve të shkruara ishte edhe fjala “France”. Duke e ditur se në fshat ishte një njeri që kishte lidhje me Francën ia kishte dërguar atë Jorgos. Ky e mori dhe pa se ishte një mesazh i shkurtër në të cilin thuhej se ai që do t’i binte në dorë kjo shishe të kishte mirësinë të përgjigjej në adresën e mëposhtëme, dhe vijonte adresa e një shtëpie në Montpelier të Francës.
Barba Jorgua nuk kishte guxuar të përgjigjej menjëherë duke pasur frikë se mos ky ishte ndonjë provokim i Sigurimit apo se mund t’i hapte telashe. Por adresën ama e mori shënim dhe pas ndonjë muaji qe bërë trim dhe ishte përgjigjur. Pas disa javësh i kishte ardhur përgjigje nga Montpelieja dhe kështu midis Jorgos dhe francezit të shishes ishte vendosur një korespondencë e rregullt që vazhdonte edhe sot e kësaj dite.
Në këtë pjesë të tregimit Misheli ndërhyri dhe na tha se pasi kishte mësuar historinë e pabesueshme nga barba Jorgua, kishte shkuar e kishte kërkuar atë njeri në Montpelie dhe e kishte gjetur sipas adresës që i kishte dhënë barba Jorgua. Ai i kishte thënë se hedhja e shisheve të tilla në det ishte hobi i tij, se kishte pas hedhur rreth 1000 të atilla dhe kishte marrë përgjigje vetëm nga 60. Të tjerat duket kishin humbur kushedi se ku. Marrja e një përgjigjeje nga Dhërmiu i Shqipërisë kishte pas qenë për të nga më interesantet, jo vetëm për nga largësia ku kishte mbrritur shishja, por edhe sepse kishte rënë në dorë të një njeriu që kishte një lidhje të veçanta me Francën. Çuditërisht francezi dhe barba Jorgua kishin vetëm një muaj diferencë në moshë. Francezi ishte bërë disa herë gati të vinte të shihte Dhërmiun, por ia kishin bërë ters trazirat e shumta ballkanike.



Kështjella e Porto Palermos

Duke zbritur rrugës për në Sarandë do të ndeshesh edhe me një gati ishull të vogël në majë të të cilit ngrihet një kështjellëz e gurtë. Është kështjella e Porto Palermos që ka një histori gati dyshekullore. E ka ngritur i famëshmi Ali Pasha Tepelena, sipas projektit të një arkitekti italian dhe arkitektit të tij, Petro Përmetarit. Në vendin ku është kështjella, mu në majë të ishullit, ka pas qenë një kishë të cilën Aliu e ka spostuar më poshtë për t’ia lënë vendin e saj kështjellës së tij. Thuhet se, pasi mbaroi ndërtimi, për të parë nëse ishte bërë një punë të mirë, Aliu e detyroi arkitektin italian të qëndronte brenda dhe e qëlloi kështjellën me top. Ekziston edhe një pikturë e saj e asaj kohe e bërë nga një piktor anglez.
Në periudhën komuniste nuk mund të shkoje në kështjellë sepse e gjithë pjesa e bregdetit rreth saj ka qenë zonë ushtarake. Prandaj, megjithë bukurinë e rrallë, ajo ka mbetur në errësirë dhe kujtimi i saj dyshekullor lidhet vetëm me Ali Pashën dhe të qënit burg e depo ushtarake. Për shkak se është një kështjellëz relativisht e madhe në një gati ishull aq të vogël e kanë përdorur si burg apo vend internimi edhe mbreti Zog në vitet ‘30, edhe italianët gjatë Luftës së Dytë edhe regjimi komunist.
Tani rruga për atje është e lirë. Mjafton të devijosh disa dhjetra metra nga rruga kryesore, të parkosh makinën në një cep dhe të shkosh ta vizitosh.
E parë nga larg kështjella ka mbetur ashtu si ka qenë, një mrekulli prej guri ngjyrë okër në majë të një ishulli të rrethuar nga bluja e Jonit. Mirëpo, kur afrohesh fillon e zhgënjehesh. Hyrjes kryesore i mungon dera. Sapo futesh brenda në gjysëmterrin e saj të godet një duhmë e rëndë lagështire dhe ndotjesh nevojtoreje. Edhe brenda nuk sheh asnjë derë, qoftë kjo e hekurt apo e drunjtë. Ndodhesh në një hapësirë të vetme të ndarë nga kollonat mbajtëse dhe disa mure që krijojnë kthina të ndryshme, por që s’kanë asgjë brenda. Duhet ta vesh në lëvizje imagjinatën për të përfytyruar se si ka qenë ajo në kohën e Aliut dhe se si kanë funksionuar ato hapësira si vende ngujimi për të burgosur. Vetëm po t’i vesh re me kujdes muret do të gjesh mbishkrimin “Atenzione, dinamite” të periudhës kur ka qenë depo e italianëve.
Drita hyn nëpërmjet disa frëngjive të volga dhe dy daljesh, njëra që të çon lart për në taracën kryesore të kështjellës, kurse tjetra në një nëntaracë të saj.
Sapo ngjit shkallët dhe del në taracë të zhduket menjëherë ndjenja e keqe e shkaktuar nga terri dhe ndotjet që kishte poshtë dhe kalon në një tjetër regjistër shpirtëror. Ndodhesh në një shesh të gurtë të ndriçuar nga dielli prej nga sheh një hapësirë të mrekullueshme deti blu dhe shkëmbinjsh e malesh që varen mbi të në forma nga më të ndryshmet. Prej aty dukej edhe “Gjiri i Nuseve” ku thuhet se shkonte Vasiliqia gruaqja e re e Ali Pashës, e lahej lakuriq ndërkohë që Aliu e shihte me dylbi.

Kur mendon se kështjella ka qenë edhe burg, e para gjë që të vjen në mendje në atë taracë është kontrasti midis asaj që sheh përmbi të dhe asaj që qëndronte nën të: si mund të qëndronin aq pranë një gjë aq e tmerrëshme si burgu dhe një gjë aq e mrekullueshme si pamja mbi taracën e asaj kështjelle? Këtë dyndjenjësi duket se e kanë përjetuar jo vetëm të burgosurit e të internuarit atje, por edhe ushtarët që kanë shërbyer si roje mbi taracën, të cilët kanë gdhendur me lloj lloj shkrimesh emrat e tyre në muret e karakolleve.
Kur të vjen mendimi se kjo kështjellë është një monument i mrekullueshëm historik fillon dhe e ve re edhe me syrin e ruajtësit dhe restauratorit. Mbi taracë ka mbirë bari që ende nuk i kërcënon blloqet e forta të gurëve, por që, pas disa vjetësh, po u la kështu e braktisur, me siguri do të fillojë t’i shpërthejë lidhjet e tyre. Madje, ndoshta, nuk do të duhet aq shumë kohë. Nuk është çudi që ndonjë i çmendur të vijnë t’i shkulë gurët e kështjellës e t’i përdorë për të ngritur ndonjë kioskë apo ta shdërrojë vetë kështjellën në një bar restorant duke i bashkangjitur shtesa betoni, plasmasi dhe duralumini.
Ndërkaq, kështjella vazhdon të qëndrojë e braktisur, si një tokë e askujt, aty diku midis Ministrisë së Mbrojtjes, Ministrisë së Kulturës dhe grabitësve të pronave publike. Asnjë roje, asnjë tabelë mbi të që të tregojë se është monument që mbrohet nga shteti. Asnjë pllakëz që të tregojë historikun e saj. Para disa vjetësh kanë shkulur prej murit të hyrjes pranë derës pllakën e vendosur nga Ali Pasha ku shkruhej “Unë, pashai i madh Aliu e ndërtova këtë kështjellë…”. Një histori e tërë që lidhet me të rrezikon të zhduket. E vetmja gjë që të ushqen shpresën se ajo mund të mbijetojë është bukuria e saj.


* * *

Pa dyshim një nga gjërat më tërheqëse të kështjellës së Porto Palermos është fakti që ka qenë burg e vend internimi. Edhe Ali Pasha ka patur tunelin e tij atje, ku ngujonte ata që i prishnin qetësinë e sundimit. Mbreti Zog ka mbajtur atje të izoluar kundërshtarë të tij ndër të tjerë komunistë të njohur si Tajar Zavalani dhe Nonda Bulka. Komunistët e kanë përdorur si vend internimi gjatë viteve të fillimit të sundimit të tyre. Aty ka qenë edhe Fatbardhi, i biri i Abaz Kupti, mëkëmbësit të mbretit Zog në Shqipëri gjatë Luftës së Dytë, edhe Viktori, i biri i njërit nga nacionalistët më të njohur, Hasan Dostit. Viktorin e takova pasi u ktheva nga udhëtimi për ta pyetur për jetën që bëhej në atë kështjellë. Më tha se në vitin ’49, kur kështjella kishte filluar të përdorej si vend internimi, aty kishin sjellë rreth 50 familiarë, me gra e fëmijë, kryesisht familje nga fshatrat kufitare që u ishin arratisur të afërmit si dhe njerëz si ai, që u kishte mbaruar dënimi me burg dhe nuk donin t’i linin të lirë. Pra nuk ishte burgim, por një lloj internimi. Ndryshe nga çfarë kisha imagjinuar më doli se gjatë ditës i lejonin të dilnin nga kështjella, veçse i fusnin brenda sapo ngrysej. Ndërkaq, nuk i lejonin të laheshin në det dhe shumë shpejt ua kishin ndaluar edhe hipjen në taracë. Në vitin 50, kur kishte shkuar Viktori, ishin rreth 20-30 veta. Flinin të gjithë mbi pllakat e gurit me dyshekët apo hasrat personalë pa ndonjë ndarje me derë midis njërës familje dhe tjetrës. Kur binte shi nga tavani i kështjellës kullonte uji nga të katër anët. Të tmerrshëm, tregon Viktori, ishin minjtë, nganjëherë të mëdhenj disa kilesh, që të kalonin natën mbi fytyrë.
Gjëja më mbresëlënëse e Portopalermos për Viktorin kishte qenë durimi i grave të internuara si dhe lindjet dhe perëndimet magjepëse të diellit.
Në nëntor të vitit ’50 i larguan prej andej. Për shkaqet e largimit midis të internuarve qarkulloi edhe një legjendë. Thuhej se disa ditë më parë aty ishte parë një barkë e dyshimtë dhe qe përhapur fjala se kjo barkë kishte dalë nga barku i një nëndetseje që kishte ardhur për t’ i marrë ata. Në fakt disa ditë rresht kështjella ishte ruajtur natë e ditë me ushtarë dhe ata nuk i kishin lënë të dilnin.
Prej andej i kishin internuar në një kamp tjetër në Tepelenë.

* * *

Periudha komuniste përbën afro dy të tretat e kohës kur shqiptarët kanë jetuar nën një shtet të tyrin. Shqiptarëve ende u duket sikur kjo kohë është aq e pranishme sa që nuk kanë nevojë ta fiksojnë në kujtesën materiale. Mirëpo, ndërkaq, shumëçka po humbet dhe, ndër gjërat që po fshihen përgjithmonë nga kujtesa materiale, janë edhe ish kampe burgjet e të dënuarve politikë, që janë ndër simbolet më të spikatura të atij regjimi.
Gjatë udhëtimit në Jug u ndala të shoh edhe kampin/burg të Ballshit ku të burgosurit politikë kanë kaluar vite duke ndërtuar Rafinerinë e Naftës dhe ku kam kaluar disa vjet të 17 vjetëve të jetës sime si i burgosur politik. Kampet si ky kanë qenë të panumërt në Shqipëri: ai i Maliqit, Rinasit, Karavastasë, Fabrikës së Çimentos në Elbasan, Superfosftit të Laçit, për të përmendur vetëm disa pak prej tyre. Kur mbaronte ndërtimi i një objekti, të burgosurit i zhvendosnin për në vende të tjera pune bri të cilëve ndërtohej edhe kampi. Rafineria e Naftës në Ballsh ka qenë një nga objektet e fundit të rëndësishëm që janë ndërtuar me krahët e të burgosurve politikë. Më pas, sipas eksperiencës së Bulqizëz dhe Spaçit, për ta u rezervuan minierat ku fshiheshin më thellë, torturoheshin më shumë dhe nuk ishte nevoja të transportoheshin aq shpesh.
Përballë Rafinerisë së Ballshit, atje ku, sipas hamendjes sime, duhet të kishte qenë kampi, m’u shfaqën disa konstruksione që nga larg m’u dukën si sera të katandisura në skelete, nga ato që gjen me shumicë anës rrugëve të Shqipërisë. Nuk mund ta besoja se ai ishte kampi. U ndala dhe pyeta një banor atypari i cili më tha se ato që po shihja ishin pikërish mbeturinat e ish-kapanoneve. Ndjesia që më dha pamja e tyre ishte ndjesia që mund të të ngjallë pamja e një të njohuri të shvarrosur, të cilit, kur i sheh vetëm skeletin jo vetëm nuk i njeh asnjë tipar, por pamja mund të të trondisë deri në fshirjen e kujtimit të tij. Ato kapanone, dikur aq të veçanta dhe të jashtëzakonshme, sepse ishin të populluar me një dendësi të jashtëzakonëshme ngjarjesh dhe dhimbjesh njerëzore tani shëmbëllenin me një varrezë banale shtyllash betoni dhe kapriatash hekuri që ta dhunonte rëndë kujtesën e atij vendi.
Iu afrova këtyre mbeturinave me shpresën se mes tyre do të gjeja diçka më të njohur. Në truallin brenda dhe përreth ish-kapanoneve kishte mbirë një gjëmbaç i lartë dhe i egër që nuk të linte as të ecje rehat. Dukej se vetëm ai lloj gjësendi mund të mbinte aty. Edhe nga afër pashë se çdo gjë ishte shpërndërruar. Kishin humbur deri edhe pllakat e pupulitit që shërbenin si mure të kapanoneve. Nuk gjeje as gjurmën e atyre qosheve prej çimentoje midis kapanoneve ku të burgosurit rrinin e luanin shah apo domino, as hijen e guzhinës private me furrat karakteristike prej tulle, dhe as ndonjë shenjë të banjove dhe çezmave.
Më në fund, duke kërkuar diçka të njohur midis kësaj harlisjeje gjëmbash dhe ndryshkurinash, mezi arrita të gjej një gjë që të më ngjallte kujtimet. Ishte një copë shkallë betoni midis dy kapanoneve që ende nuk e kishte shpërthyer e mbuluar gjëmbaçi. Ajo ishte shkalla më e rëndësishme e kampit. Mbi atë shkallë të burgosurit kalonin sa e sa herë në ditë, për të shkuar në banjë, për të zbritur nga kapanonet në fushë ku bëhej apeli dhe shëtitjet, për t’u futur në kapanon. Por mbi të gjitha ajo shkallë ishte një pikë e veçantë e kampit sepse pjesa më e lartë e shkallareve të saj ishte njëherësh edhe lartësia më e afërt prej nga dukej rruga nga vinin familjet për takim. Në majë të saj të burgosurit rrinin e prisnin me orë për t’i shquar së largmi të afërmit teksa vinin me trasta në duar; aty ktheheshin me vrap pas takimit për t’i parë edhe një herë teksa largoheshin tutje për në rrugën e kthimit.
Pas 1982, kur të burgosurit u transferuan prej andej për në minierën e Qaf-Barit, kampi ishte shndërruar në stallë dhe ashtu kishte qenë deri vitet e fundit. Tani vazhdonte të ishte pronë e rafinerisë dhe në ndërtesat e ish-komandës, të vetmet të ndërtuara me tulla që i kishin rezistuar kohës, tani banonin disa punojës të saj.
Asgjë nuk kishte mbetur aty nga kujtimi i mbi 1000 të burgosurve që punuan, vuajtën dhe vdiqën gjatë më shumë se një dekade në atë vend. Përveç punës së tyre kolosale, Rafinerisë së Naftës që ende nxjerr nga oxhaqet të njëjtën formë tymi dhe flake që nxirrte njëzet vjet më parë kur e ndërtuan ata.

Dhrovian

Kërkujt nuk mund t’i shkojë mendja se prapa atij mali ndodhet një fshat aq i madh dhe aq i bukur siç e ka namin Dhroviani. Çfarë t’i ketë shtyrë njerëzit të shkojnë aq thellë prapa malit? Nisemi drejt fshatit për ta gjetur përgjigjen, kësaj here me xhipin e Aron Tares, shefit të zyrës së Butrintit, që është një nga të paktët njerëz që ua njeh dhe di vlerën e bukurinë atyre anëve. Përgjigja e natyrshme që të vjen ndërmend, teksa ecën nëpër rrugën e keqe, që duket se e kanë ndërtuar në kohën e Hoxhës për qëllime ushtarake, është se fshati duhet të jetë ndërtuar në kohën kur njerëzit jetonin me blegtori dhe se ai është ndërtuar në një kohe shumë të gjatë me tjetër dinamikë nga ajo e shekullit XX. Pastaj një pjesë kanë emigruar dhe kanë sjellë para për të ndërtuar shtëpi dhe kisha; 16 kisha ka Dhrovjani. Gjithësesi, pa mbërritur në vend, kurrë nuk mund ta imagjinosh se aty mund të gjeshë një fshat aq të madh, me 16 kisha.
Ndalemi tek kisha më e madhe e fshatit, ajo e Shën Nikollës, krah së cilës ngrihet një këmbanore guri që konkuron për nga lartësia dhe bukuria me qiparisin përbri saj. Edhe atë, ashtu sikurse shumicën e kishave në Jug, e gjejmë të mbyllur. Përbri saj, në krahun tjetër të këmbanores, është një si park me rrepër të lashtë nën hijen e të cilëve prehesh për mrekulli dhe të vjen të imagjinosh se si dikur aty dhrovianasit mblidheshin pasi dilnin nga mesha apo nga ndonjë martese dhe shkëmbenin të rejat e fundit nga fshati apo të afërmit në mërgim. Edhe fëmijët, që tani thuajse mungojnë, duhet të kenë luajtur shumë nën ata rrepër.
Në Dhrovian nuk gjen thuajse fare gjurmë të 50 vjetëve komunizëm. As kishat nuk janë prekur dhe as ndërtime me tulla dhe beton nuk sheh. Aty mbretëron një si qetësi metafizike që ta ngjall largësia e madhe kohore dhe hapësinore prej zhurmave dhe rrëmujave të qytetit, kishat e shumta dhe natyra e patrazuar. Shtëpitë e bukura prej guri, të ngjallin mendimin se to mund të vish të jetosh duke lexuar filozofët e lashtësisë dhe duke shkruar për gjëra shumë më të thella e më jetëgjata sesa grindjet e politikanëve në Tiranë.
Pasi hamë diçka, nën hijen e njërit prej rrepëve, nisemi për të parë fshatin. Edhe në Dhrovian shumica e shtëpive janë bosh. Dhroviani është një fshat i banuar thuajse krejtësisht nga minoritarë, prandaj dhe emigrimin për në Greqi e kanë të madh. Edhe këtu sheh drynj të ndryshkur dhe akoma më shumë shtëpi të rrënuara. Në shtëpitë e banuara vëmë re se nuk para kanë dëshirë të të fusin brenda. Duket se ai zakoni i mikpritjes është harruar në këto kohëra të vështira kur nuk e di se kush të troket në portë. Megjithatë në një shtëpi na presin në oborr. Një burrë i gjallë, me kaçurela të dendura dhe të zeza pis, tipike për një grek, na thotë, me një shqipe që e flet për mrekulli, se brenda kanë një mort. Ka vdekur në Greqi e zonja e shtëpisë dhe njerëzit janë mbledhur dhe presin xhanazen nga Athina. Vdekja ka bërë që të hapet shtëpia e cila është ende rrëmujë, thotë ai, prandaj s’u fusim dot brenda. Por ne nuk e besojmë. Kush e di çfarë u thotë mendja kur shohin tiranas që vijnë këtu. Ai na rrëfen se kjo shtëpi është ndërtuar në kohën e Zogut nga familje me gjendje të mirë ekonomike dhe, për të vërtetuar këtë, na tregon hyrjen e portës prej guri të gdhendur, me një hark të gjerë sipër. Por, mbi të gjitha, na tërheq vëmendjen pusi në oborr. Fshati nuk ka qenë i pasur me ujra, por ka pasur një klimë shumë të mirë prandaj janë vendosur njerëzit këtu - tregon minoritari. Pastaj ai na tregon se pusi që shohim nuk është pus që e nxjerr ujin nga toka. Pusi është më i gjerë se një pus i zakonshëm dhe uji që mban brenda ka zbritur aty nëpërmjet një tubi që ka mbledhur gjithë ujrat e shiut derdhur mbi çati dhe kanalizuar në ulluqet e saj. Është ujë shumë i freskët thotë ai, ujë i distiluar, i kulluar. Çdo shtëpi e ka një pus të tillë. Ai e hap pusin, zhyt aty kovën dhe na fton të pijmë. I vëmë me rradhë buzët në llamarinën e kovës, jo krejt pa merak, por uji është vërtet shumë i mirë.

* * *

Edhe në Dhrovian, si në Dhërmi, varreza duket mjaft e populluar me varre të rinj dhe me pleq që i vizitojnë. E çuditëshme, por gjëja që të kujton diktaturën në Dhrovian është bash shtëpia e të vdekurve ngaqë varret e asaj kohe janë të shkruara në shqip ndërkohë që të gjithë varret e reja janë të shkruar në greqisht.
Thuajse dy tre metra bri Kishës së 12 Shenjtorëve, në krah të varrezës, është edhe varri i një piloti anglez, rënë gjatë Luftës së Dytë Botërore. Aroni na thotë se vëllai i pilotit ka ardhur t’i marrë eshtrat, por, kur ka parë se në çfarë vendi të mrekullueshëm është varrosur i vëllai, ka hequr dorë nga lëvizja e eshtrave.
Të vjen keq kur sheh sa varret i bëjnë prej mermeri dhe jo prej guri. Mermeri i ri i pllakve të varrit, standart gjithandej, i prerë me sharra elektrike dhe i lëmuar deri në shkëlqim, kërcet si një trup i huaj në atë atmosferë gurësh të lashtë të gdhendur me daltë. Një ndjenjë edhe më e fortë mospranimi të ngjallet kur sheh se mu pranë Kishës së 12 Shenjëtorëve ka filluar një ndërtim i ri, ndoshta i vetmi në të gjithë fshatin. Është e tmerrëshme të shohësh një ndërtesë betoni të ndërkallet në atë peisazh shtëpish prej guri ku dora e mjeshtrit ndërtues, pasi ka arritur përkryerjen, ka ndalur së projektuari prej një kohe shumë më të lashtë se ajo e betonit.
Pronari i shtëpisë që ndërtohet qëllon aty pranë. “Duam edhe ne shtëpi moderne - thotë me një shqipe të rregullt - pastaj, më kushton shumë ta ndërtoj me gurë”. “Më mirë kishe blerë një shtëpi nga këto të braktisurat - i them - e kishe restauruar”. “Dua të kem shtëpinë time në truallin tim–, përgjigjet.
Duket e kotë t’i hysh atij muhabeti sepse ai nuk jep as shenjën më të vogël se është i vetëdijshëm për bukurinë e fshatit të tij dhe për shëmtinë që po i ngul në trup.
Një ndërdyshje e madhe të lind kur mendon se më një anë thuhet se turizmi është një nga mundësitë e mëdha potenciale të Jugut dhe nga ana tjetër përfytyron se si mund të përçudnohen gjithë ato bukuri nga zhvillimi i pa studiuar i turizmit. Mjafton të shikosh brigjet e Korfuzit për të parë shembullin e asaj se si nuk duhet të bëhen brigjet e Jugut dhe fshatra të tilla si Dhroviani. Një pjesë e madhe e brigjeve të Korfuzit janë mbushur me ndërtime të reja shtëpish, restorantesh, hotelesh krejtësisht të standartizuara duke i dhënë pamjen e një ishulli të projektuar vetëm ndaj turizmit masiv, të shndërruar thuajse tërësisht në një makinë grumbullimi dollarësh; ku mungon një nga gjërat më interesante për një vizitor të huaj, jeta e vërtetë e vendasve, zbulimi i kulturës së vërtet të ishullit. Vetëm atje ku kanë blerë të huajt ka copa tokash të ruajtura ashtu siç kanë qenë, por ato janë të rrethuara me tela dhe në hyrje kanë tabelën “Pronë private. Ndalohet hyrja”.
Gjëja e parë që të vjen ndërmend kur kërkon të zgjidhësh ndërdyshjen e zgjedhjes midis pasurimit të “varfërisë“ magjike të fshatrave të Jugut dhe pasurisë standarte të Korfuzit është se në vend të ndërtimeve të reja në këto vende duhet inkurajuar ruajtja dhe restaurimi i ndërtesave që po shkatërrohen, pa prishur raportin e tyre me natyrën përreth. Mundësitë për t’i ruajtur dhe restauruar ato nuk mungojnë. Një projekt si ai i Butrintit mund të shtrihet edhe më gjerë. Ka plot partizanë të turizmit ekologjik nëpër botë që janë të organizuar edhe në fondacione, e që do të mund të vinin këtu, të investonin, të merrnin ndonjë shtëpi me qira, edhe të paguanin për restaurimin e saj e të të tjerave. Edhe banorët e shtëpive që janë në Greqi mund të gjejnë një burim të ardhurash më të mira duke i dhënë ato me qira, pasi të rinovohen. Por mbi të gjitha duhet ndërgjegjësimi i vendasve për bukurinë që kanë përeth tyre. Përndryshe, brenda dhjetë vjetësh, brigjet e Jugut mund të bëhen një imitim i shëmtuar i Korfuzit.

GJIROKASTRA, ENVER HOXHA DHE HISTORIA

Qyteti që sikur i përmbledh të gjitha bukuritë e fshatrave të Jugut është Gjirokastra. Këtë e ndjen veçanërisht kur mbërrin atje pasi ke parakaluar me rradhë fshatrat e Dropullit. Ata i shikon në shpatet e malit që nga rruga automobilistike dhe nuk ngopesh me bukurinë e tyre, ke dëshirë t’i vizitosh, mirëpo rruga deri atje të duket e gjatë, ke frikë se vonohesh apo se të bllokojnë rrugën banditët e fshatit Lazarat që janë bërë të famëshëm me sulmet e tyre ndaj udhëtarëve që shkojnë e vijnë për në Greqi. Kurse Gjirokastra të jep mundësinë t’i shikosh nga afër tiparet e tyre karakteristike, si të zmadhuara dhe të mbledhura në një vend. Aty sheh më mirë edhe çatitë të mbuluara me rrasa guri të hirtë, një nga gjërat më karakteristike të shtëpive të Jugut. Nga ua ka pjellë mendja këtë stil çatie, pyet veten kur vjen direkt nga Tirana. Disa shtëpi të Gjirokastrës psh. të kujtojnë shtëpitë e tregëtarëve në Firence, por ajo çka i bën ato të ndryshme është çatia e mbuluar me rrasa guri. Mirëpo, kur sapo ke ardhur nga qafa e Muzinës, e ke të qartë misterin e atyre çative. Ato rrasa, sikur ua ka bërë gati vendasve vetë mali i Muzinës. Ato shtrihen aty shtresa shtresa, gati gati si në një çati natyrore dhe vendasve s’u mbetej veçse t’i merrnin, t’i prisnin e t’i përdornin në formën që i ka vendosur mali.
Por Gjirokastra është edhe qyteti që përmbledh në mënyrën më të plotë shkatërrimin e Jugut, braktisjen e pronës publike dhe çoroditjen e këtyre shtatë vjetëve tranzicion. Më mirë se çdo gjë tjetër në mënyrë simbolike këtë e shpreh ora e madhe në kullën e kalasë në fushat e ndryshkura të së cilës akrepat kanë ngecur në çdo faqe në një orë të ndryshme të ditës. Shumë shtëpi karakteristike po shemben. Ndërtimet e reja po bëhen jashtë karakterit. Çatitë me rrasa prej guri po zevendësohen me tjegulla. Dyqanet e lagjes së pazarit në qendër të qytetit, pas sulmeve të vitit 1997, janë të mbyllur apo janë shndërruar në vende ku hidhen mbeturinat. I vetmi vend ku ka gjallëri është sheshi përballë konsullatës greke ku njerëzit presin të marrin viza.
Një të huaji që po ngjitet i shoqëruar për në kala i tërheq vëmendjen udha e shtruar me kalldrëm dhe pyet se kur është meremetuar. Në kohën e Hoxhës, i thotë shoqëruesi shqiptar. “Nuk paska qenë edhe aq i keq Enver Hoxha” reagon menjëherë i huaji.
Kjo vërejtje të bën të mendosh nëse ka të drejtë ky i huaj. A është e vërtetë se sot shqiptarët mund të quhen më pak të kulturuar sesa në kohën e Enver Hoxhës, sikurse dëgjon të thuhet shpesh? Apo është më e saktë të thuhet se ishte pikërisht fryma e asaj kulture që i bëri njerëzit të mos i njohin dhe ndjejnë si vlera këto bukuri që po i shkatërrojnë apo braktisin përditë?
Në të vërtetë komunizmi ishte një mith që pretendoi t’i shpëtonte njerëzit nga e keqja që i kishte ndjekur gjatë gjithë historisë së tyre shekullore dhe të ndërtonte një shoqëri tjetër. Ideja e shembjes së botës së vjetër dhe ndërtimit të një bote të re me mekanizmin e zhvillimit të forcave prodhuese që përcaktonin zhvillimin e marrëdhënieve në prodhim, e kombinuar me idenë se klasa më e përparuar ishte ajo punëtore, bëri që përparimi dhe e bukura të identifikohet në kulturën komuniste me hekurin, çimenton e betonin e fabrikave dhe ndërtimeve të reja. Përgjithësisht shembja e një shtëpije të vjetër dhe ngritja e një pallati ishte shenjë e padyshimtë përparimi. E vjetra ishte simbol i botës që duhej shembur, prandaj e shëmtuar. E reja ishte e bukur. Shkatërrimi i pazarit të vjetër të Tiranës, që tregonte karakterin oriental të qytetit, prej nga e ka origjinën, dhe ndërtimi i Pallatit të Kulturës në vend të tij, ishte një nga aktet simbolike të kësaj përmbysjeje. Shkatërrimi i shumë kishave dhe xhamijave, si simbole të një ieologjie reaksionare, apo veshja e fasadave të tyre me rrobë tjetër sëbashku me shndërrimin e destinacionit të tyre, ishte edhe një hap më tej në aventurën e largimit nga çdo vlerë tjetër.
Megjithatë, në Shqipëri, sikurse edhe në vende të tjera lindore, kultura komuniste kishte edhe një shtresëzim të fortë nacionalist i kombinuar me kultin e popullit, i parë ky si një e tërë abstrakte që shpesh i kundërvihej individit. Pa këtë shtresëzim mbajtja e pushtetit do t’u bëhej komunistëve një punë shumë e vështirë. Në sajë të ruajtjes dhe kultivimit të këtij shtresëzimi jo gjithshka e historisë u shemb. U ruajt psh. gjithshka që ushqente idenë e një të kaluare të lavdishme si kështjellat, që u trajtuan si simbole të luftrave të shqiptarëve në shekuj, “Populli shqiptar e ka çarë rrugën e historisë me shpatë në dorë.” (Enver Hoxha). Ndërkohë që u shkatërruan gjëra të rralla për nga vlerat historike, si kisha romane e Vaut të Dejës apo pazari i Shkodrës, shtresëzimi kulturor nacional-romantik bëri që të ruhet Berati dhe të zhvillohen shkencat arkeologjike. Amfiteatri i Durrësit, Apollonia, Butrinti u gërmuan, u ruajtën dhe u mirëmbajtën sepse konsideroheshin shenja të lashtësisë së shqiptarëve, ndonëse fillimet e gërmimeve të tyre lidheshin me një veprimatari që kishte për bazë të njëjtën pretendim për lashtësi, të njëjtën ideologji, atë të fashistëve italianë që kërkonin të ringjallnin lavdinë e prendorisë romake për të justifikuar pushtimet e tyre.
Pjesë e propagandës nacional-komuniste u bë më vonë edhe ajo që paradoksalisht ruajti dhe pasuroi Gjirokastrën apo Korçën e vjetër nga ndërtimet e reja: kulti i individit i diktatorit. Gjirokastra dhe Korça ishin vende ku ai kishte kaluar fëmijërinë dhe rininë prandaj malli i tij për ato vite ishte diçka që filloi të nderohet në mënyrë të veçantë. Kështu, nën kujdesin e tij personal, u mirëmbjatën kalldrëmet e Gjirokastrës dhe ulicat e kangjellat e Korçës. Po ashtu, u ruajtën edhe shumë shtëpi të vjetra prej qerpiçi në Tiranë, jo pse ishin pjesë e historisë së qytetit, tejet karakteristike, por pse kishin qenë bazë ilegale të komunistëve.
Edhepse nuk duhet mohuar fakti se e bukura ka pasur aty këtu edhe forca në vetvete për t’iu imponuar estetikës së nacional-komunizmit shqiptar, përgjithësisht mund të thuhet se shumëçka u ruajt në emër të kësaj kulture që e tjetërsonte njeriun dhe jo në emër të një kulture humaniste, që ka në qendër njeriun, që e sheh historinë si pjesë e njohjes dhe vlerësimit më të mirë të vetvetes dhe shoqërisë, si pjesë e shijeve estetike të një periudhe historike të një qytetërimi, si pjesë e pronës publike të banorëve të një qyteti. Edhe në muzeume të tilla si ato etnografike të cilët kanë patur brenda vlera të ralla, e kaluara nuk u ruajt me frymën e vazhdimësisë së historisë, por si një ndarje prej saj ose si një mburrje me të, që të dyja tjetërsuese. Prandaj sot ata ose janë shkatërruar ose i vizitojnë vetëm të huajt.
Për shkak të këtij tjetërsimi brezat që u rritën dhe edukuan gjatë pesëdhjetë vjetëve komunizëm nuk mundën t’i vështrojnë vlerat që mbetën si visare që duheshin ruajtur ngaqë vijmë prej andej, as t’i njihnin si gjëra të bukura, por shpesh i shoqëruan me ndjenjat e antipatisë që ngjallte propaganda komuniste. Kuptohet se me rënien e komunizmit dhe kulturës së tij, që i mbante në këmbë ato vlera, filloi shkatërrimi ose braktisja e tyre në masë.
Por nuk është vetëm kjo mungesë kulture shkaku i këtij shkatërrimi. Ajo që u kombinua keqas me mungesën e kulturës humaniste është mungesa e ndjenjës së pronës publike, e shënjtërimit të saj. Në kohën para komuniste kjo ndjenjë ka munguar për shkak shqiptarët jetonin në një shoqëri ku konsiderohej e shenjtë dhe e paprekëshme vetëm prona e fisit, kurse në kohën komuniste për shkak se nuk e la të zhvillohet i urryeri shtet paternalist dhe tiran. Gjatë kësaj periudhe tranzicioni shqiptarët ndodhen në vakumin midis këtyre dy eksperienave të cilat, me ndryshimet që kanë ndodhur, nuk funksionojnë, asnjëra. Ata ende nuk po gjejnë rrugët për të mbrojtur e ruajtur si të shenjtë pronën publike pa e quajtur atë të shtetit dhe të zhvillojnë pronën private pa e konsideruar atë vetëm të tyren.
Syri i Kaltërt, kishat e Himarës, kështjella e Porto Palermos, Kampi i Ballshit, mozaikët komuniste në shaktërrim janë thirrje për të gjetur këto rrugë, thirrje që bashkohen me thirrjet e bregut të detit, kafshëve të pyllit, lumenjve, rrugëve, urave, e gjithshkaje përbën trashëgiminë historike e kulturore shqiptare dhe që duhen konsideruar si të shenjta.
Çfarë është e shenjta? “Ajo që bashkon shumë shpirtrat” thotë Gëtja.

No comments: