Wednesday, February 28, 2007

Midis lokales dhe universales

I ftuar nga Literaturhause e Hamburgut t’i përgjigjem pyetjes “çfarë është evropiane në veprën time?”, duke ravguar në hapësirën mendore ku takohet vepra e shkruar me kujtimet e vendit e kohës kur është shkruar, mendja më ndali në burgun e Burrelit, ku gjatë viteve 1988 - 1991, kam shkruar romanin tim të parë “Ploja e Mbrame” dhe ditarin e mbajtur në vitin e fundit të burgut tim 1990 -1991, të botuar më vonë me titullin "Në vitin e 17".
Burgun e Burrelit nuk mund ta mendoj pa mu shfaqur menjëherë para sysh qelia katërkëndëshe ku së bashku me herë tetë, herë nëntë e herë dhjetë bashkëvuajtës, sipas rastit, kalova vitet e fundit të burgut tim. Ajo përbëhej nga një rresht shtretërish të vendosur në një platformë dërrase mbështetur mbi njërin mur, nga një korridor i ngushtë midis kësaj platforme dhe murit përballë tij, nga një dritare e kryqëzuar me hekura në murin tërthor të jashtëm, aq lart sa askush nuk mund të shihte përtej saj, dhe nga një derë që hapej pak herë në ditë me një sportel vëzhgimi thuajse gjithnjë të hapur në murin tërthor të brendshëm. Nga të 24 orët e ditës i burgosuri kalonte në këtë shtrat - koridor 22 orë - herë mbi shtrat e herë duke ecejakur në koridorin e ngushtë për të shpirë këmbët - dhe vetëm dy në oborrin e burgut ku dilej për të marrë ajër. Pjesën më të madhe të orëve zgjuar ai e kalonte me bythët në dyshekun e ngushtë prej kashte - aq i ngushtë sa shpesh herë i takoheshin bërrylat me bashkëvuajtësit përbri. Për të ndejtur më rehat aty, ai vendoste jastëkun midis shpinës dhe murit të ftohtë, kurse këmbët, veçanërisht dimrit, i tëhriqte pranë gjoksit, mbështjellë me batanije.

Aty kalohej një jetë ku realja më e rëndomtë bashkëjetonte përditë me idealen më të lartë, ku jeta biologjike rreth një tasi gjelle të shtrembër alumini, cigaresh të dredhura me duhan të keq dhe pagureve të shurrës në cepin e dhomës, bashkëjetonte me ëndrrat, dashuritë dhe ambiciet më fantastike. Një poet i burgosur e ka përshkruar me këto vargje këtë gjendje.

Përmendem muzgut dhe më grryen barku,
por shpejt mbllaçit me vete ca kujtime,
që prapë më vijnë në fyt e dot s’i zmbraps.

Mbështillem në harrim e më vlon gjaku,
i shtrij gjymtyrët paq mbi dëshirime
dhe llamba e ëndrrave tërë natën llaps.

(Kronikë)


Në këtë lloj ekzistence koha pësonte një deformim të çuditshëm. Për shkak të monotonisë ekstreme, ku ditët shëmbëllenin si dy pika uji njëra me tjetrën, në thelb mungesës së të tashmes, koha vinte e bëhej shumë e shkurtër prapa, në drejtim të së kaluarës dhe shumë e gjatë përpara, në drejtim të së ardhmes. Çdo ngjarje që i përkiste të kaluarës, si historisë ashtu edhe jetës personale, sikur afrohej e vinte shumë pranë teje. Kjo sepse, duke i mbllaçitur e rimbllaçitur historitë nëpërmjet bisedave, leximeve apo kujtimeve të stërpërsëritura, ato fillonin ngjalleshin, afroheshin e bëheshin pjesë e jetës tënde duke zënë tek ajo pjesën që në jetën "normale" të njeriut të lirë e zënë lloj lloj ngjarjesh të ditës. Kështu fillonin e të bëheshin të afërta ngjarje aq të largëta që kishin ndodhur me Sokratin dhe Neronin në Greqinë apo Romën e Lashtë. Kryqëzimi i Krishtit dhe pastaj murgjit që kopjonin libra nëpër manastiret e Mesjetën afroheshin shumë me njëra tjetrën si kohë dhe të vinin shumë pranë. Akoma më pranë Rilindja. Revolucionin frëng, me kokëprerjen e mbretit dhe pastaj me Dantonin që i thoshte vetes para karamanjollës “Mos u ligshto!”, të bëhej sikur sapo e kishe jetuar. Kurse Lufta e Dytë, me fitoren e Aleatëve dhe me nacionalistët të mundur nga komunistët në Shqipëri, sikur kishte mbaruar dje. I njëjti proces kompresimi i kohës të ndodhte me kujtimet vetiake: të fëmijërisë, të shkollës, martesës, lindjes së fëmijëve, arrestimit - të gjitha sikur i jetoje në një film dy orësh. Pas këtij vinin pataj vitet e kaluara në burg që përmblidheshin në disa çaste. Nga ana tjetër koha e pritme zgjatohej pafund. Të bëhej se deri në takimin tjetër me familjen do të kalonte një shekull, kurse viti i lirimit të ishte më i largët se vetë dita e vdekjes. Diçka e ngjashme me kohën në një anije kozmike që udhëton me shpejtësinë e dritës, por veçse në drejtim të kundërt.
Një fenomen i ngjashëm ndodhte edhe me hapësirat gjeografike. Sa më shumë qëndronte njeriu në atë izolim aq më shumë e humbisnin kuptimin kufijtë gjeografikë shtetërorë. I burgosuri e ndjente veten gjithnjë e më tepër qytetar i botës, gjithnjë e më shumë jetonte me imagjinatë qytetërimet e tjera, përtej Adriatikut, përtej Atlantikut, përtej Oqeanit Indian, kurse Shqipëria i bëhej gjithnjë e më e vogël.
Dhe befas vinte një çast kur i burgosuri ndalej me mendje dhe zbulonte se ndodhej në një pikë të palëvizëshme, të vdekur, mu në qëndër të globit, në ferr.

Papritur rruzulli qëllon të shtanget,
dhe barra fësht ia bën dhe honit shket,
dhe zhurma stepet dhe jehona shmanget,
dhe bota si nën ujë pa gojë më flet.

(Rruzulli)

I ndarë midis kësaj qënieje universale, qytetar të të gjithë botës dhe të të gjitha kohëve dhe ekzistencës në këtë pikë shtangjeje e shoh veten, me një fletore dhe laps në dorë, me këmbët e mbështjella me batanije dhe shpinën në mur, duke shkruar Ploja e Mbrame dhe Ditarin, që më vonë u titullua: "Në vitin e 17".

Ploja e mbrame

Në kohën kur shkruaja "Ploja e Mbrame" dhe "Në vitin e 17" në konceptimin tim për artin kisha mbrujtur fort idenë se një vepër vetëm lokale është po aq e mangut sa edhe një vepër vetëm universale, pra se një vepër që të jetë vërtet e mirë duhet të jetë njëherësh lokale dhe universale. Ajo çka dua të tregoj nëpërmjet historisë së ngjizjes dhe pastaj fatit të mëtejshëm të këtyre dy veprave të mija ka të bëjë me lokalen dhe universalen, që në terma të tjera do të mund ta përktheja edhe shqiptaren dhe evropianen dhe me disa refleksionie që më kanë lindur lidhur me këtë raport në vitet kur dola nga "anija kozmike" e burgut.
Fillesa krijuese e Ploja e Mbrame lindi nga një shqetësim që më brente prej vitesh gjatë vuajtjes sime të gjatë: si ishte e mundur që komunistët në pushtet, pasi e panë se ideja e tyre kishte dështuar, në vend se të tërhiqeshin vazhduan të sundojnë e ta thellojnë krimin e tyre. Veçanërisht kjo ishte e vërtetë për Shqipërinë e cila deri në 1990, nuk njohu procesin e destalinizimit, shkrirjes së akujve, perestrojkes, përkundrazi një rritje të terrorit stalinist.
Për të shprehur këtë shqetësim e mora megjithatë lëndën nga burimi ndoshta më universal që mbante formimi im: nga mitologjia greke, që, sikurse thashë, e ndjeja aq timen në "qendrën e botës" ku ndodhesha. Nisur nga drama e Sofokliut në të cilën Edipi kur u bë i vetëdijshëm, nëpërmjet orakulit të Delfit, se ishte ai shkaku i mynxurës së Tebës hoqi dorë nga pushteti kërreu sytë dhe mbeti i braktisur e njëherësh i dëbuar nga tebanët më lindi ideja të rikrijoj mitin e Tebës dhe Edipit në një drejtim të kundërt. Me dy fjalë historia e romanit është kjo:
Shiu tërhuzës (simbol i krijuar prej meje) ka vaditur duke i dhënë jetë në krye të herës dhëmbëve të dragoit që mbolli Kadmi duke ushqyer e nxjerrë prej dheut bijt e Dragoit, qytetarët e Tebës (miti i krijimit të Tebës). Ky shi herë pas here, kohë pas kohe, bie mbi Tebë, dhe tebanët, duke pirë ujët e tij që përmbyt gjithçka, shndrrohen në bisha ndaj njëri tjetrit, vrasin e coptojnë njëri tjetrin. Ndërkaq, sa herë vjen shiu bashkë me të vjen edhe Sfinksi i cili ka shtruar çështjen se vetëm zgjidhja e enigmave të tij do të mund ta shpëtonte qytetin nga mynxyrat dhe gjëmat e herëpasherëshme vrastare që sillte shiu. Porse zgjidhjet që u janë ofruar tebanëve si shpëtimtare nuk kanë rezultuar veçse mite që shpejt a vonë janë demistifikuar. E tillë është edhe zgjidhja që i ka bërë Edipi im enigmës së Sfinksit. Prandaj dhe Tebën e ka pushtuar një mynxyrë e re. Edipi im bëhet i vetëdijshëm për këtë por, ndryshe nga ai i Sofokliut, megjithëse i vetëdijshëm se është shkaktari i mynxyrës pasi ka vrarë të atin dhe fjetur me të ëmën e i ka dhënë një zgjidhje të rreme enigmave të Sfinksit, megjithëse i vetëdijshëm që pushteti i tij do të sillte vazhdimin e mynxyrës së përgjithëshme, nuk e lëshon pushtetin, por përkundrazi fillon një politikë terrori për të ruajtur pushtetin duke zhdukur ata që zbulojnë të vërtetën.
Edipi i kësaj drame si qënie e etur për pushtet, na paraqitet i ndryshëm prej Edipit të Sofokliut edhe nga një pikpamje tjetër. Mungesa e lidhjes me nënën përgjatë vitit të parë të foshnjrisë, në një lidhje të fortë afektive, që përcakton, e madje determinon, sipas një konceptimi psikoanalitik, disponimin afektiv të njeriut përgjatë jetës së tij; ka përftuar në shpirtin e tij një gollë të errët prej së cilës gurrojnë veç urrejtjes, prirja për shkatërrim, kënaqësia e dhunimit dhe e poshtërimit të tjetrit si kënaqësi në vetvete, me fjalë të tjera - predispozitat e një karakteri tiranik. Te Edipi i kësaj drame, pra, inçesti dhe karakteri tiranik përkojnë.
Romani mbaron me zhurmën e krahëve të Sfinksit që sa vjen e afrohet me çka kuptojmë se shiu tërhuzës do të vërshojë rishmaz. Kurse Edipi nuk përfundon i dëbuar e i ndjekur prej qytetarëve të Tebës në vetminë e tij, sikurse ai i Sofokliut. Fati i tij është vetmija e mbretërimit të tij mbi Tebën e shkretuar mbi të cilën ai ndihet një Zot i mallkuar qe vdes sapo fillon shiu, pasi orgjia e tij vrastare i ka shndrruar të gjithë në kufoma, duke përfshirë jo vetëm krejt bijtë e Dragoit, por edhe kundërshtarë të tjerë të rinj, realë e fiktivë, madje edhe përkrahësit e tij më të afërt, edhe rojet e tij më besnike. Këtu vlen të theksoj një mendim të Elias Kanetit, komentuar nga Leonardo Sasha, sipas të cilit diktatori tenton së thelli përdrejt ngjashmërisë me Zotin, që uni i tij të jetë tërësia e botës, çka e përjashton ekzistencën e unëve të tjerë; prandaj ëndrra e mbrame e diktatorit është krijimi dhe sundimi i një bote pa njerëz, por, mqse kjo është e pamundur, ngase ai nuk do të kishte mbi kë të sundonte, athere ai përpiqet të krijojë një botë pa individë.
Ploja është shkruar njëherësh edhe si një profeci për atë çka do të ndodhte edhe me rënien e komunizmit.


"Në vitin e 17”

Herë paralelisht me botën ideale dhe herë mpleksur me të në mënyrë të pandashme, zhvillohej në burg jeta reale e të burgosurit. Kjo jetë, zhvillohej në formën e tre luftrave të përditshme: me qeverinë, me të burgosurit, dhe me vehten. Asnjëherë i burgosuri nuk i fitonte të treja njëkohësisht. Në më të shpeshtën e herëve fitonte njërën dhe humbiste dy të tjerat.
“Në vitin e 17” është ditar i burgut që merret me këto tre luftra. Ku përshkruhen jeta e përditshme e të burgosurit, por edhe kujtime të burgut. Aty përshkruhen raportet e të burgosurve me njëri tjetrin, raportet me policinë, me ushtarët e karakolleve që ruajnë, letrat e familjes, takimet me familjen. Aty përshkruhen edhe ngjarjet e rënies së komunizmit në Shqipëri gjatë viteve 1990 -1991 të përjetuara në burg. Një nga ditët kulminante është ajo e 21 shkurtit 1991, kur, gjatë manifestimeve të studentëve në Tiranë u rrëzua shtatorja e diktatorit Enver Hoxha që kishte inspiruar “Plojme Mbrame”.
Ditari mbaron ditën e lirimit tim më 17 mars 1991.


Profeti, gjykatësi, dëshmitari

Që të dy librat u botuan në shqipëri më 1994 pas rënies së komunizmit.
Libri të cilin e doja më shumë ishte pa dyshim Ploja e Mbrame, për të cilin kisha derdhur aq shumë mund. Kisha bërë kërkime edhe në gjuhë duke gjetur fjalë arkaike shqipe për të dhënë atmosferën e një historie pa kohë. E doja aq shumë, sa në burg, pasi e shkrova, kopjova të gjithin në letra cigaresh për ta fshehur në rast të kontrolli nga policia. Pretendoja, siç pretendoj dhe sot, se ky krijim nuk ishte thjeshtë alegori, porse nga ata lloj krijimesh artistike që mund të quhen "parabol e hapur" për të cilën interpretimet/dekodimet nga gjuha e simbolit në gjuhën e Idesë janë të shumta, virtualisht të pafundme: pra se ishte një mit që ngërthente në vetvete mundësi rezonancash me përcaktimet e panumurta të Universales, të botës së njeriut vështruar në perspektivën e një simbolizmi psiko metafizik.
E doja edhe sepse e kisha shkruar me idenë se atë po e shkruante një shkrimtar sa shqiptar aq edhe qytetar i botës, që kishte jetuar 2500 si kohë, e në të gjithë botën si hapësirë.
Por, ndryshe nga ç’i vlerësoja unë e patën fatin këta libra kur dolën në publik, si në Shqipëri edhe përtej kufirit. “Ploja...” kaloi thuajse në heshtje kurse Ditari pati shumë sukses në Shqipëri, u botua edhe në Itali i tëri kurse fragmente të tij janë botuar edhe në vende të tjera.
Pavarësisht nëse Ploja i ka apo jo vlerat që i vesh unë, ndoshta gabimisht nga dashuria e krijuesit për krijesën e vet, mossuksesi i Plojës dhe suksesi i Ditarit, vepra të të njëjtit autor, për mua nuk janë pa lidhje edhe me një ndryshim konceptimi të rolit në nivel kontinenti të shkrimtarit të vendeve të vogla, të letërsive të ashtuquajtur të vogla dhe shkrimtarit të ashtuquajtur evropian/perëndimor, të vendeve të mëdha, të letërsive të mëdha - konceptim që sipas meje rrezikon të alienojë natyrën e krijimit.
Idenë e mësipërme nuk mund ta shtjelloj më mirë sesa duke treguar një histori nga një takim nga mesi i viteve 90 në Budapest me temën: intelektualët e Lindjes dhe Perëndimit. Atje filozofi hungarez Gashpar Miklosh Tomash bëri një shaka. Duke folur për rolin e intelektualit ai tha:
Tani lermëni t'ju tregoj tre rolet e intelektualit:
e para, profeti - ai që krijon e hedh vizionet e së ardhmes etj., etj..
e dyta, gjykatësi - ai që gjykon kohën, historinë, realitetet etj. etj.
e treta, dëshmitari - ai që dëshmon për kohën...
E pra, vazhdoi Tomash, këta perëndimorët kanë marrë për vete dy rolet kryesore: atë të profetit dhe atë të gjykatësit; kurse ne lindorëve na kanë lënë vetëm një rol, atë të dëshmitarit.
Brenda kësaj shakaje provokuese gjendet edhe ideja ime lidhur me suksesin e Ditarit, që është një vepër kryesisht dëshmie, dhe mosuksesin e “Plojës...” që synon të jetë edhe gjykim e profeci. Ky lloj konceptimi thjeshtë si dëshmitar i rolit të intelektualit të vendeve të vogla në nivel kontinenti, kjo rezistencë e Evropës për t’i pranuar edhe si shkrimtarë evropianë shkrimtarët e vendeve të vogla – flas kryesisht për eksperiencën e vendit tim – nuk ka mbetur pa lënë gjurmë alienuese në procesin krijues të shkrimtarëve. Duke qenë e madhe aspirata e krijuesve për të kapërcyer kufijtë e vendit të tyre një pjesë syresh ajo i ka çuar për kah ekzotika e dëshmive lokale pa dimensionin universal. Një pjesë tjetër, veçanërisht të rinjtë, i ka çuar tek universalja pa lokalen.
Në kujtimet e besedave me Gëten Ekermani tregon midis të tjerash për eksperiencën e leximit nga Gëtja të një libri që fliste për Kinën. Gëtja tregon se si e emori librin me idenë se do të habitej, mrekullohej, nga ekzotika e botës Kineze. Por, në të vërtetë, ajo që e habiti nuk ishte ndryshimi, por ngjashmëria e botës së tij me botën kineze. Në këtë kohë ai ka hedhur idenë e përkthimit të librave dhe ndërshkëmbimit të kulturave. Kjo ide iliuministe, gjatë dy shekujve, madje ndoshta më shumë se kurrë sot, në epokën e globalizimit, ka pasur brenda rrezikun që ajo që quhet kulturë perëndimore të imponojë metodat e saj e të asimilojë kulturat e tjera. Nga ana tjetër tek kjo ide ngërthehet kërkesa që çdo kulturë të mos jetë vetëm e një interesi lokal, por që metodat e saj të mendimit të vërtetat e saj, të jenë edhe universale, të afta për të prekur popuj nga më të ndryshmit, ashtu që nëpërmjet tyre çdo qënie njerëzore të njohë vetveten. Askush më fort se shkrimtari nuk e përjeton këtë kontradiktë, e cila, më shumë sesa të zgjidhet kërkon të jetohet në procesin krijues.

No comments: