E vura në formë pyetjeje titullin e këtij shkrimi,
duke pasur parasysh thënien e Paul Valery: “Kur flasim për artin duhet të
kërkojmë ndjesë”, si dhe kompleksitetin e termit “kitsch”, por, sipas mendimit
tim, përgjigjja është: Po, monumenti është kitsch. Fjala “kitsch” më doli nga
goja sapo e pashë për herë të parë. Ky shkrim do të përpiqet të shtjellojë
pse, sipas meje, monumenti është kitsch, duke e vënë këtë në kontekstin e
një lulëzimi të paparë të kitschit në kulturën tonë, por edhe duke mbetur i
hapur, megjithatë, për diskutim.
Ç'kuptoj me kitsch
Në krye le të shtjelloj se çfarë kuptoj me kitsch:
Janë dy tipare të artit që s’i ndaj dot njërin nga tjetri: më së pari kuptoj
një vepër që më lë shije të keqe estetike, dhe, së dyti, përtej këtij vlerësimi
të atypëratyshëm, kuptoj një proces mendor dhe krijues që e ka prodhuar këtë
lloj vepre, një mënyrë të interpretuari të botës. Në këtë kuptim, kitschin e
shoh si diçka që e tejkalon pamjen e jashtme të një vepre. Ai është një fenomen
kulturor që ka të bëjë sa me kulturën e artistit, aq edhe me të shoqërisë. Mund
të flitet për kitsch në letërsi, kinematografi, në arkitekturë, për mobilie
kitsch, për veshje kitsch, për kopshte kitsch etj., prandaj edhe për një
kulturë kitsch dhe për një njeri kitsch. Kjo nënkupton se kitschi nuk na
shfaqet nëpërmjet një forme të caktuar të jashtme, të cilën e njohim sapo
takohemi me të. Në formën e tij më klasike ai ilustrohet me ato peizazhet që
shiten rëndom me çmim të lirë, të cilat paraqesin hënën që pasqyrohet mbi
syprinën e një liqeni, së bashku me ca pemë në breg të tij dhe ndonjë mjellme
duke notuar në të apo duke fluturuar sipër tij, e që janë një imitim i rëndomtë
i peizazheve të romanticizmit të shek XIX. Por, po të ishte se kitschi të
mbetej vetëm me kitschin e romantizmit, që, sipas shumë studiuesve, shënon edhe
lindjen e tij, ky do të dallohej lehtë. Në fakt, monumentit ynë i 100-vjetorit
të pavarësisë s’ka asnjë lidhje së jashtmi me pamjen e peizazheve të kitschit
romantik.
Problemi është se kitschi, duke qenë i lidhur
ngushtë sa me masivizimin e artit, aq edhe me konsumizmin, ndryshon pamje me
kohën ashtu si moda. Kjo bën që ai ta ndjekë artin e vërtetë të çdo kohe shpesh
në formën e banalizimit e sheqerizimit të tij, të inflacionit të tij. Kitsch,
pra, bëhet edhe Van Gogu kur, pas një reklame në e-mail në të cilën së bashku
me propozimin për të blerë pirunë, thika, kremra etj., të vjen edhe oferta:
“Dhuratë fantastike për festat e fundvitit! Katër piktura nga i famshmi Van
Gogh të printuara me cilësi të lartë në kanavacë me telajo për vetëm 3.500 L në
vend të 7000 L”, ti i ble dhe i var ato në muret e shtëpisë. “Edhe një vepër që
është konsideruar art mund të bëhet kitsch”, thotë Adorno (në një kuptim
edhe më të thellë se ky i shembullit të mësipërm).
Atëherë, çfarë është kitschi në thelbin e tij,
përtej shfaqjes së jashtme që, siç thashë, mund të jetë e larmishme? Në thelbin
e kitschit, sipas meje, qëndron mungesa e autentikes. Filozofi polak Pawel
Beylin, kur krahason kitschin me artin e vërtetë, përdor metaforën e kaverenës
së Platonit ku kitschi është hija që lodron në murin e shpellës e shkaktuar nga
drita (arti) që i vjen prapa shpinës së njeriut të lidhur në shpellë.
Me një fjalë të fortë e përkufizon kitschin
Kundera: “Kitschi është një botë ku mohohet ekzistenca e mutit dhe ku të gjithë
sillen sikur ai të mos ekzistojë”. Çdo të kuptojmë me “mutin” dhe mosnjohjen e
ekzistencës së tij? Do të kuptojmë shumëçka të ekzistencës sonë që i jep asaj
shije të hidhur, që e bën të shëmtuar, edhe të dhimbshme, që na bën të vuajmë,
por edhe të kërkojmë ta ndryshojmë. Ky dimension i jetës, që na e bën atë edhe
të vërtetë, i mungon kitschit. Kitschi është arti i komoditetit. Kitschi quhet
edhe “antiart” sepse, ndërkohë që arti lind nga tensioni dhe përpjekja
njerëzore, duke të nxitur të reflektosh, të kesh dyshime, të zbulosh diçka më
shumë, ai thjesht kërkon të të miklojë sentimente pozitive, superficiale;
sentimentalizmin, i cili i bën ndjenjat të rrejshme, jondjenja, pikërisht pse i
zhvesh nga mendimi. Në këtë kuptim, kitschi është sa produkt i një krijuesi
kitsch, aq edhe krijues i një kulture dhe njeriu kitsch, i cili artin nuk e
sheh si diçka që i impenjon mendjen, por si diçka prej nga kërkon të nxjerrë
vetëm ndjenja të mira, të kënaqshme, të sheqerosura. Edhe kur blen një vepër
arti njeriu kitsch e blen atë si zbukurim të shtëpisë, si shenjë statusi
social, për të bërë “bella figura” në shoqëri, për t’iu gëzuar mirëqenies së
tij, dhe jo si diçka që ka një kuptim që lidhet me thelbin e kësaj vepre. Në
këtë kuptim, dhe shkrimtari kitsch apo artisti kitsch nuk janë shkrimtarë
artistë të vërtetë, por pozojnë si shkrimtarë dhe artistë për njeriun kitsch.
Në një formë tjetër do të thosha se kitschi i
trajton të rriturit sikur të ishin fëmijë dhe fëmijët sikur të ishin të rritur,
sepse të dyja palëve u mohon autenticitetin. Dhe autenticiteti, për aq sa ky
mund të arrihet (dhe arti na ndihmon mu për këtë), qëndron pikërisht kur njeriu
“ndërgjegjësohet për artificialitetin e vet”, “kur artisti, edhe pse nuk ka
mundësi t’i shmanget formës dhe as të zotërojë formën e përsosur, është të
paktën në gjendje të ndihet pjesërisht i lirë duke hyrë në lojë me të; t’i bëjë
të dukshme, në vend se t’i fshehë, si pjekurinë e konvencionit, ashtu edhe
papjekurinë vetjake”. (Gombrowicz)”;
Balzaku i Rodenit
Duhet thënë, megjithatë, se nuk mund të flitet
kurrsesi për një kitsch të pastër. Estetët që janë marrë me kitschin thuajse të
gjithë bien dakord se në çdo vepër kitsch do të gjesh edhe pak art, ashtu
sikurse në një vepër arti do të gjesh edhe pak kitsch.
Kur jemi në fushën e monumenteve nuk mund të mos
mendosh se një monument që vendoset në një shesh publik, duke qenë se tenton
t’i drejtohet një numri sa më të madh personash, për të mos thënë të gjithëve,
kërcënohet seriozisht nga “kitsch-i”, ashtu siç e përshkrova më lart. Artisti,
pra, në vend se të shprehë vetveten, një mënyrë të vetën të të parit të botës,
rrezikon t’u adoptohet shijeve të shumicës, emocioneve të shumicës,
stereotipave që popullojnë ndërgjegjen kolektive.
Por historia e artit na jep shembuj se si
monumentet mund të mos jenë kitsch – dhe janë shembuj që tashmë kanë hyrë në
mësimet e çdo shkolle arti, besoj. Le të sjell shembullin e Rodenit, i cili më
është kujtuar më shumë se kushdo tjetër duke parë monumentet e vendosura me
rastin e këtij 100-vjetori. Kur Rodeni mori porosinë për të realizuar
monumentin e Balzakut nga Société des Gens des Lettres (Shoqata e Njerëzve të
Letrave) përpara se të realizonte skulpturën u mor gjatë, deri në shtatë vjet,
me leximin e krejt veprës së Balzakut, si dhe të biografisë së tij. Vetëm pas
kësaj ai i hyri punës për Balzakun e tij. Të tërheq te skulptura ekspresiviteti
i vënë te koka dhe sytë, te qafa e fuqishme që më shumë se sa pamjen e jashtme
të shkrimtarit, kërkojnë të nxjerrin në pah shpirtin e tij. E pra, kur Rodeni e
paraqiti veprën e tij, ajo u refuzua pasi ai nuk kishte ndjekur formulat e
paraqitjes së figurës me madhështi dhe as me sipërfaqen e lëmuar, siç e
kërkonte stili akademik i kohës, dhe as me ngjashmërinë fizike – aq sa u desh
një kohë e gjatë që vepra të fitojë famën që ka sot e të konsiderohet si
pararendëse e skulpturës moderne.
Për mua është një nga shembujt klasikë që tregojnë
se arti i vërtetë është ai që na çliron nga ajo këmisha e hekurt e formave të
njohura që kërkojnë të na e mbajë shtrënguar mendimin, imagjinatën, siç është
edhe ai art që ndoshta ka përfaqësuesin e tij më të keq te kitschi.
Monumentit ynë i pavarësisë
Nëse dikush do të më pyeste pse e cilësova
“kitsch”, do të veçoja para së gjithash dy-tri elemente që, sipas meje, janë
karakteristikë e kitschit.
I pari element ishte ai që dukej që nga larg:
shkëlqimi, llamburitja e lastrave të metalit që përbëjnë paretet e dy blloqeve
murale të monumentit, që, sipas meje, synojnë të tërheqin me llamburitjen e
tyre ndjenjat e mira të kënaqësisë të asaj shumice për të cilën fola më lart
që, në vend se të ftohet të meditojë përpara atij monumenti, ftohet t’u gëzohet
këtyre xixave si një fëmijë.
Një element i dytë, edhe më kitsch, është
vendosja në paretet e përparme të këtyre dy blloqeve të shqiponjës në njërin
prej tyre dhe të firmave të nënshkruesve të Aktit të Pavarësisë në tjetrin. E
çfarë mund të thotë më shumë shqiponja se ç’ka thënë deri tani e vendosur te
flamuri, e që, në këto festime, u përdor me një inflacion të paparë? Aq më
tepër një shqiponjë kopje e asaj të flamurit. Por edhe firmat e vendosura në
paretin tjetër kanë një karakter krejtësisht ilustrativ – tipar edhe ky i
kitschit. Do të thosha se veçanërisht përdorimi i këtyre dy elementeve nxjerr
në pah karakterin divulgativ dhe përsëritës të kitschit, që e bën atë një art
që, duke kërkuar t’i afrohet sa më shumë masave, humbet aftësinë për
transhendencë.
Dikush, duke pasur parasysh formën gjeometrike të
dy blloqeve që ngrihen lart si elemente të artit modern, do të thoshte se
monumenti, megjithatë, është larg paraqitjes së stereotipave me figura heroike
– siç mund të përfytyrohej – e prandaj s’ka të bëjë me kitschin. Por, sikurse e
thashë, kitschi jo se nuk u përshtatet formave të reja të artit.
Problemi, gjithmonë sipas meje, është se edhe ky huazim nga modernia, që me
format gjeometrike të kujton Bahauzin që ka lindur edhe si reaksion ndaj kiçit
të shekullit XIX, është bërë me të njëjtën metodë që aplikon kitschi për të
ndjekur artin, për t’u bërë më i modës, një shkërbim më i besueshëm i artit në
pozën e tij për t’u dukur si art i vërtetë.
Sikur të mos ishin shqiponja dhe firmat, ato dy
blloqet murale llamburitëse nuk do të kishin asnjë lidhje me idenë e
pavarësisë. Ndërkaq, shqiponja dhe firmat e shkruara në ta i lidhin ata me
pavarësinë në një mënyrë shumë direkte, pa asnjë impenjim, pa asnjë
transhendencë. Këto bëjnë që monumenti të mos përcjellë asnjë farë emocioni estetik.
Ai është ilustrimi i definicionit që na jep Adorno për kitschin, sipas të
cilit, një nga tiparet e tij është: “… shfaqja e rrejshme – prandaj dhe
neutralizuese – e ndjenjave që në realitet nuk ekzistojnë, e që sjellin, si
rezultat, edhe neutralizimin e fenomenit estetik në vetvete”.
Ndjenjat e rrejshme
me “ndjenjat e rrejshme” që stimulon kitschi, duhet
thënë se përkujtimi i këtij 100-vjetori të pavarësisë qe manifestimi më
spektakolar i kësaj kulture kitsch të përhapur në vendin tonë me shpejtësi
marramendëse së bashku me kulturën e imazhit si zëvendësues i mendimit, si
reklamë, si konsumizëm, si klientelizim i njeriut. Në këto përkujtime nuk pati
asgjë ose thuajse asgjë që t’i ftonte njerëzit të reflektonin mbi këta 100 vjet
pavarësi apo edhe të përjetonin ndjenja të vërteta mbi atë moment historik.
Dashuria për atdheun abstrakt, si një ndjenjë e rrejshme për shqiponjën apo për
një Ismail Qemal realisht të panjohur, e kultivuar gjatë nacional–komunizmit, u
ripërtyp edhe një herë për qëllime po të rrejshme. Njerëzit u nxitën t’i
shfaqnin këto ndjenja, që nuk do të thotë domosdoshmërisht që nuk i ndiejnë,
por që, në superficialitetin e tyre, janë të tilla që nuk i afrojnë ata tek e
vërteta. Ata thjesht u kënaqën duke ripërtypur stereotipa të gatuar prej
dekadash. Ndoshta ngrënia e tortës gjigante kuq e zi, vendosur te Pallati
i Kulturës, ishte manifestimi më spektakolar i kësaj ripërtypjeje.
Edhe veprat e artit që u vendosën iu përgjigjën
këtij impostimi ripërtypës. Sipas mendimi tim, vetë ideja e vendosjes së
monumenteve të tilla me rastin e 100-vjetorit ishte reflektimi i kësaj. Ishte
madje celebrimi i kësaj kulture kitsch. Ato nuk kanë lidhje me ndjenjat,
mendimet e vërteta që ka, ose që supozohet se duhet të ketë e të përçojë në
shoqëri, në kohën kur jetojmë (edhe lidhur me raportin tonë me demokracinë e me
shtetin gjatë këtyre 100 vjetëve), pjesa më elitare e shoqërisë – pa dyshim në
radhë të parë artistët. Ato vepra janë vazhdim i asaj kulture mbizotëruese në
nacional – komunizëm, që tjetërkund e kam quajtur e “manipulim simulimit” – i
së cilës kitschi i sotëm mund të konsiderohet trashëgimtari më i shkëlqyer.
Kujtoj me këtë rast se Rodeni është i njohur edhe për uljen e heronjve të tij
nga lartësia e piedestaleve në nivelin e shikimit tonë, si shenjë e barazisë
sonë me ta, e frymës së demokracisë së kohës që jetojmë, kurse artistët tanë
socrealistë-kitsch i vendosëm të gjithë në piedestale, si për të mbajtur lart
frymën autoritare.
Mungesa e kritikës
Në këto festime ra po ashtu në sy edhe një fenomen
që ka ndihmuar shumë në përhapjen e kitschit: mungesa e kritikës nga
specialistë apo artistë të fushës. Nëse në kohët, le t’i quajmë jodemokratike,
ata që diktonin shijet dhe modat ishin elitat që kishin ndërtuar gjithsesi një
hierarki, sot në jemi në një anarki të plotë shijesh (edhe në botë) për shkak
të agresionit të masivizimit të artit i lidhur ky me konsumizmin. Te ne kjo
shfaqet në mënyrën më groteske, pasi mund të thuhet se paranë dhe tregun e ka
në dorë në mënyrë thuajse ekskluzive pjesa injorante e shoqërisë, jo rrallë
edhe kriminale, që me kulturën dhe artin e vërtetë nuk ka asnjë lidhje. Në
mënyrën më karikatureske kjo vihet re me arkitekturën. Të gjithë projektojnë
sipas shijes së tyre dhe shëmtimi dhe kitschi që ka kapluar peizazhin tonë
urban është i paparë. Në këto festime e pamë këtë fenomen të shfaqet edhe në
formën e veprave që bëheshin nga autorë të ndryshëm dhe dhuroheshin për t’u
vënë në vende publike – ku më qesharaket qenë shqiponjat e zeza gjigante të
vendosura në rrotullamet e udhëkryqeve apo ata tetë mbretërit dhe mbretëreshat
ilire të vendosura në krye të shkallëve të Muzeut Kombëtar apo edhe statuja e
Ismail Qemalit e gdhendur në kohën e Enver Hoxhës për interier që u nxor nga ky
muze dhe u vendos në parkun përballë hotel “Rognerit”. Këta njerëz nuk janë në
gjendje të kuptojnë se një Ismail Qemal i gdhendur nga Odhise Paskali, që vjen
nga një shkollë që lulëzimin e saj e ka në shekullin XIX, përzierë me atë të
soc-realizmit, e ka vendin në kontekstin ku është krijuar dhe prandaj nuk mund
të përdoret edhe si art i shekullit XXI, qoftë nga stili, qoftë edhe nga mënyra
se si duhet ta imagjinojmë heroin dhe kohën e tij.
E kjo katrahurë ndodh edhe sepse duket sikur tashmë
kemi hequr dorë krejtësisht nga kritika në kuptimin e gjykimit mbi artin. E
pra, edhe mospranimi i kritikës deri në formën e heqjes dorë krejtësisht prej
saj është një nga qëndrimet tipike të kitschit. Njeriu kitsch, qoftë ky artisti
apo shijuesi i artit të tij, pretendon se gjithkush ka shijet e veta dhe të drejtën
për t’i shijuar ato, prandaj dhe askush nuk ka pse t’i ndërhyjë. Kuptohet se
kush ka interesin më të madhe për këtë: ai që ka paranë në dorë dhe e dikton
vlerën dhe shijen me para. Ky pushtet i parasë, që më së shumti është i lidhur
edhe me atë politik e mediatik, bën që edhe zhuritë e ngritura “ad hoc” të
kryejnë pjesën e mbetur në këtë shkatërrim/shëmtim së bashku me konformizmin e
atyre që s’duan t’i hapin telashe vetes. Efekti shkatërrues e shëmtues duket
sheshit, jo vetëm në fushën e artit.
Në fakt, nuk mund të ketë art të vërtetë pa kritikë
të vërtetë. “E bukura është në sytë e atij që e shikon”, thotë një fjalë që
duhet ta kuptojmë edhe se e bukura ndërtohet nëpërmjet shikimit e gjykimit
tonë. Nëse arti i vërtetë ka mbetur dhe është vlerësuar e ngritur lart me
kohën, kjo ka ndodhur edhe në sajë të kritikës së vërtetë, të çliruar nga
interesat imediate të pushteteve politike apo të tregut dhe injorancës.
Shpresoj se edhe ky shkrim, që sikurse e thashë në krye, shpreh një gjykim
timin të hapur për diskutim, të lexohet si një sprovë e tillë. (Panorama, 30 dhjetor 2012)
No comments:
Post a Comment