(Me kërkesë të
Panoramës kam dhënë mendimin tim mbi librin e Kaloçit për Kadarenë, duke iu
referuar përmendjes së deponimi tim ne hetuesi sipas te cilit im atë më
paska thënë se Kadare “shkruante të vërtetën”; “nuk kishte frikë si të tjerët”)
Afro një vit pas
Pleniumit IV unë jam arrestuar, vetë i katërt, sëbashku me babain, xhaxhain dhe
burrin e hallës pasi Sigurimi, nëpërmjet agjentëve të tij, arriti të marrë
informacion se në shtëpinë e xhaxhait gjendeshin të fshehura disa armë të
babait (trofe të Luftës). Aty, gjatë kontrolleve, gjetën të fshehura edhe
materiale të tim eti dhe shkrime të mijat: një antiroman, poezi dhe ditaret e
pesë viteve universitet, që i kisha fshehur pasi kishin përmbajtje kundër regjimit.
Gjatë kontrollit në shtëpinë time mu gjet edhe një letër kundër Enver Hoxhës,
që ma kishte dërguar im atë nga Lezha, ku gjendej asokohe gjysmë i internuar.
U gjenda, pra,
përballë këtyre fakteve që hetuesit i kishin të përforcuarae dhe me dëshmi të
të arrestuarve e dënuarve më parë, me dëshmitarë nga jashtë e përgjime të
teknikës operative që kishin kryer. Gjëja më e frikshme ishte kërcënimi lidhur
me armët që donin të na i vishnin si përgatitje për të vrarë Enver Hoxhën d.m.th.
terror. Janë situata, që, kush i ka provuar, e di mirë se ç’do të thonë. Hetuesia
luante me ty si macja me miun pasi ti nuk dije as se ç’thonin të tjerët jashtë
e brenda, ndërkohë që ata të kishin futur dhe spiunin e birucës në qeli. U
përpoqa të mbroj veten duke mohuar akuzën për terror dhe, kur erdhi puna për të
shpjeguar se pse kisha shkruar ato gjëra, si dhe pse im atë kishte shkruar një
letër aq të rëndë kundër Enver Hoxhës, u përpoqa të reduktoja gjithçka në
pakënaqësitë tona personale. Se të thoja të vërtetën që mendoja, se e keqja nuk
ishim ne, por regjimi dhe Enver Hoxha, kjo ishte barazi me vetëvrasje dhe, për
fat të mirë a të keq, më mungonte ky guxim.
Kur kam parasysh se edhe
pa gjetur armë të fshehura e dokumente ku udhëheqësi cilësohej si “idiot”,
shumë të arrestuar kanë pranuar akuza për agjenturë e komplote e terror, them
se, me papërvojën që kisha, kemi shpëtuar mirë vetëm me akuzën për agjitacion e
propagandë. Merita kryesore për këtë e pati im atë, i cili mohoi se armët ishin
të tijat, mohoi se letra ishte për Enver Hoxhën, por ai kishte edhe më shumë
përvojë, ishte edhe më trim.
***
E bukura në këtë
histori është që Kaloçi dhe ata që promovojnë librin e tij, nuk nisen të kërkojë
të vërtetën e këtyre dramave. As të evidentojë faktin (sado modest, por për t’u
njohur) se në atë kohë paska pasur edhe të rinj që bënin letërsi sirtaresh
kundër regjimit, që eksperimentonin forma të tjera nga socrealizmi; që nuk i
ngrinin hymne partisë dhe shokut Enver, po shkruanin për varfërinë, mjerimin
dhe udhëheqjen “idiote”; as se si regjimi i vriste në një mënyrë apo në një
tjetër këta të rinj. Ata i (keq)përdorin
drama si kjo për t’i shërbyer gënjeshtrave të një shkrimtari të
socrealizmit si Kadareja, i cili, edhe pse në vend të dënimeve dhe ridënimeve
me burgje ka njohur vetëm promovime e privilegje e çmime, duke arritur deri të
bëhet deputet dhe Zv/Kryetar i Frontit Demokratik, pretendon se na qenka
persekutuar nga Enver Hoxha dhe Sigurimi.
Mirëpo, duke qenë se
në vend se të kërkojë të vërtetën nëpërmjet fakteve e dokumenteve, autori i
manipulon ato, duke i seleksionuar dhe deformuar e nxjerrë jashtë kontekstit,
nuk i jep dot përgjigje një pyetje shumë të thjeshtë: ore, nëse Enver Hoxha e
Sigurimi paskan qenë kundër Kadaresë, si shpjegohet që e kanë ngritur lart e më
lart në karrierë e privilegje?
***
Ka edhe një problem
të madh etik tek këto dokumente gjyqesh
apo hetuesie që botohen kështu. Ato nuk janë shkruar nën vullnetin e lirë të
atij të cilit i atribuohen, por nga hetuesit apo sekretarët duke zbardhur, në
funksion të fajësimit, fjalët e një njeriu që është nën shtrëngim dhe torturë
fizike dhe psikologjike. Dihet se në këto kushte njerëzit kanë arritur edhe të
pohojnë gjëra të paqena, që i kanë çuar deri në pushkatim. Në këtë kuptim ato
më së shumti janë dokumente që denoncojnë regjimin dhe veglat e tij shypëse. Dhe
aq më pak ato mund të merren si dëshmi të vërtetash. Për shembull: sipas
Kaloçit në dokument shkruhet se unë u paskam thënë hetuesve se im atë çmonte
vetëm Kadarenë, pasi vetëm ai thoshte të vërtetën kurse të tjerët kishin frikë.
E vërteta është që im atë në atë kohë çmonte Kadarenë, si më të talentuarin e
shkrimtarëve dhe se e kishte mik, por kurrsesi nuk mund të thoshte se ky shkruante
të vërtetën. As unë s’mund ta sajoja
këtë. Kjo është një fyerje për inteligjencën, edhe të hetuesve madje, pasi
çdokush me dy pare mend ishte i vetëdijshëm se askush nuk guxonte të thoshte të
vërtetën në atë kohë. Se përndryshe ç’kuptim kishte që unë shkruaja letërsi sirtarësh
po qe se të vërtetën mund ta shkruaje si Kadareja? Prandaj nëse dokumenti thotë
vërtet kështu, atëhere fjala ime është zbardhur në mënyrë të deformuar. Dhe gjëra
të tilla duhen pasur parasysh kur kërkojmë të kuptojmë të vërtetën e asaj kohe
nëpërmjet dokumenteve të Sigurimit. Jo më kot në Gjermani, krahas arkivit të
STAZ-it, sot ka edhe një arkiv tjetër ku njerëzit që figurojnë në dosjet e STAZ-it
janë ftuar të dëshmojnë të vërtetën e tyre.
Prandaj dhe Adam Michniku ka thënë se “ne (disidentët polakë F.L.) nuk
mund të gjykohemi nga dokumentet që kanë bërë persekutorët tanë për ne.”
Në fakt, e vërteta e
asaj kohe është se Kadarenë nuk e ka përndjekur Sigurimi dhe se as që më kanë
pyetur me këtë qëllim. Çështja nëse do të dënohej apo jo Kadareja si këlysh i
Fadil Paçramin dhe Todi Lubonjën (siç thuhej asokohe për disa) - duke u ditur
që ky ishte benjamin i tyre - ishte zgjidhur që para Pleniumit IV, një vit e ca
më parë. Në pranverë 1973, kur filluan disa kritika për “Dimrin e madh”, Nexhmija
i bëri një vizitë në shtëpi dhe më pas Enver Hoxha e lavdëroi librin në Elbasan.
Pas kësaj Kadareja u fut në korin e atyre që godisnin liberalët dhe jo në listën
e atyre që po goditeshin, sepse këtyre iu hoq edhe e drejta e botimit, kurse ky
shkruante e botonte rregullisht. Këto unë i kam ditur, sikurse kam ditur, nga
im atë, se Kadareja nuk do të prekej pasi, që para botimit, “Dimri” kishte
kaluar kapitull më kapitull tek Enver Hoxha nëpërmjet Ramis Alisë dhe ky e
kishte pëlqyer. Prandaj thënia ime mund të jetë si përgjigje e pyetjes se cilët
shkrimtarë vlerësonte im atë. Ndërsa po të doja vazhdoja të thoja të vërtetat
që dija për Kadarenë në atë kohë unë mund të thoja shumë gjëra, pasi ai dhe e
shoqja ishin miq të familjes dhe kam qenë i pranishëm në shumë biseda ku
shprehnin edhe pakënaqësi për gjendjen e vendit dhe atë të letërsisë dhe
arteve. Psh. mund të thoja se ai kishte dijeni për letërsinë e sirtarëve që
shkruaja unë dhe se disa nga shkrimet e mija, që u kapën, ai i kishte lexuar; apo
se im atë i thoshte vazhdimisht me humor: “Kështu si je bërë ti Ismail, po të
të fusin në një thes dhe të të hedhin nga kati i pestë, do të biesh në këmbë.”
Por as ata s’më kanë pyetur dhe as mua nuk më ka shkuar ndërmend një gjë e
tillë.
***
Sipas mendimit tim
ky libër, njëlloj si ai ku Kadare, për funksion të jashtëm, ka kthyer kokëposhtë
historinë e poemës “Pashallarët e Kuq”, është një zgjedhje selektive
dokumentesh, sipas kulturës që e kam quajtur të “manipulim simulimit”. Në këtë
libër nuk kërkohet e vërteta, por i shërbehet hallit të madh të Kadaresë për të
fabrikuar një të vërtetë tjetër të jetës e veprës së tij. Mirëpo këto fabrikime
demaskohen më së pari nga vetë librat e tij, karriera e tij gjithnjë në ngritje
gjatë regjimit, publicistika e tij. Këto
janë dokumente shumë më të rëndësishme sesa disa spiunime pa qeder që paska
pësuar ky nga kolegët, qoftë për të bërë historinë e asaj kohe, qoftë për të
kuptuar dritëhijet e figurës së tij. Psh., bash në atë kohë, pak muaj para
arrestimit tonë, në 13 janar të vitit 1974, ai shkruante në Zërin e Popullit
artikullin “Realizmi socialist - arti i madh i revolucionit”. Aty, pasi sulmon
Biblën dhe Kuranin, e më pas shkrimtarë të mëdhenj të shekullit XX si Xhojs,
Kamy, Myzil, Beket, u vërsulet edhe ish miqve dhe mbrojtësve të tij, tani
armiq të partisë në prag të burgut, Todi Lubonja dhe Fadil Paçrami: “Nuk është
rastësi që pseudoshkrimtari dhe armiku i partisë Fadil Paçrami i linte të
mbushura pseudodramat e tij me hije dhe jo me njerëz. Nuk është e rastit që ai,
së bashku me T. Lubonjën, ishin kundërshtarë të tërbuar të karakterit kombëtar
në artet tona. Në poezi F. Paçrami urrente figurën e baballarëve, në skulpturë
figurën e nënës, në prozë përbuzte plakat shamizeza. Ai tmerrohej nga figura e
Skënderbeut më keq se një pasha turk. Pra, ai nuk duronte dot asgjë që kishte
lidhje me themelet e popullit e të kombit. Nga kjo pikëpamje ai të kujtonte ata
pseudodijetarë të Ishullit të Liliputëve për të cilët Suifti tregon se kërkonin
të shpiknin një metodë për të filluar ndërtimin e shtëpive nga çatia.
Djathtizmi i T. Lubonjës e F. Paçramit, kozmopolitizmi, urrejtja për folklorin
dhe antishqiptarizmi i tyre, treguan se lufta e klasave në terrenin e letërsisë
dhe të arteve është e gjallë dhe do të jetë e tillë për një kohë shumë të
gjatë.”
A mendonte vërtet
kështu? Sigurisht që jo. I duhej të shkruante kështu për të mbijetuar, për të
vazhduar karrierën. Ja pse nuk e përndiqte regjimi. E ç’ndryshim ka ky dokument
nga ata 101 që denoncon nëpërmjet Kaloçit, në mos qoftë më i rëndë, qoftë edhe
për peshën që kishte fjala e tij? Por, përtej personales, fakti që shkrimtari
më i njohur i vendit, edhe botërisht, shkruante kështu, pa qenë as në hetuesi as
në kërcënim jete, por i lirë, flet shumë për atë se si ajo kohë deformonte
personalitetet e njerëzve. Sot në vend se t’i analizojmë këto raporte dramatike
të njeriut me pushtetin, me synimin që ato të mos përsëriten më, (siç po ndodh
edhe sot nën diktatin e pushtetit të ri që Kadare s’ka guxuar ta denoncojë një
herë), ne vazhdojmë me kulturën e vjetër të manipulimit të njerëzve me
gënjeshtra dhe simulimin e heronjve të paqenë. Kështu kemi ardhur përsëri në
një gjendje kur të gjithë e dinë të vërtetën, por askush nuk guxon ta thotë,
pasi sundon gënjeshtra e atij që ka pushtetin dhe paranë. Aq e neveritshme është
bërë kjo gjendja në jetën tonë, sa të vjen në mend ajo thënia e Gianni Rodarit:
“Në vendin e gënjeshtrës, e vërteta është një sëmundje.” (Panorama, 10 nentor 2016)
No comments:
Post a Comment