1. Figura e Xhafer Devës është përfolur ditëve të fundit për rolin e tij gjatë Luftës së Dytë Botërore. Si e shihni ju rolin e Devës si ministër i Punëve të Brendshme të Shqipërise gjatë pushtimit nazist të Shqipërisë dhe Kosovës?
Mendoj se Xhafer Deva i përket asaj kategorie nacionalistëshantikomunistë shqiptarë që bashkëpunimin dhe gjermanët e panë - do të thoja me miopi politike dhe morale - si një mundësi për bashkimin e Shqipërisë me Kosovën. Ndërkaq si kosovar dhe mitrovicar figura e tij ka disa specifika që e dallojnë nga nacionalistët shqiptarë të Ballit Kombëtar me të cilët u bashkua më pas. Në rastin e Devës bashkëpunimi vjen më herët – në 1941 me pushtimin prej gjermanëve të Jugosllavisë që përfshinë edhe Mitrovicën në territorin e kontrolluar prej tyre, ndërkohë që pjesa tjetër e Kosovës u bashkua me Shqipërinë e pushtimit italian që iu aneksua Mbretërisë Italiane. Kjo humbje e pavarsisë ka bërë që ballistët e Shqipërisë t’i kundërvihen italianëve ndërkohë që Deva i aktivitetit në Mitrovicë e Kosovë, ku shumica e shqiptarëve aspironin pavarësimin nga Jugosllavia dhe bashkimin me Shqipërinë, ka qenë bashkëpunues me pushtuesit qysh në fillim duke i konsideruar edhe si çlirimtarë.
Karriera e Devës në Mitrovicë ka ndikuar që pas kapitullimit të Italisë dhe ardhjes së gjermanëve në Shqipëri Deva të bëhet Ministër i Brendshëm në Tiranë. Mos të harrojmë se gjatë këtij tranzicioni ka ndodhur një ngjarje që do të përcaktonte fatet dramatike të shqiptarëve në të ardhmen gjysmë shekullore dhe vazhdon të ndikojë edhe sot. E kam fjalën për prishjen e marrëveshjes së Mukjes midis Frontit Nacional-Çlirimtar të dominuar nga komunistët dhe Ballit Kombëtar që deri atëhere kishte luftuar kundër italianëve. Dhe dihet se kjo u bë me ndërhyrjen e komunistëve Jugosllavë, sepse jemi në kohën kur u panë qartë fatet e Luftës edhe kur komunistët filluan të punonin për të marrë të gjitha pushtetet sipas përvojës së Revolucioni të Tetorit në 1917. Xhafer Deva u impenjua ta pengojë këtë me më shumë përkushtim se çdokush tjetër duke bashkëpunuar me gjermanët e duke sjellë në Shqipëri edhe regjimentin Kosova, por pa sukses, siç e dimë, kryesisht për shkak se ndarja e zonave të influencës ishte përcaktuar në Jaltë.
Komunistët fitimtarë e trajtuan Devën dhe ballistët e tjerë si Bahri Omari apo edhe figura të tilla si patër Anton Arapi si tradhëtarët që kishin bashkëpunuar me pushtuesin kundër çlirimtarëve duke injoruar motivet e tyre për bashkim të Shqipërisë me Kosovën si dhe faktin që në shtetin filogjerman, që krijuan nazistët, kishin bërë edhe të mira për shqiptarët. Besoj se motivi kryesor i egërsisë që treguan ndaj tyre ka qenë pastrimi i rrugës për pushtetin diktatorial që krijuan. Nga ana e tyre ballistët humbës përfunduan të pushkatuar, nëpër burgje e internime apo në emigrim dhe derisa vdiqën shprehën bindjen se ishin komunistët tradhëtarët e çështjes shqiptare pasi u bënë vegla të sllavëve. Opinionet janë të ndara edhe sot emocionalisht mbi atë se kush kishte të drejtë dhe kush jo. Personalisht kur gjykoj atë situatë them se Shqiptarët do të duhej të kishin luftuar së bashku “pa dallim feje, krahine dhe ideje” - siç ishte parrulla e Frontit Nac - Çl në krye të herës - e pas çlirimit të bashkëjetonin në pluralizëm dhe demokraci. Përgjegjësia kryesore që nuk ndodhi kështu bije mbi komunistë që, nën diktatin jugosllav por edhe nga ideologjia që kishin përqafuar, prishën marrëveshjen e Mukjes dhe e kthyen fazën pas Mukjes të Luftës, në revolucion e luftë civile për të marrë të gjitha pushtetet e për të vendosur diktaturën e proletariatit. Nuk përjashtoj nga përgjegjësia kurrsesi edhe nacionalistët si Deva që i shihnin komunistë jo si shqiptarë që mendonin e aspironin ndryshe, por si një “farë e keqe” që duhej eliminuar.
Në fakt ndarja nacionalistë – komunistë ka rezultuar tragjike edhe në botë në atë kohë, pasi të dy palët predikonin se përfaqësonin të ardhmen e vërtetë që duhej realizuar edhe nëpërmjet dhunës. Boll të kemi parasysh tragjedinë e Luftës Civile në Spanjë ku fitoi krahu tjetër.
Gjakderdhja që shqiptarët i kanë shtuar njëri tjetrit në atë kohë nuk mund të kuptohet pa këto dy ideologji kundërshtare, por pa harruar se kulti i dhunës e i më të fortit ushqehej edhe nga një nënshtresëzim më primitiv në ndërgjegjen kolektive shqiptare: ai i gjakmarrjes së Kanunit. Ngjarja që e ka demonizuar më shumë Xhafer Devën, ajo që është quajtur “masakra e 4 shkurtit”, ashtu sikurse edhe krimet edhe masakrat që kanë kryer komunistët, duhen analizuar e kuptuar në këtë kontekst historik e kulturor.
2. A pajtoheni me mendimet se Deva ka qenë përkrahës i ideologjisë naziste dhe ka kontribuar në dorëzimin e hebrenjeve që kanë jetuar në Kosovë e Shqipëri tek gjermanët gjatë Luftës së Dyte Botërore?
Unë mendoj se po. Mos të harrojmë se nacionalizmi, i shprehur edhe si epërsi e racës së një kombit ndaj asaj të një kombi tjetër apo edhe ndaj një pakice brenda kombit, ka qenë po aq në modë në atë kohë sa edhe idetë komuniste të barazisë dhe internacionalizmit proletar. Ka shumë dokumente që provojnë se shqiptarët mburreshin asokohe se ishin arianë si gjermanët dmth. eprorë ndaj armiqve të tyre sllavë e grekë. Po ashtu edhe ideja e një kombi grushtbashkuar rreth një partie vizionare të vetme me një “führer” vullnethekurt si Hitleri, Musolini apo Stalini në krye ka qenë shumë më e përhapur asokohe duke u propaganduar si më efikase sesa debatet shterpe ndërpartiake në parlamentet e demokracive liberale apo si rruga më e shpejtë drejt progresit e vendeve të prapambetura. Edhe në Shqipëri ka pasur intelektualë që kanë kërkuar asokohe një “duce” të modelit Musolini. Por edhe në botën demokratike nuk kanë qenë shumë të qartë se deri ku mund të çonin këto ideologji në pushtet e këta “diktatorë të ndritur”. Mos të harrojmë se në SHBA Musolini lëvdohej si burrë i madh shteti nga shtypi amerikan der në vitin 1935, kurse Hitleri, megjithë ligjet raciale e persekutimin e hebrejve, u shpall “njeriu i vitit” nga revista Times në 1938 pas marrëveshjes së Munichut. Kur gjykojmë figura si Xhafer Deva duhet t’i shohim në këtë kontekst dhe jo nga optika e sotme, kur jemi shumë më të qartë se çfarë prodhojnë urrejtjet nacionale edhe diskriminimet racore ashtu sikurse edhe zëvendësimi i pluralizmit dhe demokracisë me partinë-shtet të führerit.
Përsa i përket hebrejve mund të thuhet se shqiptarët me shumicë muslimane, që sapo kishin dalë nga Perandoria multifetare e multietnike Osmane, nuk kanë ushqyer ndjenja agresive armiqësore ndaj tyre siç filluan të ushqejnë ndaj sllavëve e grekëve për shkak të luftrave të tyre për territoret e banuar nga shqiptarë. Por s’mund të thuhet se nuk kanë pasur ndjenja përçmimi fetar apo racor ndaj tyre. Noel Malcolm në librin e tij thotë se në kampin e Prishtinës bashkë me shumë komunistë kanë vdekur edhe 200 hebrej, çka përgënjeshtron mitin e përhapur në Shqipëri, pas rënies së komunizmit, se shqiptarët paskan shpëtuar ebrejtë. Besoj se është ndikimi i këtij miti që një pjesë e trajtojnë sot Devën edhe si shpëtues të hebrejve gjatë kohës që ka qenë ministër në Shqipëri. Personalisht nuk e besoj këtë ashtu siç nuk besoj se shqiptarët, që kanë treguar atë mizori ndaj njëri tjetrit, paskëshin qenë më njerëzorët në Evropë ndaj ebrejve.
3. Si e gjykoni ju historiografinë komuniste për figurën e Xhafer Devës dhe a mendoni se ka të pavërteta në të?
Nuk jam specialist për të hyrë në detaje mbi të vërtetat dhe të pavërtetat mbi jetën e Devës, por, duke patur parasysh se historiografia komuniste është e mbushur me të pavërteta edhe për figura të tjera, për shkak se më së shumti komunistët e kanë shfrytëzuar historiografinë si mjet instrumentalizmi në funksion të legjitmimit të pushtetit të tyre, gjykoj se edhe për figurën e Xhafer Devës ka si të pavërteta ashtu edhe të vërteta selektive. Ajo historiografi e ka kthyer atë në një figurë të demonizuar, por kurrsesi së studiuar e kuptuar. Ndërkaq nevoja e studimit për të kuptuar sa më mirë shqiptarët e Kosovës gjatë Luftës së Dytë s’ka të bëjë vetëm me Xhafer Devën, por me të gjithë shqiptarët, sepse, sikurse dihet, Deva s’ka qenë një fenomen i izoluar. Mjaft të kemi parasysh Divizionin SS Skanderbeg që përbëhej nga mijëra shqiptarë nga Kosova.
4. Xhafer Deva përflitet për masakrën e 4 shkurtit në Tiranë, numrin e viktimave të kësaj masakre e kontestojnë. Cila është e vërteta e kësaj masakre sipas jush?
Tashmë dihet që historiografia komuniste ka abuzuar edhe me shifrat. Psh. të gjithë shqiptarët e Shqipërisë kanë mësuar nëpër shkolla e muzeume shifrën 28000 dëshmorë për të rënët gjatë Luftës. Sipas të dhënave që kanë dalë më vonë ata nuk kanë qenë më shumë se 4000. Po kështu është abuzuar edhe me numrin e armiqve të vrarë. Edhe në trajtimin e historisë së 4 shkurtit e kemi këtë fenomen. Po ashtu një element që ka munguar në trajtimin e asaj masakre ka qenë fakti se Xhferr Deva e ndërmori atë edhe pasi një ditë më parë kamunistët i vranë me atentat të nipin – çka flet për atë që thashë më herët: nënshtresën kanunore të dhunës ndaj njëri tjetrit të shqiptarëve të të dy krahëve.
5. Deva pas Luftës së Dytë Botërore emigron në SHBA dhe sipas dokumenteve ai rekrutohet nga CIA amerikane, pse mendoni se amerikanët e kanë amnistuar Devën edhe pse ka bashkëpunuar me nazistët gjatë Luftës së II Botërore si ministër i Brendshëm?
Edhe kjo kuptohet qartë duke e parë në një kontekst më të gjerë. Pas Luftës së II Botërore filloi Lufta e Ftohtë. Historia tregon se kjo ka ndikuar që edhe në Gjermaninë Perëndimore edhe në Itali e gjetkë të frenohet procesi i kërkimit dhe dënimit të kriminelëve të luftës për shkak se këta kishin qenë edhe antikomunistë dhe kjo komponente i bënte ata aleatë në raport me armikun e ri kryesor, komunistët stalinistë të Kampit Lindor. Besoj se është antikomunizmi që e ka çuar CIA-n tek Deva ose Devën tek CIA.
6. Restaurimin e shtëpisë së tij e kanë kundërshtuar ambasadori gjerman ne Kosove, Jorn Rhode dhe eurodeputetja Viola von Cramon. A mendoni se shtëpia e Xhafer Devës ne Mitrovicë duhet të restaurohet? Nëse po në çfare mënyre?
Nuk më duket se lënia në degradim apo edhe shembja e një ndërtese të jetë mënyra më e mirë për të mos përsëritur kohën e historinë që lidhet me pronarët apo banorët e saj të dikurshëm. Nuk di që gjermanët të kenë aplikur këtë parim me ndërtesat e tyre të kohës së nazizmit apo edhe me ndërtesat e diktaturës komuniste të ish Gjermanisë Lindore ku më ka qëlluar të vizitoj si muzeum zyrat e Stazit të lëna në gjendjen që kanë qenë. Madje do të thoja se po të aplikohej ky kriter përgjatë gjithë historisë qytetet evropiane e më gjerë do të duhet të dukeshin si grumbull rrënojash.
Ne kemi pasur deri pak kohë më parë në Tiranë, mu në qendër të kryeqytetit, një ndërtesë që njihej si Hotel Vjosa që gjatë Luftës së Dytë ka qenë selia e Gestapos. Kur u shemb nga barbarët e Tiranës unë e konsiderova si një humbje edhe për shkak të këtij fakti historik.
Në rastin konkret e rëndësishme nuk është ndërtesa, por si dhe pse e restauron: që ta kthesh në objekt kulti për të nxitur nacionalizmin shqiptar, urrejtjen ndaj serbëve, për vlerën arkitekturore, apo për të mësuar nga historia tragjike e Luftës së Dytë se ku të çojnë urrejtjet nacionale e ideologjike? Sipas meje ajo ndërtesë duhet ruajtur dhe restauruar jo vetëm për vlerën arkitekturore, por edhe për faktin se ka qenë shtëpia e Xhafer Devës. Fare mirë mund ta shikoja atë si një muze ku do të tregohej historia e trazuar dhe plot kontradiksione e Kosovës gjatë Luftës së Dytë, ku ndër të tjera të ekspozohej edhe masakra e 4 shkurtit edhe historia e batalionit SS Skenderbej edhe historia e kampit të Prishtinës ku kanë vdekur 200 hebrej, por edhe masakra e Tivarit e krime të tjera të komunistëve shqiptarë e jugosllavë ndaj kosovarëve në atë kohë. Kjo është shumë më me vlerë për të njohur drejt historinë e për të ndërtuar një kulturë të paqes e mirëkuptimit mes shqiptarëve e me fqinjët sesa mburrja, duke falsifikuar historinë, sikur paskemi qenë i vetmi popull evropian që ka shpëtuar hebrejtë, ndërkohë që vazhdojmë të dëbojmë nga vendi njëri tjetrin dhe serbë t’i shohin si armiq, që mundësisht duhen pastruar fare nga territoret ku banojnë shqiptarë. Do të ishte një shembull edhe për serbët, madje, që më të shumtët vazhdojnë t’i shohin shqiptarët po me këtë sy.
Siç duket ambasadori dhe eurodeputetja kanë reaguar sepse i tremben instrumentalizimit të kësaj ndërtese në frymë ncionaliste duke patur parasysh konfliktin e ngrirë me serbët që tregon se ne ballkanasit vazhdojmë të tregojmë se jemi të paaftë për të nxjerrë mësime nga historia. Po bash në emër të ndryshimit të këtij realiteti mendoj se shndërrimi i asaj shtëpie në një muze, ashtu siç e përfytyrova, do t’i shërbente shumë më tepër kulturës së dialogut e bashkëjetesës në mirëkuptim midis shqiptarëve mes vetes e shqiptarëve dhe serbëve sesa lënia e asaj saj si një fantazëm e së kaluarës që pret të rikthehet fryma e kohës së ish pronarit të saj.
Së fundi do të thoja se ndër mësimet e shumta që na jep historia tragjike e shqiptarëve gjatë Luftës së Dytë, që nuk kemi ditur t’i nxjerrim, janë edhe dy që kanë të bëjnë veçanërisht me partitë/pjesët tona politike: mësimi se shërbimi më i mirë ndaj së tërës vjen nga respekti reciprok e dialogu mes pjesëve dhe jo nga dominimi deri me dhunë i njërës ndaj tjetrës (me pretendimin se e drejta dhe e vërteta qëndron e gjitha në anën e saj) dhe mësimi i ndërtimit të legjitimitetit politik nëpërmjet shërbimeve ndaj shqiptarëve dhe jo nëpërmjet shërbimeve ndaj interesave të fuqive të mëdha të radhës. (Intervistë gazetës Express, 19 shkurt 2022)
No comments:
Post a Comment