SKËNDERBEU I KËRKIMIT SHKENCOR

Intervistë me Oliver Jens Schmitt

Intervistoi Fatos Lubonja

Fragmente nga intervista e Oliver Schmitt botuar në Perpjekja 28-29 botuar në Panorama më 8 tetor me titullin manipulues "Oliver Shmitt: Lufta e Skënderbeut, hakmarrje personale " ndonëse autori që në filliim të  përgjigjes së tij mbi motivet e Skënderbeut thotë: "Para së gjithash, deri në kohët e fundit nuk kemi pasur asnjë dokument mbi motivet personale të Skënderbeut, që, sikurse e kam theksuar që në fillim, nuk i japin, megjithatë, një shpjegim njëmotivësh kryengritjes."

[ ...]

F. L. - Libri juaj ka sjellë diçka të re mbi motivin e kryengritjes së Skënderbeut. Bazuar në një dokument të gjetur rishtas, ju hidhni tezën se motivi fillestar i kryengritjes ka qenë gjakmarrja, pasi sulltani i ka vrarë të atin dhe Skënderbeu është bërë shtyrësi i vrasjes së birit të Muratit, Çelebiut, princit trashëgimtar, ndonse kjo vendoset në kontekstin e një periudhe kur zotërit e Arbërisë kalonin sa me turqit aq edhe me Venedikun, Mbretërinë e Napolit dhe papatin. Disa pyetje lindin duke u përqendruar veçanërisht tek ky moment:

Së pari: a mjafton një dokument i vetëm për të hedhur këtë tezë?

Së dyti: ju hidhni hipotezën se Skënderbeu mund të ketë bashkëpunuar për realizimin e planit të tij me gruan e Sulltan Muratit, Marën, e cila mund të ketë pasur motiv hakmarrjen pasi ky i ka qërruar dy vëllezërit ose edhe me vetë Mehmetin, i cili mendohet se mund të ketë qenë edhe ai pjestar i komplotit. Ndërkaq, në libër duket sikur është specifika e gjakmarrjes që e bën Skënderbeun më të papajtueshëm me turqit se zotërit e tjerë arbër. Por sipas hipotezës që hidhni ju, a nuk mund të mendohet se Skënderbeu dhe Mehmeti nuk ka pse të kishin një urrejtje kaq të madhe, duke pas qenë të lidhur shumë ngushtë me vrasësit e princit trashëgimtar.

Së treti: si shpjegohet që për një vrasje kaq të bujshme si ajo e Çelebiut nuk ka dokumente ose interpretime nga historianët, duke përfshirë edhe ata turq, ndërkohë që Mehmeti i II (Ngadhënjimtari) është një figurë shumë e njohur. A ka pasur një version si të thuash zyrtar për vrasjen e Çelebiut në atë kohë?

Së katërti; ju thoni se Murati kishte aq besim sa e çoi Skënderbeun subash në Krujë, pra për të mbajtur zap edhe të atin që bënte herë pas here kryengritje. Në këto kushte, a mund të mendohet se Skënderbeu, i rritur nën hijen dhe favoret e sulltanit, do të prekej kaq fort nga vrasja e të atit, që sipas jush mund të ketë ndodhur pasi i ati, Ivani, ka kurdisur përsëri një nga „ato të tijat“.

O. Sch. - Para së gjithash, deri në kohët e fundit nuk kemi pasur asnjë dokument mbi motivet personale të Skënderbeut, që, sikurse e kam theksuar që në fillim, nuk i japin, megjithatë, një shpjegim njëmotivësh kryengritjes. Deri tani është marrë thjesht me mend se motivi i tij kryesor ishte patriotizmi. Por burimet që e mbështetin këtë teori mungojnë, pa harruar pastaj se, kjo teori projekton kategoritë moderne në Mesjetën e Hershme. Sigurisht, ne do të kishim dëshiruar një numër më të madh dokumentesh, por unë mendoj se dokumenti në fjalë është shumë i besueshëm. Le ta shpjegoj në detaje, hap pas hapi, atë që quhet „kritika e burimit“ (Quellenkritik). Para së gjithash, duhet të shqyrtojmë gjininë e tekstit dhe besueshmërinë e tij. Ai i përket një lloj burimi që quhen „dispacci“ apo raporte diplomatike të ambasadorëve të përhershëm, që janë përdorur gjerësisht nga historianët që kanë studiuar Italinë e Rilindjes. Ishte dinastia Sforza që vendosi sistemin e ambasadorëve të përhershëm në oborre të rëndësishme - duke zëvendësuar kështu sistemin e vjetër të ambasadorëve që dërgoheshin për misione të kufizuara në kohë. Për këtë, Sforzat rekrutuan njerëz të mirëarsimuar, analistë të përgatitur. Nëse ju do të lexoni jo vetëm një raportim, por krejt serinë, bëhet i qartë niveli i lartë i analizës dhe i përpikmërisë së këtyre shërbimeve diplomatike. Ky është një communis opinio i kërkimit shkencor historik - ka një duzinë „dispacces“ që kanë të bëjnë me Skënderbeun, të botuara që prej 1940-ës, vlerën e të cilëve askush nuk e ka vënë në dyshim. Ky vështrim i përgjithshëm sigurisht nuk e përjashton se, këta ambasadorë të kenë bërë edhe gabime në parashtrimin e fakteve. Në fakt, dokumenti në fjalë na jep informacion mbi politikën italiane dhe na përshkruan audiencën e ambasadorit të Skënderbeut në Romë. Skënderbeu quhet në këtë kontekst një „infidel“ (i pafe), një e dhënë kjo që u korrigjua nga i njëjti ambasador disa ditë më vonë në një raport të dytë, që e plotësoi të parin. Kjo e bën të qartë se diplomatët milanezë u përpoqën të marrin informacione të tjera mbi Skënderbeun dhe korrigjuan pjesën e gabuar të raportit të parë - Skënderbeu ishte një i krishterë, jo një „i pafe“, por ata nuk e korrigjuan përshkrimin  e pritjes në përgjithësi, që përmban dy pjesë: motivin e Skënderbeut dhe një parashtrim të përgatitjeve detare të osmanëve.

Për të gjykuar vlerën e burimit duhet patur parasysh edhe situata politike e atij momenti: Konstandinopoli kishte rënë disa muaj më parë dhe Papa Nikolla V po përpiqej dëshpërimisht të organizonte rezistencën kundër përparimit osman. Në këtë moment, një ambasador nga Shqipëria kërkon ndihmë dhe thekson se zotëria i tij nuk po lufton për fenë e krishterë, por për „odio privato“. Thjesht, nuk ka arsye pse diplomatët milanezë ta kenë sajuar një histori të tillë. Do të kishte qenë shumë më e lehtë që ata të kishin raportuar për një princ ballkanas që po kërkonte ndihmë në një luftë fetare kundër Perandorisë Osmane myslimane, argument ky që do t'i vinte shumë për shtat edhe ideve politike të papës dhe klimës politike në Italinë e asaj kohë. Ambasadorët e Skënderbeut duhet ta kenë kuptuar se pozicioni i tij ishte disi i pavolitshëm, sepse Papa sigurisht do të ishte më i gatshëm të mbështette një princ të krishterë që e paraqiste veten si kampion të Krishtërimit kundër Islamit, sesa një fisnik që ishte përfshirë në një konflikt personal me sulltanin dhe ambasadorët e të cilit theksonin se feja nuk luante ndonjë rol në këtë ndeshje. Nuk është për t'u habitur që Skënderbeu ndërroi shumë shpejt strategji dhe u përpoq të sigurojë ndihmë si kampion i një lufte fetare, ide kjo që u zhvillua një vit më vonë nga Papa Kaliksti III. Prandaj mendoj se, një analizë e dokumentit dhe e kontekstit të tij shpie në përfundimin se, ambasadorët milanezë thjesht kanë raportuar çfarë dëgjuan nga ambasadori i Skënderbeut. Ata s'kishin pse ta ndryshonin parashtrimin e tij që ishte mjaft i mirëinformuar edhe përsa i përket strategjisë detare të Mehmetit. Dhe s'është se ata kanë përçuar thashetheme sepse kanë qenë vetë dëshmitarë të audiencës.

Marrëdhënia midis Skënderbeut dhe Mehmetit është vërtet një nga gjërat më të ndërlikuara në biografinë e Gjergj Kastriotit. Në libër jam përpjekur ta bëj të qartë kufirin midis provës burimore dhe hipotezës. Aty dallimi metodologjik midis një baze tërësore dokumentare dhe indicieve është shumë i qartë. Problemi ynë kryesor është mungesa e burimeve mbi zhvillimet politike në oborrin osman. Kronikanët osmanë nuk japin narrativa të pavarura dhe kritike mbi faktet politike. Ata vazhdojnë traditën e vjetër të biografisë orientale në shërbim të dinastive sunduese; nuk shkruajnë mbi jetën e rretheve brenda oborrit osman, dhe kjo është veçanërisht e vërtetë për rastet kur ka vend për vërejtje kritike. Vrasja e princit Aladin Ali Çelebi nuk përmendet në këto kronika, gjë që flet shumë. Kuptohet se Mehmeti II nuk dëshironte ta kujtonte vëllain e tij më të madh, birin e përzgjedhur të Muratit II. Historiografi osman Neshri ka vënë në dukje thjesht se „në këtë vit (1443) i biri i Sulltan Muratit, princi Aladin, vdiq.“ (Shih përmbledhjen e burimeve të përkthyera nga: Colin Imber: The Crusade of Varna, 1443 -1445. Aldershot 2006, p. 183). Kjo heshtje është shumë domethënëse nëse kemi parasysh se, Murati II la amanet që të varrosej pranë Aladinit. Pa vrasjen e Aladinit, Mehmeti nuk do të ishte bërë kurrë sundimtar i perandorisë. Nga burimet që kemi dimë pra, këto gjëra: se princi i kurorës u vra në qershor 1443; se Skënderbeu ishte i përfshirë në këtë vrasje; se Barleti e quan Mehmetin „vrasës të të vëllait“; dhe se Mehmeti nuk  e kultivoi kujtimin e vëllait të vdekur. Është e drejtë të shtrojmë pyetjen se si ishte e mundur një vrasje e tillë, ndërkohë që Aladini po komandonte një ushtri në Anadoll. Ja pse unë u përpoqa të identifikoja personat që mund të kishin patur një motiv dhe njëherësh pushtet politik për të eliminuar princin e kurorës. Kam frikë se nuk do të jemi kurrë në gjendje ta rindërtojmë këtë vrasje në të gjitha detajet e saj sepse as vetë Murati II nuk mundi ta gjejë vrasësin apo vrasësen apo, tek e fundit, nuk kishte dëshirë apo nuk qe i aftë ta dënonte atë. Ajo që kam ekspozuar në librin tim është një shpjegim i bazuar mbi aspektin e motiveve dhe atë të mundësive për të vepruar. Burime të reja sigurisht do të lejojnë shpjegime të tjera, por kam frikë se provat do të mbeten të pakta.

Përsa i përket marrëdhënieve të Skënderbeut me Mehmetin, nga përshkrimet e Barletit mund të deduktojmë së paku përshtypjet e klimës midis tyre; nuk ka dyshim për faktin se ata kanë pasur marrëdhënie të afërta, se janë njohur me njëri-tjetrin, ndoshta edhe e kanë respektuar njëri-tjetrin. Ishte bash kjo njohje e mendësisë osmane që e bëri Skënderbeun të mos pranonte ofertën për vasalitet - ofertë që despoti serb George Branković e pranoi më 1444, e që nuk e shpëtoi principatën e tij nga aneksimi i saj përfundimtar në perandori, më 1459.

Skënderbeu dhe i ati duket se kanë ruajtur një marrëdhënie të fortë me njëri-tjetrin edhe gjatë kohës kur Skënderbeu ishte larg vendit të tij të lindjes. Ambasadori i Skënderbeut është mjaft i qartë kur përshkruan vdekjen e Ivanit dhe reagimin e Skënderbeut. „Odio privato“ mund të përkthehet si hakmarrje.

F. L. - Në dokumentin tuaj aq të debatuar thuhet se Skënderbeu ishte „një i pafé“, duke nënkuptuar me këtë fenë islame. Ky dokument, por edhe vetë jeta dhe konteksti, lenë të kuptohet se nuk mund të ishte as feja e të parëve motivi kryesor i kryengritjes. Lind pyetja: sikur të mos ishte ky dokument që flet për vrasjen e të atit, a mbetet se Skënderbeu mund të ketë pasur motiv thelbësor thjesht ruajtjen dhe zgjerimin e zotërimeve në një hapësirë që ende nuk ishte përcaktuar se kujt do t'i përkiste?

O. Sch. - Ndoshta për shkak të emrit të tij turk, Skënderbeu u konsiderua në fillim se ishte një „i pafe“, interpretim ky që u korrigjua shpejt (shih përgjigjen time më lart). Dokumenti në fjalë sigurisht nuk shpjegon rebelimin - shkaqet e tij ishin shumë më komplekse. Por ai na jep një provë të rëndësishme mbi pyetjen pse Skënderbeu, një oficer i suksesshëm në ushtrinë osmane, vendosi të revoltohet kundër Sulltanit, hap ky që nuk e kishte ndërmarrë thuasje asnjë ish i krishterë i konvertuar në Islam. Në librin tim jam përpjekur të analizoj edhe arsyet social-ekonomike të kryengritjes, duke ndjekur kryesisht studime shqiptare mbi osmanët. Edhe një herë duhet bërë dallimi midis një motivi personal dhe arsyeve më të përgjithshme të kryengritjes, që kryesisht janë të lidhura me refuzimin e një pjese të rëndësishme të shoqërisë së Arbërit për të pranuar sistemin fiskal osman, drejtësinë osmane si dhe sundimin direkt osman në çifliqet familjare në zonat rurale dhe malore.

F. L. - Një pikë tjetër e kontestuar e librit tuaj është emri Ivan për të atin e Skënderbeut, çka ka bërë t'ju akuzojnë deri edhe se jeni pjesë e një konspiracioni për t'u „marrë“ shqiptarëve Skënderbeun e për t'ua „dhënë“ serbëve. Ju e thoni qartë e bindshëm se dallimi etnik nuk ka qenë i rëndësishëm në atë periudhë. Po ashtu nga libri juaj del qartë se ato që mund t i quajmë urrejtje dhe diferenca midis shqiptarëve dhe serbëve kanë lindur shumë më vonë si rezultat i nacionalizmave serbe e shqiptare. Por siç e provojnë edhe reagimet e ashpra ideologjike dhe politike ndaj jush, kjo çështje që ka të bëjë krejtësisht me historinë si shkencë, nuk është aspak e tillë mes shumicës së shqiptarëve edhe në ditët e sotme. Në libër (botimin shqip) vemë re se ekziston edhe emri Gjon, i cili është emri që kanë mësuar shqiptarët për emrin e të atit dhe të birit të Skënderbeut. Po ashtu, në libër ju flisni edhe për ekzistencën e emrave shqiptarë dhe serbë si të dallueshëm nga njëri-tjetri dhe për ekzistencën e etnive të ndryshme. Ndërkaq, Ivanit nuk i përcaktohet etnia. Si e shpjegoni këtë, sepse mund të thuhet se është presioni i nacionalizmit shqiptar që e ka lënë Skënderbeun pa një përkatësi etnike duke cënuar kështu edhe shkencën?

O. Sch. - Në burimet mesjetare gjen një spektër të gjerë formash të ndryshme të emrit të pagëzimit të krishterë Johannes. Për këtë mjaft të hidhni një sy në regjistrat e taksave venedikase dhe veçanërisht ato osmane: emrat Gjin, Gjon, Jani, Jovan dhe Ivan i gjen në zonat nga Himara në Shkodër dhe në Rrafshin e Dukagjinit. Njerëzit regjistroheshin në versionin që ata u jepnin autoriteteve venedikase dhe osmane, të cilët nuk kishin interes të ndryshonin emrat personalë. Atyre nuk u interesonte etniciteti, por taksat. Së dyti, ndonëse nuk mund të deduktojmë nga një emër personal gjuhën që ka folur ky person apo identitetin e tij/saj, mundemi, megjithatë, të vërejmë zonat e ndryshme të ndikimeve kulturore. Për shembull, nuk gjejmë thuajse fare emra sllavë në jug të Lumit Bunë, ndërkohë që numri i tyre rritet në zonën e Mbishkodrës; ka shumë më tepër emra grekë në jug sesa në veri. Emra sllavë dhe shqiptarë dhe forma mikste gjenden më shpesh në Rrafshin e Dukagjinit sesa në Shqipërinë Qendrore. Arsyet janë krejt të qarta: ndikimi i Kishës Bizantine Ortodokse në jug, i Patriarkanës së Pejës në veri dhe i arqipeshkëpisë së Ohrit në Lindje. Atje ku këto zona kulturore/kishtare mbivendosen, si në luginën e Shkumbinit, mund të gjehet mozaiku më i pasur me emra personalë, shqiptarë, grekë, sllavë si dhe emra të krishterë jo etnikë (p.sh. Nikolla). Në zonat e përziera që ndodheshin në Kosovën e sotme dhe në Maqedoninë perëndimore, disa persona etiketoheshin në mënyrë eksplicite si shqiptarë, në kuptimin ose shqipfolës ose si dikush që vinte nga Arbëria. Kur një princ aranitas u shfaq përpara Papa Paulit II më 1469 ai foli shqip, greqisht, sllavisht (ndoshta një dialekt maqedono - bullgar) dhe italisht. Të paktën, në nivelin e fisnikërisë ishte mjaft e përhapur njohja e gjuhëve rajonale të folura si dhe të shkruara (si latinishtja, greqishtja). Përsa i përket përcaktimit të identitetit unë kam përdorur letrat e vetë Skënderbeut - identiteti i tij politik është i qartë (zot i Shqipërisë) dhe në disa letra që ai i ka drejtuar Venedikut dhe papës e quan veten të krishterë. Përsa i përket vetëperceptimit të tij etnik, sot për sot nuk kemi dokumente. Dimë vetëm se si perceptoheshin Kastriotët nga të tjerët: për murgjit serbë të manastirit të Hilandarit (kulla shqiptare e Hilandarit e dhuruar nga Ivan Kastrioti) ishin shqiptarë, kurse nga kronikani Muzaki, si serbë. Por duhet, megjithatë, të jemi shumë të kujdesshëm kur i interpretojmë këta terma: ata mund të tregojnë edhe një origjinë gjeografike (nga Arbëria, një zone në kufi me Serbinë). Edhe se çfarë donte të thoshte Muzaki me „serb nga natyra“ nuk është shumë e qartë.

 [...]

F. L. - Në historiografinë shqiptare me frymë nacionaliste, periudha e Skënderbeut konsiderohet si „koha në prag të pushtimit“ apo e rezistencës ndaj pushtuesit osman dhe pastaj e gjithë periudha pesëqind vjeçare osmane është quajtur si „pushtim“ prej të cilit shqiptarët më në fund çlirohen më 1912. Në librin tuaj ju e bëni të qartë se sa e vështirë është të flitet për pushtim, kur që në shekullin e XV shohim se një pjesë e pushtuesve ishin arbër të konvertuar në myslimanë apo se si arbërit e Beratit ishin kundër çlirimit të qytetit të tyre nga Skënderbeu. Nën këndvështrimin tuaj, a i shkon termi pushtim kësaj periudhe 500 vjeçare apo çfarë do t’i shkonte më saktë?

- Akuza tjetër që ju bëhet është mohimi i motivit të lirisë për kryengritjen. Kuptohet qartë se kritikët bëjnë atë që ju e quani „prapaprojektim i identiteteve moderne etnike në Mesjetë“ e në këtë kontekst, edhe i lirisë kombëtare. Por, nëse mund të flitet për liri nga libri juaj del qartë se kjo është „krenaria“ e malësorëve që nuk donin t'u paguanin taksa zotërinjve të fushave dhe të luftonin në ushtritë e tyre. D.m.th. liria e maleve, siç e quani ju, që vazhdoi deri në 1912. Por, kjo liri ndryshe mund të quhet edhe izolim dhe kjo ngre çështjen se, duke qenë kjo pjesa më e prapambetur e Shqipërisë, e sunduar nga Kanuni, shkojmë te problemi tjetër i debatueshëm i rolit të Perandorisë Osmane në këto treva. Në historiografinë nacional - komuniste shqiptare ajo konsiderohet si prurëse e prapambetjes. Cili është roli i kësaj perandorie në këto treva sipas jush?

O. Sch. - Përpara se t'i përgjigjem kësaj pyetjeje ndoshta na duhet të vemë në dukje se termi pushtim  mbulon në shqip një spektër semantik interesant sepse mund të përkthehet me „conquest“ dhe me „occupation“. Në fakt shumë historianë tradicionalë ballkanas përdorin termin „occupation“ për të përcaktuar sundimin osman. Termi „conquest“ është më i përshtatshëm për të përshkruar periudhën e parë osmane, e cila në shumë krahina të Ballkanit, veçanërisht në Shqipërinë veriore dhe qendrore u karakterizua nga dhuna dhe luftime që vazhduan me ndërprerje dhe me zona gjeografike për disa dekada. Termi „pushtim“ (occupation) nuk përdoret më në historiografinë ndërkombëtare kur flitet për Perandorinë Osmane. Natyra e sundimit osman megjithatë është e hapur për debat: imazhi shumë i errët i përshkruar nga historianët ballkanas kontraston shumë me një interpretim jashtëzakonisht pozitiv që japin kryesisht historianët turq dhe disa historianë osmanistë perëndimorë. Siç ka thënë historiani i famshëm gjerman Thomas Nipperdey, historia nuk është kurrë bardhë e zi, ajo është gri, në një pafundësi variantesh të grisë. Kjo është edhe një pjesë e përgjigjes ndaj pyetjes tuaj shumë të komplikuar mbi trashëgiminë osmane të cilës, në fakt, nuk mund t'i përgjigjesh me pak fjalë. Është e rëndësishme të specifikohet se për cilën periudhë të sundimit osman po flasim, për cilën krahinë, për cilin grup social/kultutor: Periudha e pushtimit (conquest) në shekullin e 15-të pati zona rezistence të fortë vetëm në veriun katolik dhe në male, kurse qendrat ortodokse në jug vazhduan mënyrën e tyre të jetës tradicionale, së paku deri në gjysmën e dytë të shekullit 16, kur filloi procesi i gjatë dhe i ngadalshëm i islamizimit. Intensiteti i islamizimit dhe ritmi i tij ndryshonte nga krahina në krahinë, zhvillimi i tij ishte ndryshe në zonat urbane e ndryshe në ato malore. Nëse lexoni përshkrimin e Evlija Çelebiut të qyteteve si Elbasani, në mesin e shekullit 17, keni përshtypjen e një kulture në lulëzim; por pjesa më e madhe e shekullit 19, megjithatë, u shenjua nga një rezistencë e fortë e shqiptarëve myslimanë ndaj reformave të Tanzimatit. Këto janë vetëm pak rradhë që mund të orientojnë për një interpretim të sundimit osman.

Një dimension tjetër i rëndësishëm në analizimin e sundimit osman është ai i krahasimit të rastit shqiptar me atë të krahinave të tjera të Ballkanit, si dhe të zonave që kanë qenë nën sundimin hasburgas dhe venedikas.

Sot, interpretimi i trashëgimisë osmane në Shqipëri varet shumë edhe nga këndvështrimet konfesionale dhe ideologjke, ku bie në sy se besimtarët myslimanë dhe katolikë kanë vështrime të ndryshme, ashtu sikurse kemi dhe partizanët e identitetit kombëtar të krijuar nga Rilindja, që kanë gjykimin e tyre ndaj Islamit. Diskursi i sotëm mbi identitetin shqiptar na i tregon qartë këto interpretime të ndryshme.

F. L. - Në këtë kontekst a pajtoheni me tezat e Eduard Saidit mbi vështrimin orientalist të Perandorisë Osmane, që më në hollësi i gjejmë për Ballkanin në librin e  Maria Todorovës?

O. Sch. - Unë pajtohem me atë se ekzistojnë diskurse negative në median perëndimore mbi Ballkanin, por nuk pajtohem me atë se Ballkani është thjesht një „krijim“ i „Perëndimit të keq“. Do të ishte interesant të analizoheshin pikpamjet e Todorovës mbi Perëndimin. Ashtu si në rastin e Saidit, dekonstruktimi i „Lindjes“ (apo i Ballkanit) nuk i shmanget dot rrezikut të konstruktimit të Perëndimit i cili, i paraqitur në formë monolitike, është një koncept mjaft problematik. Edhe Todorova u akuzua kështu për „oksidentalizëm“. Po ashtu, ajo nuk shpjegon se cila kategori analitike do të zëvendësonte Ballkanin si një strukturë çështjesh shkencore (jo si një entitet ontologjik). Përgjigja nuk mund të jetë zëvendësimi i analizës së Ballkanit me shtetin kombëtar apo me kombin, sepse që të dy këta janë konstruksione të vona. Debatet shkencore vitet e fundit e kanë mprehur vetëdijen se krahinat historike janë instrumente orientuese; por në rastin e Ballkanit s'mund të mohohet se më shumë se 1500 vjet sundim bizantin dhe osman, me ndikim ortodoks dhe mysliman, e kanë shenjuar thellësisht krahinën dhe se është legjitime të studiohen, për shembull, kultura materiale apo muzika, jo vetëm në nivel kombëtar, por edhe në nivel rajonal. Libri i Todorovës ishte shumë i rëndësishëm kur Bullgaria (dhe Rumania) kërkonte të hynte në BE dhe i duhej të hiqte qafe klishetë negative „ballkanike“.

F. L. - Në libër ju thoni se „deri më sot nuk vihet në dyshim në studimet shqiptare prapa projektimi i identiteteve moderne etnike në Mesjetë, nuk përfillen aspak teoritë moderne për krijimin e kombeve“; flisni për mbetje në „modelet e vjetra të të menduarit“. Ju jeni shprehur se kjo i dedikohet 50 vjetëve mbisundim të ideologjisë nacional-komuniste dhe vazhdimit të pushtetit të elitës që ka farkuar këtë ideologji. A vuan historiografia evropiane perëndimore nga simptoma të ngjashme. Nëse po, cilat janë ideologjitë që ndikojnë sot në shkrimin e historisë në Evropë?

O. Sch. - Sot, një pjesë e historiografisë evropiane përpiqet të ndërtojë një histori të përbashkët: kulturat e kujtesës të sponsorizuara nga shtetet dhe qeveritë, vendimet e parlamenteve rreth çështjeve historike (për shembull, genocidi në Armeni) më një anë, po i tërheqin historianët që t'u shërbejnë synimeve të qeverive dhe, nga  ana tjetër, po e ngushtojnë kërkimin shkencor historik. Ekziston gjithmonë rreziku që politika të vendosë mbi historinë dhe kjo tendencë ekziston jo vetëm në shtetet autoritare si Rusia, por kudo ku politikanët përpiqen të imponojnë ideologjinë e tyre me ligj apo me rezoluta parlamentare. Një fenomen tjetër që u vu në dukje në kongresin botëror të historianëve në Amsterdam (nga Prof. Marina Cattaruzza, Universiteti i Bernës) është ekzistenca e një tensioni midis moralit politik dhe kërkimit shkencor. Kjo është e vërtetë, mjaft të kesh parasysh proceset dhe strategjitë e autoviktimizimit që janë të lidhura ngushtë me besimin se grupet që kanë qenë viktima nuk mund t'u bëjnë keq të tjerëve.

F. L. - Në librin tuaj, mes tjerash parakaloni shkurtimisht mesazhet dhe domethëniet kryesore që ka marrë figura e Skënderbeut, nëpërmjet asaj që Eric Hobsbawm e quan „invented tradition“, përgjatë periudhave të tilla si ajo që konsiderohet si Rilindja shqiptare (1878-1912), periudha e parë e shtetit të pavarur shqiptar (1912-1939), dhe periudha e nacional-komunizmit (1944-1990). Për këtë të fundit vini në dukje se krahas ruajtjes së vazhdimësisë ajo ka luajtur një rol edhe më përçudnues ndaj të vërtetës shkencore mbi Skënderbeun. Në periudhën paskomuniste, në këtë traditë ka tentativa për ta quajtur periudhën e tij si periudha e të kaluarës së artë (kur ishim pjesë e Evropës), në të cilën po rikthehemi më në fund dhe Skënderbeu është interpretuar deri edhe si pararendës i NATO-s. Cili do të ishte komenti juaj mbi këto „krijime“ të reja.

O. Sch. - Aktualisht politikanët shqiptarë e përdorin shpesh Skënderbeun jo vetëm si një simbol të NATO-s dhe integrimit në BE, por edhe për politikat e brendëshme psh., në fushatat elektorale gjatë vizitave shtetërore (veçanërisht në Vatikan) apo kur shpallin lajmin e heqjes së vizave për qytetarët shqiptarë. Debati mbi Skënderbeun që prej vitit 2008 u nxit nga politikanë që e kanë përdorur dhe vazhdojnë ta përdorin politikisht Skënderbeun dhe përpiqen të forcojnë imazhin e tyre duke e krahasuar veten me të - shembulli më i mirënjohur i këtij instrumentalizimi të historisë është kryeministri aktual Sali Berisha.

Shenim: Pyetjet i janë drejtuar autorit në shqip; përgjigjet i ka dhënë në anglisht.

I përktheu Fatos Lubonja