Zoti kryeredaktor,
Meqënëse, sikurse
thonë te mençurit, “kush mendon pak, gabon shumë” nuk po nxitoj t’i përgjigjem Henri
Çilit sot me nesër, siç ka bërë ai. Por meqënëse argumentet e mija ai kërkon
t’i delegjitimojë edhe duke u shfaqur si mbrojtës i kapitalizmit liberal (duke
më etiketuar si njeri që sulmon tregun, sektorin privat dhe kapitalizmin
shqiptar nga pozitat e një arqeo – marksisti) e duke “harruar” se unë shkruaj
për deformimet e të ashtuquajturit kapitalizëm alla shqiptar në raport edhe me
kapitalizmin që predikon ai vetë në teori, mendova që si përgjigje të parë
polemizuese t’ju dërgoj diçka të menduar më parë. Ju ftoj të botoni parathënien
që ka shkruar enkas për botimin shqip profesori i ekonomisë politike dhe
sociale në Universitetin e Siena-s Stafano Brtolini në librin e tij “Manifest
për Lumturinë - si të kalojmë nga shoqëria
e kamjes në atë të mirëqënies”. Kjo sepse mendoj se leximi i këtij libri të
botuar së fundi nga revista Përpjeka, që drejtoj, jo vetëm tregon se sa i gabuar është
mistifikimi i sitemit që predikon Çili në teori, por sqaron edhe shumë nga
idetë që ndaj edhe unë lidhur me sistemin kapitalist që ne kemi kërkuar të
implementojmë pa kurrfarë fryme kritike.
me respekt
Fatos Lubonja
Si të kalojmë nga
shoqëria e kamjes në atë të mirëqënies
Nga Stefano
Bartolini
Në këtë libër unë
mbështes tezën se nuk ekziston një kapitalizëm i vetëm, por një sërë kapitalizmash,
disa prej të cilëve u bëjnë mjaft keq relacioneve dhe mirëqenies së njerëzve, kurse
të tjerë funksionojnë goxha mirë, po qe se i nënshtrohen rishikimit dhe
kontrollit të vazhdueshëm. Midis këtyre kapitalizmave, ai që funksionon më keq
është kapitalizmi amerikan i 30 viteve të fundit. Kapitalizmi i Evropës Perëndimore
ndryshon prej tij, se është më social dhe funksionon më mirë. Libri sugjeron që
ne, evropianët, duhet ta vlerësojmë dhe ta thellojmë këtë ndryshim dhe jo të
imitojmë amerikanët, siç, në fakt, jemi duke bërë.
Mendoj se është
mjaft i ndryshëm leximi i këtij libri në Evropën Lindore dhe në atë
Perëndimore. Në Evropën Perëndimore ka mjaft njerëz që e shohin
kapitalizmin amerikan me skepticizëm dhe
që, në një farë mase, e ndjejnë se jetojnë në një shoqëri të ndryshme. Ndërkaq,
Evropa Lindore, pas rrëzimit të komunizmit, ka përkrahur me entuziazëm dhe në
mënyrë jokritike modelin e kapitalizmit që dukej si më i përparuari, më solidi
dhe më i besueshmi: atë amerikan. Edhe Shqipëria nuk ka bërë përjashtim nga
rregulli sipas të cilit Evropa Lindore nuk donte t’i shëmbëllente asaj
Perëndimore, por Amerikës. Një motiv kyç i joshjes ndaj SHBA-së ka qenë fakti
se Amerika është vendi që, më shumë se kushdo tjetër, ka kontribuar për
çlirimin nga shtypja komuniste, duke luajtur pjesën e luanit në kundërshtimin
ndaj Bashkimit Sovjetik.
Në këtë libër argumentoj se kjo joshje ndaj Amerikës është iluzore,
sepse Shtetet e Bashkuara, prej shumë dekadash, janë mbërthyer nga një krizë
sociale e fortë që, së fundmi, prodhoi edhe krizën ekonomike aktuale. Ka kaluar
një çerek shekulli prej rënies së Murit të Berlinit dhe përqafimi i
kapitalizmit amerikan ka filluar të shfaqë edhe në Evropën Lindore problemet e
keqqenies, të shprishjes së relacioneve dhe të paqëndrueshmërisë ekonomike që
po përjetohen qysh prej 30 vitesh në Amerikë. Ëndrra amerikane ka filluar të
ngjasojë gjithnjë e më shumë me një makth jo vetëm për amerikanët, për të cilët
ka kohë që është i tillë, por edhe për evropianët e Lindjes. Përsëri Shqipëria
nuk bën përjashtim nga kjo përvojë, që është e përbashkët për të gjithë Evropën
Lindore.
Reaksioni i parë
ndaj zhgënjimeve prej kapitalizmit në Evropën Lindore ka qenë rivlerësimi i
recetave të vjetra. Në mjaft nga këto vende shohim rritjen, si kurrë ndonjëherë
më parë, të suksesit të partive që frymëzohen nga përvoja socialiste ose të
atyre partive që, në një farë mënyre, trashëgojnë impulsin identitar të
fashizmave ksenofobë të viteve ‘30. Por ajo çka sugjeron ky libër është se,
përkundrazi, zhgënjimet nga kapitalizmi, që po provohen edhe në Evropën Lindore,
janë, në realitet, zhgënjime nga një tip kapitalizmi që nuk ka funksionuar kurrkund,
mbi të gjitha tek ata që e shpikën: amerikanët. Propozimi im është që të
ndryshojmë tipin e kapitalizmit. Recetat e vjetra, fashizmat dhe komunizmat,
nuk kanë funksionuar dhe nuk do të funksionojnë kurrë.
Në të vërtetë, ky
proces rishikimi ka filluar tashmë në Evropën Lindore, duke filluar pikërisht
nga themeluesit e tranzicionit për në kapitalizëm, figurat e mëdha të
disidencës që, pas 89-s, kanë marrë edhe role politike mjaft të rëndësishme, si
Vaclav Havel-i dhe Lech Walesa. Ky i fundit ka deklaruar që, në rast se nuk
bëhen ndryshime të rëndësishme në rendin aktual kapitalist, brenda pesë vjetëve
do të ketë një tjetër revolucion tetori. Haveli, duke nënvizuar disa tema të
këtij libri, ka deklaruar se “gjatë komunizmit pjesa më e madhe e njerëzve
mendonte se përpjekjet individuale që synonin ndryshimin e gjendjes nuk kishin
kuptim. Udhëheqësit komunistë ngulmonin se sistemi ishte rezultat i ligjeve
historike objektive dhe të pakundërshtueshme...” “E, megjithatë, edhe sot ka
mjaft prej atyre që nuk besojnë se janë zotët e fatit të tyre...” Arsyet
qëndrojnë te zhgënjimet nga kapitalizmi. Tek e fundit, bindjet e vjetra u
zëvendësuan me “të tjera manifestime të pashmangshmërisë së fatit, në të
ashtuquajturat ligje të tregut, duart e padukshme që drejtojnë rrjedhën e jetës
sonë.” Për më tepër, “gjithnjë e më shpesh demokracia mendohet thjesht si një
ritual.” “Ky problem ka rrënjë (...) të thella: korporatat globale, mjetet e
komunikimit dhe aparatet e fuqishme burokratike janë duke i transformuar
partitë politike në organizata roli kryesor i të cilave nuk është më shërbimi
publik, por mbrojtja e klientelave të caktuara dhe e interesave të veçantë.
Politika po kthehet në terren lufte për lobistët; mediet banalizojnë çështjet më serioze; demokracia
shpesh shëmbëllen më shumë me një lojë virtuale për konsumatorët, sesa me një
aktivitetet serioz për qytetarët e angazhuar.”
Kjo lloj kritike
ndaj kapitalizmit aktual thuajse mungon në Shqipëri. Në fakt, çka kam shkruar
deri këtu ka të bëjë me atë që Shqipëria ka të përbashkët me të gjithë Evropën
Lindore. Por shoqëria shqiptare ka edhe tiparet e saj specifike, që më janë
shfaqur mjaft qartë gjatë një udhëtimi që kam bërë në Shqipëri, duke vizituar
një pjesë të mirë të vendit. Kam takuar njerëz të mrekullueshëm, të gjendur, të
sjellshëm, kureshtarë, me ndjenjë humori, të drejtpërdrejtë dhe të ndjeshëm (empatikë)
më shumë sesa në vende të tjera ballkanike dhe të Evropës Lindore. Por kam parë
edhe se cili është problemi aktual i këtij vendi. Shqiptarët nuk besojnë se
është e mundur që të bëjnë diçka të mirë së bashku. Me fjalë të tjera, nuk
besojnë se aksioni kolektiv është i mundshëm, madje as se është i nevojshëm.
Pasqyrimi më evident i kësaj është brutaliteti i agresionit ndërtimor ndaj
territorit. Abuzimet ndërtimore që kam parë në Shqipëri janë më spektakularët
që kam ndeshur në të gjithë botën. Problemi qëndron në atë se territori nuk
është thjesht privat, ai është, para së gjithash, një e mirë e përbashkët dhe
gjendja e tij pasqyron në mënyrën më evidente rëndësinë që i jep një shoqëri
aksionit kolektiv. Dhe gjendja e territorit në Shqipëri tregon se rëndësia që i
jep shoqëria këtij aksioni është thuajse zero.
Të mendosh se
aksioni kolektiv nuk na duhet është një iluzion. Aksioni kolektiv është bash
specialiteti njerëzor që ka bërë të mundur suksesin tonë evolutiv, dhe jo
vetëm, por është çelësi i domosdoshëm i suksesit të çdo shoqërie. Asnjë sistem
ekonomik nuk mund të funksionojë mirë pa një aksion efikas kolektiv, pa etikë,
pa një kujdes serioz ndaj të mirës së përbashkët; as edhe kapitalizmi që është
sistemi ekonomik që ka më pak nevojë për këto. Dhe ky iluzion është një
trashëgimi e komunizmit. Ai ishte një sistem që e bazonte të drejtën e tij për
të ushtruar shtypje tek epërsia e së mirës kolektive. Për pasojë, si në një
refleks pavllovian, shqiptarët e lidhin çdo ide të së mirës kolektive me këtë
shtypje. Nga ana tjetër, komunizmi zhvishte nga përgjegjësia njerëzit jo vetëm
në raport me fatet e tyre individuale, por edhe me ata kolektive. Pasi mbaroi
komunizmi, njerëzve iu tha se, më në fund, ata do të ishin vetë përgjegjës për fatet
e tyre ekonomike individuale. Por harruan t’u thoshin se duhet të ishin
përgjegjës edhe për ato kolektive, për të mirën e përbashkët. Mungesa e këtij
ndërgjegjësimi më është dukur veçanërisht e mprehtë në Shqipëri, në krahasim me
vendet e tjera ish-socialiste.
Një ngjarje e mëvonshme m’i konfirmoi këto veçanti të shoqërisë
shqiptare. Kjo ndodhi gjatë prezantimit të këtij libri në një seminar
ndërkombëtar, publiku i të cilit vinte kryesisht nga vende të Evropës Lindore.
Në mbarim të prezantimit u zhvillua një diskutim i gjallë me publikun dhe
kishte shumë komentues që sillnin mendime se çfarë të rejash mund të zbatoheshin
në vendet e tyre, duke u nisur nga ato që kishin dëgjuar. Komentet e dy pjesëmarrësve
shqiptarë, përkundrazi, ishin negative. Qenë dy persona mjaft kompetentë dhe me
nivel të lartë intelektual. Prandaj dhe më bëri shumë përshtypje dogmatizmi i
tyre; fakti se sa thellë dhe në mënyrë jokritike e kishin interiorizuar
mesazhin që qëndron në bazën e versionit të ëndrrës amerikane të afirmuar në
dhjetëvjeçarët e fundit dhe që ka modeluar shoqërinë e sotme amerikane. Ky
mesazh është: “Kujdesu për gardhin tënd privat. Kjo është receta për më të
mirën e botëve të mundshme; ajo që bën të rritet mirëqenia e shoqërisë. Sepse
shoqëria është shumatorja e gjithë këtyre gardheve.“ Kjo ëndërr ka modeluar
shoqëritë e Evropës Lindore gjatë 25 vjetëve të fundit dhe ndoshta atë
shqiptare më shumë se cilëndo tjetër.
Por shoqëria është shumë më tepër sesa shumatorja e të gjitha gardheve.
Dogmatizmi që stigmatizon Haveli qëndron pikërisht te besimi i verbër në
virtytet vetërregulluese të tregut dhe në idenë se zgjidhja qëndron gjithmonë
te privatja. Pesëdhjetë vjet komunizëm nuk kanë qenë trajnimi më i mirë për
mendimin kritik asgjëkund, por, me gjasë, klima dogmatike në Shqipëri ka qenë
më shtypëse se kudo tjetër. Prandaj shumë shqiptarë nuk e kanë kuptuar ende se
të kalosh nga një lloj dogmatizmi në një tjetër
nuk është një zgjidhje e mirë.
Ky libër nënvizon rreziqet që mbart ky lloj kapitalizmi për relacionet
dhe kulturën e njerëzve. Por jam
plotësisht i vetëdijshëm se komunizmi ka qenë një armik i shoqërisë, i
kulturës, i komunitetit, i relacioneve sociale shumë më i keq sesa kapitalizmi.
Komunizmi shkatërroi identitetin shqiptar dhe brishtësia e tij e sotme
reflektohet në mungesën e një projekti kombëtar. Shqipëria nuk është një vend
që sot synon të përmirësohet duke mbetur vetvetja. Është një vend që, sot për
sot, nuk sheh rrugë tjetër përveç asaj që t’i shëmbëllejë ndonjë vendi tjetër.
Rreziku më i madh që po kalon sot shoqëria shqiptare është që nuk po mendon me
kokën e saj.
No comments:
Post a Comment