Brexit, post-demokracia dhe Shqipëria

Dalja e Britanisë nga Bashkimi Evropian është konsideruar nga disa analistë si kriza më e rëndë që ka kaluar Evropa që prej Luftës së Dytë Botërore. Pse kaq e rëndë? Sepse po vritet një projekt për të cilin është investuar aq shumë energji, mund, pasion, jo vetëm i një brezi, duke e futur Evropën drejt një të panjohure të bartur plot me të panjohura e rreziqe. Duket se “baballarët themelues”, siç i quajnë udhëheqësit francezë, gjermanë, italianë, që i dhanë nismën projektit, po lëvizin nga varri duke parë goditjet vrasëse që ai po merr.

Po përse kjo krizë, kur, sipas një opinioni gati të gjithpranuar, ky i Evropës së Bashkuar është një nga projektet më të bukur që ka ndërtuar ndonjëherë njerëzimi, që ka sjellë paqe dhe stabilitet në një Evropë deri vonë të masakruar nga luftërat? Ngaqë brezat e rinj  kanë harruar se çfarë ka ndodhur 70 vjet më parë – përgjigjen disa. Si reaksion ndaj përmbytjeve të papërballueshme të emigracionit - përgjigjen të tjerë. Ngase kjo që është ndërtuar deri tani nuk është Evropa e popujve, por Evropa e bankierëve dhe financierëve – ngulmojnë të tjerë akoma. Komentuesit janë të shumtë dhe këndet nga e shohin Brexit-in janë po ashtu të shumtë. Megjithatë shumica bashkohen në komentin se kemi të bëjmë me një dështim të elitave politike të vendeve evropiane për ta çuar përpara këtë projekt në kontekstin e rendit botëror të krijuar pas rënies së Murit të Berlinit, që rëndom e quajnë globalizim.

Parë si dështim elitash gjykoj se Brexit është një krizë e Perëndimit ku duhet futur edhe SHBA. Më së shumti duhet parë si krizë e post-demokracisë (Colin Crouch), me çka do të kuptojmë rrëshqitjen e Perëndimit në një sistem politik ku vendimmarrja nuk është më e popullit (demosit), por e një pakice (oligo) të pasurish që kanë marrë në dorë vendimmarrjen, që kanë krijuar një elitë politike mediatike në shërbim të tyre. Një sistem ku politikanët janë bërë gjithnjë e më shumë thjesht menaxherë të interesave të këtyre, duke bërë jo vetëm që të majtë dhe të djathtë të humbasin diferencat, por edhe fuqinë dhe përfaqsueshmërinë e tyre. Këtë e tregon edhe fakti se vetëm një e katërta e parlamentarëve britanikë ishte për daljen, kurse votimi i popullit tregoi se për të ishte më shumë se gjysma. Tek reaksioni ndaj kësaj gjendjeje shohim si lëvizjet nacionaliste, deri të ekstremit të djathtë, që janë kundër invazionit të emigrantëve, e që premtojnë mbrojtje të interesave të vendasve duke bërë thirrje për kthim në kohët e arta, edhe lëvizjet e majta që denoncojnë rritjen e polarizimit ekonomik nën udhëheqjen e këtyre elitave, që kërkojnë një Evropë tjetër, sociale dhe të solidaritetit.

Pavarësisht nëse alternativat që këta ofrojnë janë të besueshme apo jo, ky “salto nell buio”, siç i thonë italianët kur dikush kërkon shpëtim duke marrë guximin të hidhet drejt së panjohurës, ishte një “fuck you” ndaj kësaj elite, i ngjashëm me lëvizjen VAFA (va fan culo) në Itali, me çfarë ka ndodhur në Spanjë në Greqi, por edhe me daljen e dy figurave që konsiderohen anti-establishment në SHBA, si Trump dhe Sanders.

Në këtë kuptim Brexit duhet parë edhe si një përpjekje për dalje nga post-demokracia, e kthyer në një status quo që e mbrojnë partitë tradicionale, për të rihyrë në demokraci. Pra demosi po kërkon të rimarrë në dorë vendimmarrjen për fatet e veta si një formë e sfidimit të elitave vendimmarrëse post-demokratike. “Më ktheni vendin tim.” ishte parulla e fituesve në Britani.

Ajo që bije në sy gjithashtu është se humbësit, elitat e akuzuara, më shumë sesa një analizë të përgjegjësive kanë gjetur justifikimin duke akuzuar hordhitë barbare, raciste, ksenofobe, të të pagdhendurve që janë mobilizuar kundër tyre nga politikanët populistë. Dhe pa dyshim ky qëndrim e rëndon procesin.

Shqipëria si pasqyrë e krizës

Duhet thënë se Shqipëria ka shumë ndryshime nga vendet e tjera evropiane, por mund, megjithatë, të shërbejë edhe si një pasqyrë e krizës së tyre, pasi në Shqipëri fenomenet negative të krizës shfaqen në mënyrë më të dukshme.

Më së pari duhet thënë se shqiptarët kanë vazhduar të drejtohen nga një elitë politike mediatike që procesin e integrimit evropian e ka interpretuar, ashtu siç interpretonin komunistët fazën e ndërtimit socialist, si një tranzicion, i diktuar nga domosdoshmëria historike, drejt komunizmit, si diçka të paevitueshme, që  do të vinte, veç të kishin besim tek udhëheqësit e vendit dhe tek ata ndërkombëtarë me në krye Bashkimin e Lavdishëm Sovjetik apo Kinën e Madhe Popullore. Elita shqiptare thjesht zëvendësoi në strukturat e gatshme mendore të njerëzve Bashkimin Sovjetik me SHBA dhe Evropën dhe udhëheqësit lindorë me udhëheqësit perëndimorë Kohl, Clinton, Berlusconi, Tony Blair, Merkel, etj. Edhe mbështetja që ka marrë nga Brukseli dhe Washingtoni është përdorur prej saj ashtu si mbështetja që nomenklatura merrte dikur nga Moska apo nga Pekini.

Mirëpo, sikurse thotë Karl Poperi “E ardhmja varet nga ne, ne nuk varemi nga asnjë domosdoshmëri historike”. Me fjalë të tjera është njeriu ai që bën projekte që dikur i ka konsideruar si “fjala e Zotit” apo si “domosdoja historike”, por që, në fakt, janë thjesht projekte të tij që edhe mund të dështojnë. Edhe ky i Evropës është një projekt realizimi i të cilit varet nga njeriu. Brexit tregoi se ky projekt ose duhet korrigjuar radikalisht ose ka arritur në pikën e pakorrigjueshmërisë dhe shumë evropianë po duan të provojnë një projekt të ri, të bazuar mbi përvojat e mëhershme.

Po a nuk mund të thuhet se edhe elitat evropiane e kanë trajtuar si domosdoshmëri historike projektin, pa e parë se, me veprimet dhe mosveprimet e tyre, po e çonin atë në një drejtim të gabuar? Them se po. Përndryshe do të duhet të kishin punuar shumë më tepër dhe shumë më ndryshe në vendet e tyre më së pari e pastaj edhe me vende si Shqipëria që aspironin të bëheshin pjesë e projektit.

Shqipëria është një nga provat më të dukshme  të dështimit të burokracive Evropiane. Ka kaluar jo pak, por një çerek shekulli që ajo është nën tutelën e Brukselit dhe organizmave të tjera që kanë drejtuar të ashtuquajturin integrim të vendit në Evropë. Ngjarje të tilla si futja e Shqipërinë në NATO, heqja e vizave, statusi i Shqipërisë si vend kandidat janë shitur në retorikën politike si “hapat që hidheshin në socializëm në rrugën drejt komunizmit”. Ndërkaq, mu pse ka munguar vështrimi i thellë kritik i fenomeneve të globalizimit dhe veçanërisht të post-demokracisë në vendet perëndimore, burokracia e Brukselit  asnjëherë nuk ka venë në diskutim a po ecnin perëndimorët vetë dhe pastaj edhe shqiptarët në rrugën e duhur. Janë harxhuar vite për të hartuar legjislacione të ashtuquajtura të standardeve evropiane pak është vënë re se sot post-demokracia në Shqipëri manifestohet në formën më ekstreme. Gati sikur fshihet fakti se vendimmarrja është përqendruar në duart e një nomenklature që e trajton vendin si një minierë private të sajën prej nga nxjerr përfitimet e veta; se të ashtuquajturat parti politike dhe të ashtuquajturat medie janë thjesht përfaqësuese të njerëzve që kryejnë këtë grabitje; se krimi i organizuar zë në këtë aktivitet një vend kryesor. Po ashtu, një nga karakteristikat e globalizimit që sot fajësohet më së shumti për krizën: transferimi i kapitaleve jashtë vendit për përfitime, duke rrënuar shtetin nacional social, në Shqipëri shfaqet në formën më të egër. Elita e larpërmendur jo vetëm zhvendos kapitalin dhe familjen jashtë, dora dorës që e le tokën shqiptare djerrë, por edhe kapitali njerëzor, po emigron, pasi në vend nuk ekziston as era e atyre që në Perëndim quhen siguri, ekonomi e qëndrueshme, shtet social.

Prandaj them se Shqipëria është një rast ekstrem i asaj se ku të çon post-demokracia, një pasqyrë karikatureske e më të keqes së Perëndimit.

Shqipëria pa paterica

Nëse për popukt perëndimorë, që duan të dalin nga projekti evropian, mund të thuhet se kanë treguar se gjithsesi kanë instrumente vetëmbrojtje ndaj një globalizimi që e bën individin të ndjehet gjithnjë e më i pafuqishëm ndaj dorës globale të tregut, ndaj vendimmarrjeve të diktuara nga post-demokracia, Shqipëria nuk i ka këto. Sepse, post-demokraci nënkupton se demosi në këta vende e ka provuar shijen e demokracisë dhe fuqinë e saj. Brexit-t ishte provë e kësaj. Britanikët goditën me votën e tyre dy partitë më të mëdha e më tradicionale të vendit që kanë merita të jashtëzakonshme historike. Kurse Shqipëria nuk e ka provuar demokracinë. Prandaj dhe më shumë se sa për kthim të lavjerrësit për nga demokracia, në rastin shqiptar duhet folur për ndërtim të instrumenteve demokratike.

Ideja e ecjes drejt Evropës së Bashkuar si ecje e ndihmuar nga patericat evropiane drejt demokracisë i ndihmonte shqiptarët, gjithsesi. (Po flas në të shkuarën pasi më duket sikur e shoh dizintegrimin  Evropës, nëse vazhdohet kështu). Patericat evropiane jepnin një iluzion ecjeje dhe një garanci stabiliteti, megjithë problematikën e drejtimit të gabuar. Duke gabuar së bashku edhe mund të shpresonim të korrigjoheshim së bashku. Kurse pa projektin dhe pa asistencën evropiane Shqipëria mbetet si një i gjymtuar pa paterica që nuk mund të ecë. Nëse shumica e vendeve perëndimore mund të ekzistojnë si demokraci edhe duke qenë vetëm, Shqipëria ndodhet përpara një rreziku të madh. Rënia e projektit të Evropës së Bashkuar do të kishte për të efektin që pati rënia e Murit të Berlinit për nomenklaturën komuniste dhe për gjithë vendin. Ajo do të shënonte fundit e elitave që legjitimitetin e kanë siguruar nga Brukseli, por njëherësh edhe një situatë tejet të paparashikueshme për shkak të boshllëkut të pushtetit që mund të krijohet.

Në këto kushte shqiptarët duhet sa më parë të rrisin vetëdijen e këtij rreziku. Kjo vetëdije dikton nevojën e daljes së njerëzve më të përgjegjshëm në krye të politikës, që të marrin në dorë vendin pas kësaj elite të dështuar dhe kriminale. Ata do të duhet të kapen fort dhe të promovojnë me fjalën dhe veprën e tyre dy ide qendrore:

Së pari, se legjitimitetin duhet ta mbështesin tek populli i tyre; çka do të thotë se vlera të tilla evropiane si shteti i së drejtë, demokracia, liria, të drejtat e njeriut duhet të ndërtohen realisht në vendin tonë dhe jo ta mbështesin legjitimitetin, siç ka bërë elita e deri sotme, tek miqtë e mëdhenj të radhës që sot i ke nesër nuk i ke.

Së dyti, se duhet punuar përditë që vendi të mund të mbahet në këmbët e veta nëpërmjet një ekonomie të shëndoshë të qëndrueshme, që siguron punë dhe mbijetesë për të gjithë. Çka do të thotë të kalojmë nga gjendja e polarizimit ekstrem të post-demokracisë karikatureske në një shtet më social që nesër mund të qëndrojë me dinjitet në një Evropë, që shpreojmë se do t’i mbijetojë kësaj krize duke u bërë edhe ajo më sociale. (Panorama, 5 korrik 2016)