Para pak kohësh në zgjedhjet lokale që u bënë në Angli, sëbashku me humbjen e rëndë të Blairit, ra në sy edhe një fenomen më anësor, por që u komentua jo pak në shtypin botëror: rritja e partisë së ekstremit të djathtë "British National Party" që është partia raciste. Ndonse pakrahasimisht më e dobët se partia e Le Painit në Francë, për shkak të traditave të Britanisë së Madhe, që e kanë bërë atë një vend shumë më multikulturor e shumë më të hapur ndaj tjetrit sesa Franca, përsëri rritja e kësaj partie pati jehonë. Duke i shkruar për këtë fenomen një mikut tim anglez, në shkëmbimet me e-mail më erdhi prej tij një e dhënë vërtet befasuese. Pasi më konfirmoi se kjo nuk është assesi një parti me peshën e asaj të Le Painit ai më solli një fakt që i kishte bërë përshtypje edhe atij si njohës dhe dashamirës i shqiptarëve. Më shkruante se në lagjen fqinje të tij në Londër, ku gazetarët kishin shkuar e kishin bërë hulumtime, sepse atje banonin shumë emigrantë, votues të "British National Party" të intervistuar ne gazetë kishin thënë se nuk kishin asgjë kundër zezakëve, por e kishin me shqiptarët (që atje i njohin si kosovarë, por ne e dimë se shpesh pretendimi se janë kosovarë është përdorur edhe nga shumë shqiptarë të Shqipërisë për të fituar azil atje).
Nuk mund të mos më kujtohej ky fakt duke ndjekur polemikën e nxehtë mbi identitetin e shqiptarëve që filloi me atë të Qoses ndaj Kadaresë dhe u pasua e po pasohet nga një numër jo i vogël komentesh e debatesh. Pse mu kujtua pikërisht ky fakt? Sepse në tërë atë çka po thuhet e shkruhet për identitetin e shqiptarëve nuk mund të mos shquash si shtysë kryesore aspiratën për të qenë evropianë, dhe sepse polemikën, në këtë konteks, e ka nxitur idea kadarejane se identiteti i krishterë i shqiptarëve është një vlerë në këtë projekt kurse ai musliman një antivlerë - çka pastaj çon nga ideja se bëjmë mirë ta theksojmë atë të parin dhe ta zbehim sa të mundim atë të dytin, deri në atë të zhdukjes fare të këtij të dytit. Nuk mund të mos më kujtohej, po ashtu, se pikërisht në Britani Presidenti ynë Moisiu mbajti një fjalim për t’i dhënë një dorë këtij projekti duke thënë atje, midis të tjerash, se: « Shpesh shqiptarët quhen një popull musliman, ose me shumicë muslimane. Ky është një lexim shumë sipërfaqësor i realitetit shqiptar. Së pari, sepse islamizmi në Shqipëri nuk është fe burimore, as fe e përhapur në kohën e origjinës, as besim rezidencial, por një dukuri e ardhur dhe e trashëguar në gjuhën dhe liturgjinë e atij faktori që e solli. Islamizmi në Shqipëri është një islam me fytyrë europiane. Si rregull, është një islamizëm i cekët. Tek çdo shqiptar, pak po të gërmosh, do të zbulosh thelbin e tij të krishterë.”
Mesa duket anglezët që kanë votuar për "British National Party" nuk i paskan dëgjuar fare këshillat e Presidentit tonë se duhet të gërmojnë pak për të gjetur thelbin e vyer të shqiptarëve, (në fakt sips Frojdit, po të gërmosh pak. tek njeriu do të gjesh kafshën), por i kanë parë ashtu siç shfaqen dhe i kanë futur në listën e më të këqinjve, dmth. edhe prapa arabëve dhe zezakëve, për të mos folur për indianët, kinezët e më the të thashë. Çudi e madhe! Po çfarë ka ndodhur kështu? A nuk e dinë ata, anglezët, se identiteti ynë prej evropiani me fytyrë të bardhë e për më tepër me rrënjë të thella greko romake e pastaj të krishtera duhet të mjaftonte që ata të mos na linin edhe prapa zezakëve me fytyrë të zezë që janë shumica edhe muslimanë, pale? E, për më tepër, nuk jemi as terroristë si ata fytyrëkafët arabë! Këtë pyetje mu duk se lexova në fytyrën e habitur të një të njohuri kur i tregova për prononcimet e votuesve të "British National Party" i cili e ka të ngulitur thellë e fort në kokë se po të vijë puna për kinezë e zezakë e arabë e të kuq e të verdhë, ne ata nuk i vemë në hesap, po ç’tu bëjmë këtyre gjermanëve e anglezëve dhe atyre nordikëve që e kanë edhe lëkurën ca si më të bardhë se ne.
Edhe fytyra e tij e habitur nuk mund të mos më çonte tek debati që po bëjmë ne për identitetin evropian të shqiptarit.
* * *
Le të kthehemi atëhere tek debati. Ajo që bije në sy, me përjashtim të ndonjë rasti të rrallë, është se tek shumica e të angazhuarve në këtë debat ka një mosnjohje dramatike të koncepteve moderne për identitetin - e atë kombëtar veçanërisht - që e denoncon rëndë edhe teksti i Presidentit që duket qartë se është shkruar nga ndonjë “akademik” i shkollës së Enver Hoxhës i konvertuar keq në oksidentalist. E kam fjalën për atë se shumica e artikullshkruesve, me në krye Kadarenë, kur flasin për kombin shqiptar dhe identitetin shqiptar kanë parasysh një “thelb” të pandryshueshëm të shqiptarit dhe shqiptarisë, i cili mbetet aty pavarësisht se si janë shfaqur historikisht dhe se si shfaqen sot shqiptarët në Shqipëri dhe në botë.
«Besimtari musliman shqiptar vertet betohet ne emer te Kur'an-it, por njëkohësisht feston Shën Mërine e Gushtit, Shën Gjergjin e Majit, Shën Kollin e vjeshtës dhe Krishtlindjet. Kjo do të thotë se brenda njeriut shqiptar, pavarësisht se si e përcakton ai veten sot, ka një faktor homogjenizues, dhe ky faktor homogjenizues është pikërisht periudha prej 15 shekujsh krishtërim që ka secili prej tyre në traditën e paraardhësve të vet. » - vazhdon të thotë Presidenti ynë në Oksford në kërkim të « thelbit » të shqiptarit që kësaj here i ve emrin « faktor homogjenizues ». Kurse ish presidenti Berisha duke u shprehur për polemikën tha: « [Kadare] ka meritën se në tërë veprën e tij ka mbledhur copëza të një shpirti kombëtar. »
Pa e ditur, por për shkak se u është ngulitur thellë gjatë periudhës komuniste, dy presidentët dhe vetë Kadareja gjykojnë duke përdorur konceptin stalinist për kombin e për pasojë edhe për identitetin kombëtar. Sepse është i Stalinit koncepti i kombit si diçka e përcaktuar njëherë e mirë sipas të cilit: “kombi është një komunitet popujsh i ndërtuar historikisht e i stabilizuar, i dalë mbi bazën e një gjuhe, territori, jete ekonomike, kulturore, natyre fizike dhe se vetëm plotësimi i njëkohshëm i këtyre karakteristikave mund të përbëjë një komb”. Edhe një mori artikullshkruesish në debatin e fundit i sheh të flasin për këtë thelb/shpirt të pandryshueshëm të shqiptarit, të shkojnë prapa në histori, dhe, pasi e gjejnë e përcaktojnë këtë thelb, (“esencë evropiane” e quan njëri, ”konstitucion shpirtëror evropian” e quan tjetri, “gjeografi” e redukton një tjetër) tërë pjesën e mbeture quajnë shfaqje, aksident. Kështu trajtohen edhe 500 vjet qënie në Perandorinë Otomane edhe koha komuniste edhe ky tranzicion i vështirë. Problemi është se duke parë këtë thelb që na e servirin përpara fytyrës si në pasqyrë ideologët tanë “rilindas modernë” nuk arrijmë të kuptojmë se si nuk na e shohin të shkruar në ballë edhe ata anglezët e nuk kuptojnë, pra, se ne jemi më evropianët e evropianëve të mundshëm - pasi këtë e kemi të shkruar në fytyrën tonë të bardhë, në gjeografinë tonë fatlume dhe në ngulmimin tonë të paepur për të thënë se jemi evropianë. Dhe kjo histori e keqe ka kohë që përsëritet. Më kujtohet se në leximet e mija kam hasur mes tjerash në shënimet e një koloneli gjerman të Luftës së Dytë që ka jetuar në Shqipëri asokohe e që ka shkruar se këta shqiptarët mburren e na thonë me të madhe se janë arjanë dhe perëndimorë, por po t’i vesh re janë lindorë tipikë.
Si shpjegohet ky pasqyrim kaq i shtrembëruar i vetes sonë në pasqyrën e tjetrit, ky dallim midis thelbit dhe shfaqjes (që për hir të së vërtetës edhe ne e ajgëtojmë hera herës sepse, kur vjen puna, e themi edhe ne se “jemi prapa” se “kemi shumë të meta”, por ama thelbin tonë shqiptar e kemi si gur diamanti)? Përgjigja mund të jepet vetëm duke shtruar pyetjen: me çfarë kemi të bëjmë në fakt kur flasim për “esencën evropiane të identitetit shqiptar” me një “esencë” që ekziston apo me një krijim/dëshirë/ideal, një “komunitet të imagjinuar”, sikurse do të thoshte Benedict Anderson? Ata që kanë bërë një shkollë të mesme normale në Perëndim, ku midis të tjerave kanë mësuar edhe elementet bazë të romantizmit të shekullit XIX e disa koncepte bazë të mitologjisë e të logjkës moderne do të përgjigjeshin menjëherë, sikur të ndiqnin debatin tonë, se në këtë kërkim/gjetje esence në shekujt e shkuar kemi të bëjmë me atë që mitologët e quajnë “miti i kthimit në origjinë” i cili ka qenë një nga mitet themeltare të nacional romantikës së shekullit të XIX në luftrat për çlirim kombëtar (e për të zhveshur një identitet e për të krijuar një identitet tjetër). Ata do të çuditeshin vetëm me faktin se si ne nuk e dimë se jetojmë në shekullin XXI e se, po ashtu, logjika aristoteliane e substancës dhe aksidentit është e tejkaluar kur flitet për këtë kategori që sot quhen esencë dhe eksperiencë.
Në fakt, të gjithë nacionalizmat balkanas kanë pasur në rrënjët e krijmit të identiteti të tyre mitin e kthimit në origjinë i cili ka qenë i rëndësishëm jo vetëm për farkimin e identitetit, por edhe për të fituar pavarësinë. Ky mit u bashkua me aspiratën për tu bërë perëndimorë sepse mu atje kishin lindur edhe lëvizjet nacionale rilindase për çlirimin nga sundimi i perandorive. Ky mit ka luajtur një rol të rëndësishëm edhe në historinë e Shqipërisë, por, nga ana tjetër, duhet sqaruar se në shekullin e XIX besohej se miti dhe realiteti ishin e njëjta gjë kurse tashmë njohja se ka një dallim midis mitit dhe realitetit nuk është më monopol i disa të diturve në Evropë, por pjesë e diturisë së njerëzve të zakonshëm. Ashtu sikurse është e tillë edhe njohja se sipas konceptit modern për kombin popujt kanë qenë dhe janë në formim dhe evoluim, se kombformimi e, për pasojë, edhe identiteti kombëtar janë një proces dinamik.
Pra sot gjithkush e di se problemi i kërkimit apo gjetjes në histori apo gjeografi të një thelbi/identiteti në fakt është problemi i krijimit të një thelbi/identiteti ose të shumë thelbeve/identiteteve si instrumente të nevojshme social kulturore për t’iu përgjigjur nevojave të ndërtimit të së tashmes dhe të së ardhmes. (Këtë e ka ditur edhe një nga etërit e nacionalizmit shqiptar Mithat Frashëri, kur thoshte se më 1912 shqiptarëve u dilte detyra që nga një grumbuj fisesh të krijonin një komb.) E mbi të gjitha sot në botën ku kërkojmë të hyjmë gjithkush e di se ka një dallim të rëndësishëm midis atij që rëndom ne e quajmë “komb” apo “popull” dhe atij që quhet “shtet kombëtar” sepse ky i fundit është produkt i kohëve moderne dhe se sot rendi ndërkombëtar botëror ndahet në shtete dhe jo në kombe apo popuj (çka psh. i lejon një francezi që ka origjinë afrikane të quhet francez). Vetëm ne, nxënësit e nacional komunizmit të Enver Hoxhës, vazhdojmë të flasim sikur qysh nga koha e ilirëve e pastaj e Shtetit të Arbërit, që e gjejmë vetëm në veprat e Kadaresë, e deri më sot, kemi qenë e jemi e njëjta substancë, po ata shqiptarë e po ky komb e po ky shtet kombëtar. Dhe kjo mënyrë të foluri nuk na bën as lindorë as perëndimorë, por vetëm qesharakë.
* * *
Para disa kohësh pati një debat mbi restaurimin e një monumenti kulture në Kalanë e Shkodrës që në fillim ka qenë kishë dhe pastaj gjatë 500 vjetëve është bërë xhami. Mënyra se si qe emëruar restaurimi i objektit në dokumentin e Ministrisë së Kulturës: “restaurimi i Kishës së...” e shtyu komunitetin musliman të kërkonte ndërprerjen e punimeve me frikën se mund të kthehej në kishë - çka ata e konsideronin fyerje të historisë së tyre dmth. edhe të identitetit të tyre. I gjithë debati u përqëndrua në atë se çfarë ishte ky objekt, kishë apo xhami. Ndeshja midis komuniteteve u transferua kështu në histori ku pretendimit se ka të drejtë ai i cili gjen se cila ishte trajta origjinale e këtij objekti iu kundërvu pretendimi se më e rëndësishme se kjo ishte trajta e fundit e tij. Dhe kjo i vuri shqiptarët në dilemën: po çfarë jemi ne, të krishterë, sikurse thonë ata që pretendojnë se në krye të herës ka qenë kishë, muslimanë sikurse thonë ata që pretendojnë se për 500 vjet ky objekt ka qenë xhami, apo mund të jemi të dyja sikurse thonë disa të tjerë që thonë se ka qenë edhe kishë edhe xhami?
Po t’i shkosh ca më thellë këtij debati, tek ideja se objekti duhej restauruar ashtu siç ka qenë në trajtën e parë, ndeshemi mu me rivitalizimin e mitit të kthimit në origjinë, por me një variant të rishikuar të tij në krahasim me variantet e rilindasve, por edhe në krahasim me variantet e komunistëve. Sepse në varianin e rilindasve kthimi në origjinë ishte kthim në atdheun e lirë jo në fe, kurse në variantin e komunistëve fetë (edhe të krishterat edhe muslimanet) janë konsideruar si diçka e huaj për “thelbin shqiptar”, si agjentë të të huajve që na kanë pushtuar. Dhe po të shohim më me kujdes, ata që sot përdorin arsyetimin se feja muslimane është fe e pushtuesit nuk bëjnë gjë tjetër veçse përdorin logjikën e komunistëve, sepse, po ta përdorim këtë logjikë deri në fund, edhe feja e krishterë na del fe e pushtuesve pasi na ka ardhur nëpërmjet pushtuesve romakë ndaj të cilëve ne, ilirët, kemi luftuar për ruajtjen e pavarësisë dhe të identitetit tonë kulturor, të cilin, sikurse ka shkruar edhe vetë Kadareja i madh, e kemi pasur as më lart e as më poshtë sesa vetë grekët e shquar të Antikitetit. Atëhere kush është thelbi ynë identitar?
Kushdo që nuk e ka kokën të deformuar nga shkolla nacional komuniste e Enver Hoxhës dhe që njeh sadopak konceptet moderne mbi identitetet kombëtare (mjafton të kesh lexuar disa libra që janë botuar edhe në shqip si “Kombet dhe nacionalizmi që nga 1780-a. Programi, Miti, Realiteti” i E. J. Hobsbawm apo “Etnonacionalizmi në Evropë” i Urs Altermattt), e ka të qartë se këtu nuk bëhet fjalë për gjetje të vërtetash historike, por për krijim të vërtetash mitologjike me synim përbashkimin e njerëzve për qëllime të së tashmes dhe të së ardhmes e se ato që i quajmë “esenca” duhet t’i përkthejmë në “ideale”.
Prandaj i gjithë ky debat, po ta përkthejmë, siç duhet përkthyer, nga si e kemi vendosur ne me kokë prapa, për nga historia, me kokë para, për nga e ardhmja, shtrohet në këtë formë: debati rreh të përcaktojë se çfarë identiteti/identitetesh kemi nevojë sot të krijojmë apo theksojmë që t’i përgjigjemi idealeve të kohës e të ndërtojmë të tashmen e të ardhmen tonë? A na ndihmon theksimi i identitetit të krishterë dhe dobësimi i identitetit musliman për këtë – sikurse thonë kadarejanët? A duhet të vemë shqiptarinë mbi identitetet fetare duke i zbehur këto, apo ta vemë atë (shqiptarinë) si ombrellë mbi identitetet më të vogla, sikurse thotë Qosja që është më afër rilindasve? Apo mos vallë duhet t’i vemë të gjithë identitetet me një plan, madje të krijojmë edhe identitete të tjera pa ombrellë tjetër identitare mbi krye (përveç shtetit laik që garanton të drejtat e qytetarit) sepse janë gjëra të ndryshme, që, të gjitha, në ndërveprim midis tyre? E kur shtrojmë pyetjen “a duhet ne?” përsëri sekushi prej nesh duhet të bëjë kujdes se menjëherë do t’i dalin përpara pyetje të tilla: “Kush jam unë që paskam të drejtë të përcaktoj identitetet primare dhe sekondare të shoqërisë sonë?” “Kush jam unë që dua të ndryshojmë identitete?” “Kush jam unë që dua të shtojmë identitete/” “A kam unë të drejtë t’i imponoj një katoliku apo një muslimani se duhet të verë shqiptarinë mbi besimin e tij?” “A ka të drejtë një katolik apo një musliman të më thotë mua se nuk jam një shqiptar i vërtetë sa kohë që nuk besoj në fetë e tyre?” “A mundet një shqiptarist të më thotë se jam shqiptar i dorës së dytë pasi nuk e njoh shqiptarinë si thelbin tim njerëzor, por vetëm si një nga identitetet e mija, e prandaj nuk jam as evropian?” “A ka të drejtë një katolik t’i thotë një muslimani se ai është më pak evropian meqë nuk është i krishterë” “A ka të drejtë një musliman të thotë se identitetin e tij e gjen më fort në botën arabe sesa atë evropiane?”
Ndaj këtyre pyetjeve e të tjerave përgjigjet janë të ndryshme varësisht nga vizioni për botën që kemi. Por vetë fakti që ekzistojnë tërë këto pyetje e të tjera si këto lidhur me identitetin/tet tregon sesa komplekse është çështja dhe, nëse duam të ndërtojmë një demokraci, duhet që lidhur me këto pyetje të përdorim të tjera koncepte mbi identitetin nga ato tashmë të vjetëruara që flasin për “thelbe” e “esenca” apo identitete superiore dhe inferiore apo për “përpjekje për të përkufizuar një herë e mirë vetëdijen tonë identitare që të gjithë popujt evropianë e kanë bërë tashmë”. Nëse vërtet aspirojmë të bëhemi qytetarë demokratë të kohës kur jetojmë – po refuzoj të them evropianë sepse demokracia si rrugë drejt më shumë lirie nuk është “thelb” apo “esence” e Evropës që e bën atë superiore ndaj të tjerëve, por një proces me shtrirje historike e gjeografike shumë më të gjerë, e të pafundëm - duhet të kemi të qartë se kur flasim për identitetin/tet duhet të ngulmojmë për kultivimin mbrojtjen dhe njohjen e identiteteve të disafishta të njeriut dhe jo për një thelb të vetëm identitar dhe as për një superidentitet përfundimtar. Kjo për shumë arësye: sepse shoqëria qytetare (evropiane e më gjerë) është ndërtuar mbi bazën e të drejtës individuale të qytetarit dhe jo të së drejtës kolektive të grupit dhe ky qytetar është multiidentitar qoftë edhe vetëm për shkak të evoluimit që pëson me moshën; sepse identitetet e disafishta që ndërveprojnë me njëri tjetrin i përgjigjen shumë më mirë realiteteve sociale dhe individuale; sepse, sikurse thotë edhe Urs Altermat, ”vetëm kështu mund të gërshetohen me njëra tjetrën luajalitet politike dhe kulturore”; por, dhe e mbi të gjitha, sepse, sikurse thotë Claud Lèvi Strauss, homogjenizimi kulturor nuk është tjetër veçse “kanibalizëm kulturor”. Prandaj kush kërkon të na përcaktojë një identitet primar përfundimtar, t’i verë tij edhe mbiemrin “evropian” (duke (sh)përdorur kështu këtë mit të fuqishëm të kohës, sepse edhe “identiteti evropian” është një mit/ideal që kush do të kërkonte ta përcaktonte si një esencë të pandryshueshme do të ngatërrohej më keq se ata që kërkojnë të përcaktojnë esencën e shqiptarëve) dhe të paraqitet si përfaqësuesi dhe mbrojtësi i i tij, duhet parë me dyshim. Sepse një hap e ndan përcaktimin e këtij identiteti nga përpjekja për të na homogjenizuar, diskriminuar e pastaj persekutuar. Një nga kadarejanët, duke u prononcuar për debatin në fjalë, pasi çmon lart konsekuencën e Kadaresë në mbrojtjen e idesë se identiteti i Shqipërisë është i lidhur me krishtërimin, pra me Perëndimin, dhe dënon qëndrimin sipas të cilit Shqipëria është udhëkryqi i dy kulturave shprehet: “Shqiptarët, pavarësisht nga përkatësia aktuale religjioze, kanë një dhe vetëm një identitet historik, politik, kulturor dhe qytetar, atë evropian. Kush mendon ndryshe dhe vrerin e vet rreket ta shpërndajë sa majtas - djathtas, sa andej - këtej kufirit, pastë veten në qafë.” Sa afër gjuhës së diktaturës tingëllojnë këto fjalë! Dhe jo rastësisht njerëz që shprehen kështu, shpesh, po të kërkosh në të kaluarën e tyre komuniste, do t’i gjesh se edhe në atë kohë kanë ushtruar “marrjen në qafë” të njerëzve.
Askush, prandaj, të mos mendojë se ajo histori e shëmtuar kanibalizmi kulturor që çon në kanibalizmin pa epitet ka mbaruar. Në historinë e shkurtër paskomuniste shqiptare gjejmë dy periudha ku shfaqen me agresivitet kësi kanibalësh që, duke kërkuar të venë prioritete identitare e të homogjenizojnë kanë vënë në rrezik bashkjetesën harmonike të komuniteteve të ndryshme fetare të saporigjallëruara në Shqipëri e më gjerë, të shqiptarëve. Ka qenë një periudhë e parë kur, nën ndikimin e rritjes në përgjithësi të nacionalizmave në Ballkan, që, përsa u përket shqiptarëve, kishte të bënte kryesisht me çështjen e Kosovës, pra, me kundërvënien ndaj serbëve, kjo racë kanibalësh tentoi të fuste në Shqipëri e ta instrumentalizonte politikisht idenë se shqiptarët e mirë apo të vërtetë (dmth. esencialë) ishin shqiptarët muslimanë, sepse vetëm në sajë të tyre kishim mundur të ruanim identitetin dhe kombësinë, se, përndryshe, po të qe për të krishterët tradhëtarë, do të na kishin përpirë serbet dhe grekët. Asaj kohe u përdor shumë nëpër gazetat, veçanërisht të pushtetit, termi “sllavoortodoks” për të demonizuar pjesën e shqiptarëve që ishin kundër pushtetit i cili duhet të kishte, sipas kësaj paradigme, në themelin e vet të sigurisë, muslimanët.
Pas 11 shtatorit vihet re një përpjekje për gjallërimin e një paradigme të kundërt kanibalësh që çon tek instrumentalizimi i identitetit fetar të krishterë. Meqënëse vëllai ynë i madh, Perëndimi e veçanërisht Amerika, që na ndihmoi edhe për çlirimin e Kosovës, ka si armikun e vet të madh muslimanët, atëhere ne duhet të theksojmë identitetin tonë të krishterë që është garancia se vëllai i madh do të na dojë e do të na mbajë pranë përherë.
Ja pra se si xhamia ha kishën dhe kisha ha xhaminë jo për shkak të të vërtetave të së kaluarës, por për shkak të orekseve të kanibalëve kulturorë të së tashmes që shpesh e ndrrojnë shijen, gjellën dhe oreksin sipas asaj se kush u jep të hanë. E për sa kohë do të zhvillojmë këtë kulturë kanibalësh që manifestohet edhe në marrëdhëniet me të tjerët e ndryshëm kudo që ndodhemi nëpër botë, e do të bëjmë debate mbi identitetin/tet me një frymë që na tregon se kemi mbetur në shekullin XIX e në kohën e totalitarizmave, kam frikë se votuesit e “British National Party” do të na lenë në listën e më të këqinjve, nën zezakët e arabët muslimanë, megjithë mburrjet tona për esencën evropiane të ndërtuar mbi lëkurën e bardhë, origjinën e krishterë dhe gjeografinë. (Korrieri, 23 maj 2006)
Nuk mund të mos më kujtohej ky fakt duke ndjekur polemikën e nxehtë mbi identitetin e shqiptarëve që filloi me atë të Qoses ndaj Kadaresë dhe u pasua e po pasohet nga një numër jo i vogël komentesh e debatesh. Pse mu kujtua pikërisht ky fakt? Sepse në tërë atë çka po thuhet e shkruhet për identitetin e shqiptarëve nuk mund të mos shquash si shtysë kryesore aspiratën për të qenë evropianë, dhe sepse polemikën, në këtë konteks, e ka nxitur idea kadarejane se identiteti i krishterë i shqiptarëve është një vlerë në këtë projekt kurse ai musliman një antivlerë - çka pastaj çon nga ideja se bëjmë mirë ta theksojmë atë të parin dhe ta zbehim sa të mundim atë të dytin, deri në atë të zhdukjes fare të këtij të dytit. Nuk mund të mos më kujtohej, po ashtu, se pikërisht në Britani Presidenti ynë Moisiu mbajti një fjalim për t’i dhënë një dorë këtij projekti duke thënë atje, midis të tjerash, se: « Shpesh shqiptarët quhen një popull musliman, ose me shumicë muslimane. Ky është një lexim shumë sipërfaqësor i realitetit shqiptar. Së pari, sepse islamizmi në Shqipëri nuk është fe burimore, as fe e përhapur në kohën e origjinës, as besim rezidencial, por një dukuri e ardhur dhe e trashëguar në gjuhën dhe liturgjinë e atij faktori që e solli. Islamizmi në Shqipëri është një islam me fytyrë europiane. Si rregull, është një islamizëm i cekët. Tek çdo shqiptar, pak po të gërmosh, do të zbulosh thelbin e tij të krishterë.”
Mesa duket anglezët që kanë votuar për "British National Party" nuk i paskan dëgjuar fare këshillat e Presidentit tonë se duhet të gërmojnë pak për të gjetur thelbin e vyer të shqiptarëve, (në fakt sips Frojdit, po të gërmosh pak. tek njeriu do të gjesh kafshën), por i kanë parë ashtu siç shfaqen dhe i kanë futur në listën e më të këqinjve, dmth. edhe prapa arabëve dhe zezakëve, për të mos folur për indianët, kinezët e më the të thashë. Çudi e madhe! Po çfarë ka ndodhur kështu? A nuk e dinë ata, anglezët, se identiteti ynë prej evropiani me fytyrë të bardhë e për më tepër me rrënjë të thella greko romake e pastaj të krishtera duhet të mjaftonte që ata të mos na linin edhe prapa zezakëve me fytyrë të zezë që janë shumica edhe muslimanë, pale? E, për më tepër, nuk jemi as terroristë si ata fytyrëkafët arabë! Këtë pyetje mu duk se lexova në fytyrën e habitur të një të njohuri kur i tregova për prononcimet e votuesve të "British National Party" i cili e ka të ngulitur thellë e fort në kokë se po të vijë puna për kinezë e zezakë e arabë e të kuq e të verdhë, ne ata nuk i vemë në hesap, po ç’tu bëjmë këtyre gjermanëve e anglezëve dhe atyre nordikëve që e kanë edhe lëkurën ca si më të bardhë se ne.
Edhe fytyra e tij e habitur nuk mund të mos më çonte tek debati që po bëjmë ne për identitetin evropian të shqiptarit.
* * *
Le të kthehemi atëhere tek debati. Ajo që bije në sy, me përjashtim të ndonjë rasti të rrallë, është se tek shumica e të angazhuarve në këtë debat ka një mosnjohje dramatike të koncepteve moderne për identitetin - e atë kombëtar veçanërisht - që e denoncon rëndë edhe teksti i Presidentit që duket qartë se është shkruar nga ndonjë “akademik” i shkollës së Enver Hoxhës i konvertuar keq në oksidentalist. E kam fjalën për atë se shumica e artikullshkruesve, me në krye Kadarenë, kur flasin për kombin shqiptar dhe identitetin shqiptar kanë parasysh një “thelb” të pandryshueshëm të shqiptarit dhe shqiptarisë, i cili mbetet aty pavarësisht se si janë shfaqur historikisht dhe se si shfaqen sot shqiptarët në Shqipëri dhe në botë.
«Besimtari musliman shqiptar vertet betohet ne emer te Kur'an-it, por njëkohësisht feston Shën Mërine e Gushtit, Shën Gjergjin e Majit, Shën Kollin e vjeshtës dhe Krishtlindjet. Kjo do të thotë se brenda njeriut shqiptar, pavarësisht se si e përcakton ai veten sot, ka një faktor homogjenizues, dhe ky faktor homogjenizues është pikërisht periudha prej 15 shekujsh krishtërim që ka secili prej tyre në traditën e paraardhësve të vet. » - vazhdon të thotë Presidenti ynë në Oksford në kërkim të « thelbit » të shqiptarit që kësaj here i ve emrin « faktor homogjenizues ». Kurse ish presidenti Berisha duke u shprehur për polemikën tha: « [Kadare] ka meritën se në tërë veprën e tij ka mbledhur copëza të një shpirti kombëtar. »
Pa e ditur, por për shkak se u është ngulitur thellë gjatë periudhës komuniste, dy presidentët dhe vetë Kadareja gjykojnë duke përdorur konceptin stalinist për kombin e për pasojë edhe për identitetin kombëtar. Sepse është i Stalinit koncepti i kombit si diçka e përcaktuar njëherë e mirë sipas të cilit: “kombi është një komunitet popujsh i ndërtuar historikisht e i stabilizuar, i dalë mbi bazën e një gjuhe, territori, jete ekonomike, kulturore, natyre fizike dhe se vetëm plotësimi i njëkohshëm i këtyre karakteristikave mund të përbëjë një komb”. Edhe një mori artikullshkruesish në debatin e fundit i sheh të flasin për këtë thelb/shpirt të pandryshueshëm të shqiptarit, të shkojnë prapa në histori, dhe, pasi e gjejnë e përcaktojnë këtë thelb, (“esencë evropiane” e quan njëri, ”konstitucion shpirtëror evropian” e quan tjetri, “gjeografi” e redukton një tjetër) tërë pjesën e mbeture quajnë shfaqje, aksident. Kështu trajtohen edhe 500 vjet qënie në Perandorinë Otomane edhe koha komuniste edhe ky tranzicion i vështirë. Problemi është se duke parë këtë thelb që na e servirin përpara fytyrës si në pasqyrë ideologët tanë “rilindas modernë” nuk arrijmë të kuptojmë se si nuk na e shohin të shkruar në ballë edhe ata anglezët e nuk kuptojnë, pra, se ne jemi më evropianët e evropianëve të mundshëm - pasi këtë e kemi të shkruar në fytyrën tonë të bardhë, në gjeografinë tonë fatlume dhe në ngulmimin tonë të paepur për të thënë se jemi evropianë. Dhe kjo histori e keqe ka kohë që përsëritet. Më kujtohet se në leximet e mija kam hasur mes tjerash në shënimet e një koloneli gjerman të Luftës së Dytë që ka jetuar në Shqipëri asokohe e që ka shkruar se këta shqiptarët mburren e na thonë me të madhe se janë arjanë dhe perëndimorë, por po t’i vesh re janë lindorë tipikë.
Si shpjegohet ky pasqyrim kaq i shtrembëruar i vetes sonë në pasqyrën e tjetrit, ky dallim midis thelbit dhe shfaqjes (që për hir të së vërtetës edhe ne e ajgëtojmë hera herës sepse, kur vjen puna, e themi edhe ne se “jemi prapa” se “kemi shumë të meta”, por ama thelbin tonë shqiptar e kemi si gur diamanti)? Përgjigja mund të jepet vetëm duke shtruar pyetjen: me çfarë kemi të bëjmë në fakt kur flasim për “esencën evropiane të identitetit shqiptar” me një “esencë” që ekziston apo me një krijim/dëshirë/ideal, një “komunitet të imagjinuar”, sikurse do të thoshte Benedict Anderson? Ata që kanë bërë një shkollë të mesme normale në Perëndim, ku midis të tjerave kanë mësuar edhe elementet bazë të romantizmit të shekullit XIX e disa koncepte bazë të mitologjisë e të logjkës moderne do të përgjigjeshin menjëherë, sikur të ndiqnin debatin tonë, se në këtë kërkim/gjetje esence në shekujt e shkuar kemi të bëjmë me atë që mitologët e quajnë “miti i kthimit në origjinë” i cili ka qenë një nga mitet themeltare të nacional romantikës së shekullit të XIX në luftrat për çlirim kombëtar (e për të zhveshur një identitet e për të krijuar një identitet tjetër). Ata do të çuditeshin vetëm me faktin se si ne nuk e dimë se jetojmë në shekullin XXI e se, po ashtu, logjika aristoteliane e substancës dhe aksidentit është e tejkaluar kur flitet për këtë kategori që sot quhen esencë dhe eksperiencë.
Në fakt, të gjithë nacionalizmat balkanas kanë pasur në rrënjët e krijmit të identiteti të tyre mitin e kthimit në origjinë i cili ka qenë i rëndësishëm jo vetëm për farkimin e identitetit, por edhe për të fituar pavarësinë. Ky mit u bashkua me aspiratën për tu bërë perëndimorë sepse mu atje kishin lindur edhe lëvizjet nacionale rilindase për çlirimin nga sundimi i perandorive. Ky mit ka luajtur një rol të rëndësishëm edhe në historinë e Shqipërisë, por, nga ana tjetër, duhet sqaruar se në shekullin e XIX besohej se miti dhe realiteti ishin e njëjta gjë kurse tashmë njohja se ka një dallim midis mitit dhe realitetit nuk është më monopol i disa të diturve në Evropë, por pjesë e diturisë së njerëzve të zakonshëm. Ashtu sikurse është e tillë edhe njohja se sipas konceptit modern për kombin popujt kanë qenë dhe janë në formim dhe evoluim, se kombformimi e, për pasojë, edhe identiteti kombëtar janë një proces dinamik.
Pra sot gjithkush e di se problemi i kërkimit apo gjetjes në histori apo gjeografi të një thelbi/identiteti në fakt është problemi i krijimit të një thelbi/identiteti ose të shumë thelbeve/identiteteve si instrumente të nevojshme social kulturore për t’iu përgjigjur nevojave të ndërtimit të së tashmes dhe të së ardhmes. (Këtë e ka ditur edhe një nga etërit e nacionalizmit shqiptar Mithat Frashëri, kur thoshte se më 1912 shqiptarëve u dilte detyra që nga një grumbuj fisesh të krijonin një komb.) E mbi të gjitha sot në botën ku kërkojmë të hyjmë gjithkush e di se ka një dallim të rëndësishëm midis atij që rëndom ne e quajmë “komb” apo “popull” dhe atij që quhet “shtet kombëtar” sepse ky i fundit është produkt i kohëve moderne dhe se sot rendi ndërkombëtar botëror ndahet në shtete dhe jo në kombe apo popuj (çka psh. i lejon një francezi që ka origjinë afrikane të quhet francez). Vetëm ne, nxënësit e nacional komunizmit të Enver Hoxhës, vazhdojmë të flasim sikur qysh nga koha e ilirëve e pastaj e Shtetit të Arbërit, që e gjejmë vetëm në veprat e Kadaresë, e deri më sot, kemi qenë e jemi e njëjta substancë, po ata shqiptarë e po ky komb e po ky shtet kombëtar. Dhe kjo mënyrë të foluri nuk na bën as lindorë as perëndimorë, por vetëm qesharakë.
* * *
Para disa kohësh pati një debat mbi restaurimin e një monumenti kulture në Kalanë e Shkodrës që në fillim ka qenë kishë dhe pastaj gjatë 500 vjetëve është bërë xhami. Mënyra se si qe emëruar restaurimi i objektit në dokumentin e Ministrisë së Kulturës: “restaurimi i Kishës së...” e shtyu komunitetin musliman të kërkonte ndërprerjen e punimeve me frikën se mund të kthehej në kishë - çka ata e konsideronin fyerje të historisë së tyre dmth. edhe të identitetit të tyre. I gjithë debati u përqëndrua në atë se çfarë ishte ky objekt, kishë apo xhami. Ndeshja midis komuniteteve u transferua kështu në histori ku pretendimit se ka të drejtë ai i cili gjen se cila ishte trajta origjinale e këtij objekti iu kundërvu pretendimi se më e rëndësishme se kjo ishte trajta e fundit e tij. Dhe kjo i vuri shqiptarët në dilemën: po çfarë jemi ne, të krishterë, sikurse thonë ata që pretendojnë se në krye të herës ka qenë kishë, muslimanë sikurse thonë ata që pretendojnë se për 500 vjet ky objekt ka qenë xhami, apo mund të jemi të dyja sikurse thonë disa të tjerë që thonë se ka qenë edhe kishë edhe xhami?
Po t’i shkosh ca më thellë këtij debati, tek ideja se objekti duhej restauruar ashtu siç ka qenë në trajtën e parë, ndeshemi mu me rivitalizimin e mitit të kthimit në origjinë, por me një variant të rishikuar të tij në krahasim me variantet e rilindasve, por edhe në krahasim me variantet e komunistëve. Sepse në varianin e rilindasve kthimi në origjinë ishte kthim në atdheun e lirë jo në fe, kurse në variantin e komunistëve fetë (edhe të krishterat edhe muslimanet) janë konsideruar si diçka e huaj për “thelbin shqiptar”, si agjentë të të huajve që na kanë pushtuar. Dhe po të shohim më me kujdes, ata që sot përdorin arsyetimin se feja muslimane është fe e pushtuesit nuk bëjnë gjë tjetër veçse përdorin logjikën e komunistëve, sepse, po ta përdorim këtë logjikë deri në fund, edhe feja e krishterë na del fe e pushtuesve pasi na ka ardhur nëpërmjet pushtuesve romakë ndaj të cilëve ne, ilirët, kemi luftuar për ruajtjen e pavarësisë dhe të identitetit tonë kulturor, të cilin, sikurse ka shkruar edhe vetë Kadareja i madh, e kemi pasur as më lart e as më poshtë sesa vetë grekët e shquar të Antikitetit. Atëhere kush është thelbi ynë identitar?
Kushdo që nuk e ka kokën të deformuar nga shkolla nacional komuniste e Enver Hoxhës dhe që njeh sadopak konceptet moderne mbi identitetet kombëtare (mjafton të kesh lexuar disa libra që janë botuar edhe në shqip si “Kombet dhe nacionalizmi që nga 1780-a. Programi, Miti, Realiteti” i E. J. Hobsbawm apo “Etnonacionalizmi në Evropë” i Urs Altermattt), e ka të qartë se këtu nuk bëhet fjalë për gjetje të vërtetash historike, por për krijim të vërtetash mitologjike me synim përbashkimin e njerëzve për qëllime të së tashmes dhe të së ardhmes e se ato që i quajmë “esenca” duhet t’i përkthejmë në “ideale”.
Prandaj i gjithë ky debat, po ta përkthejmë, siç duhet përkthyer, nga si e kemi vendosur ne me kokë prapa, për nga historia, me kokë para, për nga e ardhmja, shtrohet në këtë formë: debati rreh të përcaktojë se çfarë identiteti/identitetesh kemi nevojë sot të krijojmë apo theksojmë që t’i përgjigjemi idealeve të kohës e të ndërtojmë të tashmen e të ardhmen tonë? A na ndihmon theksimi i identitetit të krishterë dhe dobësimi i identitetit musliman për këtë – sikurse thonë kadarejanët? A duhet të vemë shqiptarinë mbi identitetet fetare duke i zbehur këto, apo ta vemë atë (shqiptarinë) si ombrellë mbi identitetet më të vogla, sikurse thotë Qosja që është më afër rilindasve? Apo mos vallë duhet t’i vemë të gjithë identitetet me një plan, madje të krijojmë edhe identitete të tjera pa ombrellë tjetër identitare mbi krye (përveç shtetit laik që garanton të drejtat e qytetarit) sepse janë gjëra të ndryshme, që, të gjitha, në ndërveprim midis tyre? E kur shtrojmë pyetjen “a duhet ne?” përsëri sekushi prej nesh duhet të bëjë kujdes se menjëherë do t’i dalin përpara pyetje të tilla: “Kush jam unë që paskam të drejtë të përcaktoj identitetet primare dhe sekondare të shoqërisë sonë?” “Kush jam unë që dua të ndryshojmë identitete?” “Kush jam unë që dua të shtojmë identitete/” “A kam unë të drejtë t’i imponoj një katoliku apo një muslimani se duhet të verë shqiptarinë mbi besimin e tij?” “A ka të drejtë një katolik apo një musliman të më thotë mua se nuk jam një shqiptar i vërtetë sa kohë që nuk besoj në fetë e tyre?” “A mundet një shqiptarist të më thotë se jam shqiptar i dorës së dytë pasi nuk e njoh shqiptarinë si thelbin tim njerëzor, por vetëm si një nga identitetet e mija, e prandaj nuk jam as evropian?” “A ka të drejtë një katolik t’i thotë një muslimani se ai është më pak evropian meqë nuk është i krishterë” “A ka të drejtë një musliman të thotë se identitetin e tij e gjen më fort në botën arabe sesa atë evropiane?”
Ndaj këtyre pyetjeve e të tjerave përgjigjet janë të ndryshme varësisht nga vizioni për botën që kemi. Por vetë fakti që ekzistojnë tërë këto pyetje e të tjera si këto lidhur me identitetin/tet tregon sesa komplekse është çështja dhe, nëse duam të ndërtojmë një demokraci, duhet që lidhur me këto pyetje të përdorim të tjera koncepte mbi identitetin nga ato tashmë të vjetëruara që flasin për “thelbe” e “esenca” apo identitete superiore dhe inferiore apo për “përpjekje për të përkufizuar një herë e mirë vetëdijen tonë identitare që të gjithë popujt evropianë e kanë bërë tashmë”. Nëse vërtet aspirojmë të bëhemi qytetarë demokratë të kohës kur jetojmë – po refuzoj të them evropianë sepse demokracia si rrugë drejt më shumë lirie nuk është “thelb” apo “esence” e Evropës që e bën atë superiore ndaj të tjerëve, por një proces me shtrirje historike e gjeografike shumë më të gjerë, e të pafundëm - duhet të kemi të qartë se kur flasim për identitetin/tet duhet të ngulmojmë për kultivimin mbrojtjen dhe njohjen e identiteteve të disafishta të njeriut dhe jo për një thelb të vetëm identitar dhe as për një superidentitet përfundimtar. Kjo për shumë arësye: sepse shoqëria qytetare (evropiane e më gjerë) është ndërtuar mbi bazën e të drejtës individuale të qytetarit dhe jo të së drejtës kolektive të grupit dhe ky qytetar është multiidentitar qoftë edhe vetëm për shkak të evoluimit që pëson me moshën; sepse identitetet e disafishta që ndërveprojnë me njëri tjetrin i përgjigjen shumë më mirë realiteteve sociale dhe individuale; sepse, sikurse thotë edhe Urs Altermat, ”vetëm kështu mund të gërshetohen me njëra tjetrën luajalitet politike dhe kulturore”; por, dhe e mbi të gjitha, sepse, sikurse thotë Claud Lèvi Strauss, homogjenizimi kulturor nuk është tjetër veçse “kanibalizëm kulturor”. Prandaj kush kërkon të na përcaktojë një identitet primar përfundimtar, t’i verë tij edhe mbiemrin “evropian” (duke (sh)përdorur kështu këtë mit të fuqishëm të kohës, sepse edhe “identiteti evropian” është një mit/ideal që kush do të kërkonte ta përcaktonte si një esencë të pandryshueshme do të ngatërrohej më keq se ata që kërkojnë të përcaktojnë esencën e shqiptarëve) dhe të paraqitet si përfaqësuesi dhe mbrojtësi i i tij, duhet parë me dyshim. Sepse një hap e ndan përcaktimin e këtij identiteti nga përpjekja për të na homogjenizuar, diskriminuar e pastaj persekutuar. Një nga kadarejanët, duke u prononcuar për debatin në fjalë, pasi çmon lart konsekuencën e Kadaresë në mbrojtjen e idesë se identiteti i Shqipërisë është i lidhur me krishtërimin, pra me Perëndimin, dhe dënon qëndrimin sipas të cilit Shqipëria është udhëkryqi i dy kulturave shprehet: “Shqiptarët, pavarësisht nga përkatësia aktuale religjioze, kanë një dhe vetëm një identitet historik, politik, kulturor dhe qytetar, atë evropian. Kush mendon ndryshe dhe vrerin e vet rreket ta shpërndajë sa majtas - djathtas, sa andej - këtej kufirit, pastë veten në qafë.” Sa afër gjuhës së diktaturës tingëllojnë këto fjalë! Dhe jo rastësisht njerëz që shprehen kështu, shpesh, po të kërkosh në të kaluarën e tyre komuniste, do t’i gjesh se edhe në atë kohë kanë ushtruar “marrjen në qafë” të njerëzve.
Askush, prandaj, të mos mendojë se ajo histori e shëmtuar kanibalizmi kulturor që çon në kanibalizmin pa epitet ka mbaruar. Në historinë e shkurtër paskomuniste shqiptare gjejmë dy periudha ku shfaqen me agresivitet kësi kanibalësh që, duke kërkuar të venë prioritete identitare e të homogjenizojnë kanë vënë në rrezik bashkjetesën harmonike të komuniteteve të ndryshme fetare të saporigjallëruara në Shqipëri e më gjerë, të shqiptarëve. Ka qenë një periudhë e parë kur, nën ndikimin e rritjes në përgjithësi të nacionalizmave në Ballkan, që, përsa u përket shqiptarëve, kishte të bënte kryesisht me çështjen e Kosovës, pra, me kundërvënien ndaj serbëve, kjo racë kanibalësh tentoi të fuste në Shqipëri e ta instrumentalizonte politikisht idenë se shqiptarët e mirë apo të vërtetë (dmth. esencialë) ishin shqiptarët muslimanë, sepse vetëm në sajë të tyre kishim mundur të ruanim identitetin dhe kombësinë, se, përndryshe, po të qe për të krishterët tradhëtarë, do të na kishin përpirë serbet dhe grekët. Asaj kohe u përdor shumë nëpër gazetat, veçanërisht të pushtetit, termi “sllavoortodoks” për të demonizuar pjesën e shqiptarëve që ishin kundër pushtetit i cili duhet të kishte, sipas kësaj paradigme, në themelin e vet të sigurisë, muslimanët.
Pas 11 shtatorit vihet re një përpjekje për gjallërimin e një paradigme të kundërt kanibalësh që çon tek instrumentalizimi i identitetit fetar të krishterë. Meqënëse vëllai ynë i madh, Perëndimi e veçanërisht Amerika, që na ndihmoi edhe për çlirimin e Kosovës, ka si armikun e vet të madh muslimanët, atëhere ne duhet të theksojmë identitetin tonë të krishterë që është garancia se vëllai i madh do të na dojë e do të na mbajë pranë përherë.
Ja pra se si xhamia ha kishën dhe kisha ha xhaminë jo për shkak të të vërtetave të së kaluarës, por për shkak të orekseve të kanibalëve kulturorë të së tashmes që shpesh e ndrrojnë shijen, gjellën dhe oreksin sipas asaj se kush u jep të hanë. E për sa kohë do të zhvillojmë këtë kulturë kanibalësh që manifestohet edhe në marrëdhëniet me të tjerët e ndryshëm kudo që ndodhemi nëpër botë, e do të bëjmë debate mbi identitetin/tet me një frymë që na tregon se kemi mbetur në shekullin XIX e në kohën e totalitarizmave, kam frikë se votuesit e “British National Party” do të na lenë në listën e më të këqinjve, nën zezakët e arabët muslimanë, megjithë mburrjet tona për esencën evropiane të ndërtuar mbi lëkurën e bardhë, origjinën e krishterë dhe gjeografinë. (Korrieri, 23 maj 2006)
No comments:
Post a Comment