Ndryshimi kushtetues – opozita bije nga shiu në breshër

Deformim i vullnetit të popullit në votime ka ardhur tek ne nga shumë faktorë tashmë të mirënjohur si blerja e votës, përdorimi i administratës apo policisë në votime, kontrolli mbi mediat, kontrolli mbi drejtësinë, aleanca me krimin etj., por këto nuk janë të lidhura direkt me sistemin tonë zgjedhor. Sistemi zgjedhor është një faktor shtesë. Kuptohet se rekomandimi nga OSBE-ODHIR i ndryshimit të tij nënkupton se ka një deformim të kësaj vote lidhur edhe me sistemin zgjedhor. Por, ka një problem në ato rekomandime. Nga  sa kam ndjekur mediat, (edhe gjithë debatin e fundit) nuk më ka kapur syri kurrkund që këto rekomandime t’i referohen identifikimit të deformimeve konkrete që mundëson  sistemit ynë zgjedhor; ndërkohë që vetëm një identifikim i tillë do të mund të përcaktonte se ku duhet ndërhyrë në kodin zgjedhor, dhe si, për të korrektuar. Kjo analizë objektive nuk është bërë as nga aktorët shqiptarë, për shkak të konfliktit të interesit, duke ndikuar që, më në fund, opozita të bjerë nga shiu në breshër. Le të shpjegohem.

Deformimet kryesore të lidhura me sistemin tonë zgjedhor që kishim, sipas meje, janë katër faktorësh.

Së pari, sistemi proporcional rajonal ka ndihmuar të fortët e zonave (së bashku me krimin në zona) për ta deformuar votën nëpërmjet të pushteti të tyre të parasë dhe kontrollit të zonës.

Së dyti, listat e mbyllura e kanë rritur autoritarizmin e liderit që imponon njerëzit e tij - shpesh të fortët e lidhur me të - dhe kanë mpirë vullnetin e popullit.

Së treti, sistemi ka krijuar vështirësi, gati pamundësi, të daljes në Parlament të forcave të reja politike që do të mund të rifreskonin politikën shqiptare e, njëherësh, të sillnin në votime njerëzit e zhgënjyer me klasën politike.

Së katërti, duke qenë se të fortët dhe krimi janë bërë gjithnjë e më të lidhur me maxhorancën - pasi bizneset e tyre  të ligjshme dhe të paligjshme varen nga pushteti i saj - sfidimi i maxhorancës është bërë gjithnjë e më i vështirë.

Sipas meje me ndryshimet kushtetuese që prekin sistemin zgjedhor kemi rënë nga shiu në breshër pasi këto ndryshime nuk janë hartuar për  të korrigjuar këto deformime, por për të favorizuar edhe më shumë deformimin e votës nga maxhoranca. Le t’i marrim me radhë katër deformimet që përmenda.

1.   Duke mbetur proporcional rajonal sistemi nuk e ka dobësuar pushtetin deformues të të fortëve të zonave.

2.   Duke ruajtur 1/3 e kreut të listës të mbyllura as nuk hapen realisht listat, as nuk pengohet lideri të vendosë në këto lista të fortët e lidhur me të.

3.   Përsa i përket mundësisë së lindjes së partive të reja sistemi i propozuar duket se u krijon atyre më shumë mundësi për të nxjerrë deputetë sesa sistemi i vjetër. Kjo pasi në sistemin e vjetër një parti e vogël që hynte në koalicion mund të nxirrte një deputet me një numër shumë më të pakët votash sesa një parti e re që hyn e vetme kundër të gjithave. Me heqjen e koalicioneve partitë e vogla vihen në kushte të barabarta. Por, nga ana tjetër, partitë e reja opozitare të pavarura do të marrin votat e partive të mëdha opozitare duke ndihmuar indirekt partinë në pushtet.

4.   Duke u hequr koalicionet pakësohet mundësia e sfidimit dhe ndëshkimit të maxhorancës, pasi votat e partive opozitare që nuk arrijnë pragun, që në rast koalicioni do t’i shkonin koalicionit opozitar, tani do të ndahen proporcionalisht midis partive të mëdha duke favorizuar përsëri maxhorancën.  Po ashtu,  avantazhet e maxhorancës rriten edhe pasi opozitës, me këto ndryshime, i imponohet në një kohë të shkurtër një ristrukturim me shumë probleme, siç është shkrirja në një apo dy koalicione parazgjedhore, ndërkohë që partia në pushtet mund të punojë e qetë në drejtime të tjera. Ndërkaq kjo shkrirje e identitetit të partive në koalicione do të deformonte përsëri votën e popullit pasi, reduktohet pluralizmi, çka do të thotë mundësia e zgjedhjes midis partive të ndryshme, (princip me të cilin u justifikua edhe hapja e listave) si dhe, i demotivon ato, duke i çuar në terma afatgjata drejt zhdukjes përfundimtare, çka përsëri indirekt shkon në interesin e partive të mëdha, pra edhe të maxhorancës.   

Por ndoshta avantazhi më i madh që ka maxhoranca në këtë histori është se do ta mbajë opozitën të angazhuar në këtë betejë ndërkohë që, deformimet që i vijnë votës nga sistemi zgjedhor janë shumë më të parëndësishme sesa deformimet që përmenda në krye të shkrimit e që opozita i ka lënë pas dore e përshirë në hallin e sistemit zgjedhor. Nëse do të bëja një vlerësim nga 1 në 10 do të thosha se pesha e deformimit të votës për shkak të sistemit në raport me deformimet e tjera që vijnë nga blerja e votës, përdorimi i administratës apo policisë në votime, kontrolli mbi mediat, kontrolli mbi drejtësinë, aleanca me krimin, financimet nga oligarkët, etj., mund të jetë 1 - 2 në 10.   Me mënyrën se si u soll Edi Rama me ndryshimin e dhunshëm kushtetues po tregon se do të hedhë hapa të tjera të dhunshëm për ta rritur peshën e faktorëve të tjerë deformues në favor të tij  dhe duke krijuar edhe faktorë të tjerë deformues.

Në shkrimin paraardhës kam sugjeruar se për t’iu përgjigjur Ramës opozita duhet të punojë për votën e besimit. Nuk jam i sigurt se kaq mjafton, por jam edhe më i sigurt se nuk duhet të mbesë në grackën e debatit mbi sistemin zgjedhor. (Panorama, 1 gusht 2020)